Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 13): Mniejszość narodowa – diaspora – ludność tubylcza

1. Naród (państwo narodowe) a „różnorodność” etniczna społeczeństwa: „zderzenie wartości”- wolności jednostki i jej przynależność do wspólnoty; „problem mniejszości”, dlaczego „różnorodność” jest uznawana za zagrożenie dla wspólnoty politycznej?: perspektywa normatywna, historyczna (problem mniejszości jako „konstrukcja historyczno – społeczna”) i państwowa: grupy etniczne a zasada samostanowienia; czy istnieją jednolite etnicznie państwa?; „nowe państwa” a problem mniejszości. różnorodność jako zaprzeczenie/osłabienie grupowej przynależności w porządku publicznym staje się to podstawą polityki likwidującej problem różnorodności (wymuszanie dostosowania się): dyskryminacja, asymilacja, prześladowania i separacja.

2. Pojęcie „mniejszości narodowej”: mniejszość, grupa mniejszościowa i „sytuacja mniejszościowa”; tradycje stosowania tych pojęć w socjologii; Georg Simmel – socjologia formalna „geometria życia społecznego”: analizował typy relacji i sposoby wyodrębniania mniejszości w sieci stosunków społecznej (mniejszość jako część całości). Robert Ezra Park (badanie imigrantów USA): badał mniejszości – grupy etniczne o rodowodzie imigracyjnym; fazy przystosowania do społeczeństwa większościowego: rywalizacja i konflikt, amalgamacja, akomodacja i asymilacja. obecne rozszerzenie znaczenia pojęcia „mniejszość”, wyjście poza znaczenia „etniczne”: mniejszość kulturowa, obyczajowa, społeczna itp.

3. Kryteria wyodrębnienia „mniejszości”: liczebność (rola względna); odrębność (obiektywna) fizyczna i kulturowa od otoczenia i świadomość tej odrębności; asymetryczne relacje z otoczeniem”: nie dominująca pozycja, „niepełna własnowolność”, poczucie dyskryminacji; wola podtrzymania własnej odrębności (aktywność członków); socjologiczna definicja „mniejszości” Louis Wirth (1947): „mniejszość to zbiorowość ludzi, którzy ze względu na ich cechy fizyczne lub kulturowe odróżniani są od innych żyjących w danym społeczeństwie po to, aby ich odmiennie traktować, i którzy z tego powodu uważają się za przedmiot zbiorowej dyskryminacji ... Status mniejszości wiąże się z wyłączeniem z pełnego uczestnictwa w życiu społecznym”.  

4. Typologie mniejszości narodowych: ze względu na stopień rozwinięcia świadomości narodowej: narodowa, etniczna, grupa etnograficzna. allochtoniczna i autochtoniczna; historyczna (tradycyjna) i „nowa” (nie-historyczna); państwowa i „bez-państwowa”; posiadająca „naród macierzysty” i nie posiadająca takiego narodu; mniejszość pogranicz(n)a i oddalone od narodu macierzystego (kraju); uznawana i nie uznana przez państwo (prawo); chroniona i pozbawiona ochrony prawnej (państwa); zwarta i rozproszona; o pełnej strukturze społecznej lub braku takiej struktury.

5. Znaczenie „kwestii mniejszości”: geneza mniejszości: migracje; historyczne (proces tworzenie narodów większościowych); polityczne (aneksja terytoriów i zmiany granic państwowych). pragnienie ochrony prawnej : spojrzenie z perspektywy państwa (kwestia lojalności politycznej); spór o prawa indywidualne i zbiorowe. dlaczego kryterium „narodowe” jest ważne? – spojrzenie od „małych narodów”; mniejszość to nie tylko kwestia statystyczna, ale etyczna (model społeczeństwa dla wszystkich); rola systemu demokratycznego i opinii publicznej – ochrona mniejszości jako aksjomat demokracji „euro-atlantyckiej”.

6. „Uznanie różnorodności” – prawa mniejszości: różnorodność nie jako „anomalia”, lecz „zwyczajny stan rzeczy” w społeczeństwie; prawa mniejszości po 1989 r. jako „nowa ortodoksja” w polityce; prawa mniejszości - od gwarancji (w okresie międzywojennym) do obecnych międzynarodowych „praw mniejszości”: semantyka słowa „gwarancje” i „prawa”, co to znaczy mieć prawa?; prawa indywidualne i zbiorowe (grupowe, kolektywne), realizacja wespół z innymi członkami mniejszości; procedury realizacji tych prawa (normatywne uznanie praw a ich realizacja). rozumienie „mniejszości”: liczebność, nie-dominująca pozycja w społeczeństwie, kulturowa odrębność (narodowe/ etniczne cechy odrębności), obywatelstwo.

