Empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm Renata Ziemińska

Dwa pytania Jak faktycznie poznajemy, od czego zaczyna się nasze poznanie? (empiryzm genetyczny kontra natywizm) Jak dojść do wartościowego (prawdziwego uzasadnionego) poznania? (empiryzm metodologiczny kontra aprioryzm oraz racjonalizm kontra irracjonalizm) zmysły rozum wiara

Spór pomiędzy empiryzmem metodologicznym a aprioryzmem aprioryzm skrajny empiryzm skrajny empiryzm umiarkowany aprioryzm umiarkowany

Aprioryzm skrajny Tylko rozum a nie doświadczenie dostarcza nam prawdziwej wiedzy o świecie. Stanowisko to miało zwolenników w starożytności. Dziś stawia się pytanie czy w ogóle mamy prawo przyjmować twierdzenia nie oparte na doświadczeniu.

Empiryzm skrajny Wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu Zdaniem J.S. Milla również twierdzenia matematyki i prawa logiki to indukcyjne uogólnienia twierdzeń jednostkowych pochodzących z doświadczenia.

Empiryzm umiarkowany Istnieją uzasadnione zdania a priori ale są to tylko zdania analityczne. Zdania analityczne „wyłuszczają jedynie sens zawartych w nim terminów” (doświadczenie nie jest im potrzebne i nie może im zaprzeczyć). Wszystkie uzasadnione zdania syntetyczne są empiryczne.

Aprioryzm umiarkowany Istnieją uzasadnione zdania a priori nie będące analitycznymi czyli zdania syntetyczne a priori. Zdanie „suma dwu boków trójkąta jest większa niż bok trzeci” nie jest analityczne, ponieważ nie wynika z definicji trójkąta. Umysł posiada zdolność dopatrywania się prawidłowości ogólnych, wglądu w istotę.

Racjonalizm contra irracjonalizm Racjonalizm - wartościowe jest tylko poznanie przyrodzone, którego wzorem jest poznanie naukowe tj. intersubiektywnie komunikowalne i kontrolowalne. Irracjonalizm - poznanie racjonalne służy praktyce ale nie jest prawdziwe. Intuicja jest niewyrażalna ale pozwala dotrzeć do samej rzeczywistości (Bergson, Pascal).

Irracjonalizm Pascal – sądy moralne, religijne i egzystencjalne (sens życia) nie są racjonalne (serce, wiara) Bergson –krytyka intelektu jako narzędzia biologicznego przetrwania (deformacja, schematyzacja płynnej rzeczywistości) Egzystencjalizm (Sartre) –musimy wybierać, podejmować decyzje moralne, choć nie ma racji Postmodernizm- relacje władzy decydują o naszych wyborach, a nie racje

Analityczność i aprioryczność

Stanowisko Kanta Sądy A priori A posteriori Analityczne Syntetyczne Syntetyczne

Stanowisko Kanta Sądy analityczne to sądy, które w orzeczeniu mają tylko to, co jest już zawarte w podmiocie. Sądy te nie zwiększają naszej wiedzy, a jedynie objaśniają wiedzę już posiadaną. Sądy syntetyczne to sądy nie będące analitycznymi. Sądy a priori to sądy niezależne od doświadczenia, konieczne i powszechne. Sądy a posteriori to sądy empiryczne.

Kant Zdaniem Kanta istnieją sądy syntetyczne a priori czyli niezależne od doświadczenia, a zarazem niebędące analitycznymi, wiedzotwórcze i będące czymś więcej niż objaśnieniem pojęć. Takie są sądy matematyki, np. 7+5=12 i tezy przyrodnicze „każde ciało zajmuje jakąś przestrzeń”. Mają one walor konieczności, jak sądy a priori, a zarazem zwiększają naszą wiedzę o świecie, jak sądy empiryczne.

Chisholma obrona sądów syntetycznych a priori Niektóre sądy aprioryczne nie spełniają definicji analityczności (orzecznik w nich nie da się wyanalizować z podmiotu); wąskie, kantowskie pojęcie analityczności, związane ze strukturą podmiotowo-orzecznikową; Według Chisholma istnieją sądy syntetyczne a priori, np. Wszystko, co jest kwadratem, posiada kształt, Wszystko, co jest czerwone, jest kolorowe, Bycie czerwonym wyklucza bycie niebieskim, 2+1=3 itd.

Współczesne pojęcia analityczności (a) definicja semantyczna: (SM) Zdanie analityczne, to zdanie prawdziwe na mocy znaczenia występujących w nim terminów (b) definicja syntaktyczna: (SK) A jest analityczne ≡ ~A jest wewnętrznie sprzeczne (c) definicja pragmatyczna: (PR) Zdanie analityczne, to zdanie uznawane na mocy znaczeń występujących w nim terminów, niezależnie od faktów.

Typy zdań analitycznych (a) prawa logiki (b) egzemplifikacje praw logiki (Jeżeli Szczecin leży nad Odrą, to Szczecin leży nad Odrą) (c) twierdzenia matematyki (d) Zdania typu „Każdy kawaler jest nieżonaty” (e) Zdania typu „Wszystkie ciała są rozciągłe”

Quine’a krytyka analityczności Pojęcie analityczności można bez zastrzeżeń odnosić tylko do praw logiki i ich podstawień, a wtedy dubluje ono pojęcie prawdy logicznej. Argumenty Quine’a: (a) pojęcie znaczenia jest niejasne, a zatem niejasne jest też pojęcie synonimiczności; (b) definicje nie mogą być źródłem synonimiczności, ponieważ zakładają synonimiczność wyrażeń językowych itd.

Argumenty przeciw Quine’owi (a) pojęcie zdania analitycznego w językach naturalnych można stosować w sposób przybliżony; nie ma dobrej definicji, ale umiemy identyfikować zdania analityczne, (b) praktyka użytkowników języka jest taka, że spór o uznanie niektórych zdań dotyczy faktów, a spór o uznanie innych zdań jest kwestią znaczenia słów, (c) kolistość definicji analityczności nie jest jej dyskwalifikacją.

Stanowisko Kripke’go oddzielenie tego, co konieczne, i tego co, jest znane a priori (Kripke 1988,110). To co jest konieczne może być empiryczne, a to co a priori nie musi być konieczne. możliwość prawd koniecznych a posteriori (“Ten oto drewniany stół nie jest zrobiony z lodu”) możliwość prawd przygodnych znanych a priori na podstawie znaczenia (“Koty są zwierzętami” nie jest konieczne, ponieważ koty mogłyby okazać się demonami; Kripke 1988,123).

Koncepcje aprioryczności transcendentalizm (a priori jest konstytuowane przez formy i kategorie, w które wyposażony jest transcendentalny podmiot), psychologizm (a priori jest konstytuowane przez strukturę ludzkiego umysłu), intuicjonizm (a priori pochodzi z oczywistości), konwencjonalizm (a priori pochodzi z konwencji), ewolucjonizm (a priori jest rezultatem filogenezy).