7. Model ochrony praw osób należących do mniejszości narodowych w Europie: prawne dylematy związane z definicją pojęcia „mniejszość narodowa”; prawa szczególne osób należących do mniejszości narodowych: równość wobec prawa i zasada niedyskryminacji; prawa kulturalne i oświatowe; prawa oświatowe; prawa wyznaniowe; prawa językowe; prawo do udziału w sprawach publicznych granice korzystania z praw mniejszości (zasady bezpieczeństwa). równość i zakaz dyskryminacji (typy dyskryminacji; sposoby przeciwdziałania; rola organizacji pozarządowych); integracja mniejszości w państwie/społeczeństwie większościowym.

8. Zasady ochrony mniejszości narodowych: zakaz wykluczania mniejszości; zakaz asymilacji mniejszości; zakaz dyskryminacji; nakaz integracji mniejszości w ramach społeczeństwa. wprowadzenie tych zasad w życie: uznać mniejszości oraz ich obecność jako pełnoprawnych grup w społeczeństwie; chronić ich tożsamość, co wymaga nie tylko tolerancji, ale również bardziej pozytywnego nastawienia państwa i społeczeństwa; stworzyć warunki (głównie finansowe i instytucjonalne) dla możliwości rozwoju tożsamości mniejszości. czy istnieje europejski model ochrony praw mniejszości?

9. Mniejszość narodowa a „społeczność imigracyjna” - ta ostatnia charakteryzuje się zazwyczaj: mniejszym stopniem zasiedzenia na danym terytorium (państwa); nie ma charakteru tradycyjnego; bardziej zróżnicowanym stopniem skoncentrowania przestrzennego; mniejszym stopień kompletności i autonomiczności kultury; dużą mobilnością przestrzenną; otwarciem na asymilację / integrację do społeczeństwa przyjmującego; sporami o brak uznania tej grupy za mniejszość narodową oraz mniejszym stopniem ochrony prawnej.  

tradycje używania tego pojęcia; 10. Diaspora: diaspora - rozproszenie członków danego narodu wśród innych narodów lub wyznawców danej religii wśród wyznawców innej; tradycje używania tego pojęcia; największe liczebnie diaspory i polityki państwa; cechy wspólne: przenoszenie się z „pierwotnej” ojczyzny na nowe obszary; wspólna pamięć ojczyzny wśród członków diaspory; pielęgnowanie tożsamości etnicznej (mimo upływu czasu); poczucie solidarności członków diaspory; napięcie w relacjach z ludnością przyjmującą; wnoszenie wkładu kulturowego w społeczności kraju zamieszkania.

11. Diaspora (cdn.): R. Brubaker: rozproszenie, „zorientowanie się na ojczyznę”, „wstrzemięźliwość” wobec całkowitej integracji/akceptacji państwa przyjmującego; obecne stulecie to „era diaspor”; popularność tego terminu oznacza zmianę relacjach migracyjnych; typologie diaspor: trwałe czy „płynne”; diaspory – „ofiary” (Ormianie, Afroamerykanie) ; diaspora – „pracy” (Hindusi); diaspora „handlowa” (Chińczycy); diaspora „imperialna” (Anglicy, Hiszpanie); diaspora kulturalna, diaspora religijna, diaspora polityczna.

pierwsi historyczni mieszkańcy; 12. Ludność tubylcza: inne nazwy: rdzenna, pierwsza, autochtoniczna, tubylcza, plemienna, Aborygeni itp; cechy definicyjne: pierwsi historyczni mieszkańcy; tradycyjny (samowystarczalny) charakter gospodarki; dominacja instytucji wspólnotowych: klanowość i lokalność tych grup; zależność od środowiska przyrodniczego; związek z zamieszkiwanym terytorium; szczególna wrażliwość (podatność) na wpływy państwa i otoczenia społecznego; samozaliczenie do tej grupy (kryterium subiektywne); język (języki) „nie-narodowy”.

„tubylczość” jako norma globalna (40 mln osób, 3 tys. grup); 13. Ludność tubylcza: „tubylczość” jako norma globalna (40 mln osób, 3 tys. grup); konflikty z państwem, podstawa ruchu etnicznego; próby globalnej ochrony; mniejszość narodowa a ludność tubylcza - różnice: w zakresie historyczno – terytorialnym: inny związek z terytorium; inna geneza historyczna. mniejszość jest bardziej zintegrowana ze społeczeństwem; różnice w ochronie prawnej – dla ludności tubylczej większa i łatwiejsza do przeprowadzenia; w ochronie ludności tubylczej mogą być stosowane prawa grupowe (prawo do terytorium, stosowanie zwyczajowych praw).