Europejska kultura prawna

Pojęcie i systematyka prawa prywatnego

Fenomen prawa rzymskiego

Wybrane znaczenia terminu „prawo rzymskie” prawo Rzymu - od początku Miasta do śmierci cesarza Justyniana w 565 r. elementy romanistyczne w dalszej historii prawa ius commune – prawo powszechne Europy od XII do XVIII wieku usus modernus pandectarum i pandektystyka XVIII – XIX wieku nauka prawa rzymskiego tradycja romanistyczna, szeroko pojęta

Periodyzacja form państwa Królestwo 753 – 509 r. p.n.e. Republika 509 – 27 r. p.n.e. Pryncypat 27 r. p.n.e. – 284 r. (w tym okres „kryzysu III wieku” 235-284 r.) Dominat 284 r. – 476 r. (Z)/565 r. (W)

Periodyzacja historii źródeł prawa Prawo archaiczne – epoka królewska i wczesna republika do wojen punickich (753 r. p.n.e. – 265 r. p.n.e.). Prawo przedklasyczne – epoka rozwiniętej i schyłkowej republiki ( do 27 r. p.n.e. ). Prawo klasyczne – czasy pryncypatu do końca dynastii Sewerów (do 235 r. n.e. ). Prawo poklasyczne – czasy dominatu (od kryzysu III wieku do 565 r. n.e.). [w tym podokres prawa justyniańskiego – panowanie cesarza Justyniana 527 – 565 r.]

Pojęcie prawa Ius – Fas

wypowiedź Celsusa z II wieku: (…) ius est ars boni et aequi. Ulpian relacjonuje wypowiedź Celsusa z II wieku: (…) ius est ars boni et aequi.

Dura lex, sed lex (ad D. 40,9,12,1) – Twarde prawo, lecz prawo. Summum ius, summa iniuria (Cic.off. 1,33) – Najwyższe prawo, najwyższym bezprawiem. Male nostro iure uti non debemus (Gai 1,53) – Nie powinniśmy źle korzystać z naszego prawa.

Non omne quod licet honestum est (D Non omne quod licet honestum est (D. 50,17,144 pr) – Nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe. Hominum causa omne ius constitutum sit (D. 1,5,2) – Wszelkie prawo powinno być ustanawiane ze względu na człowieka.

ius publicum – ius privatum ius civile – ius gentium – ius naturale Podziały prawa ius publicum – ius privatum ius civile – ius gentium – ius naturale ius civile – ius honorarium ius commune – ius singulare ius vetus – ius novum ius strictum – ius aequum

Systematyka – wybrane zagadnienia Systematyka Instytucji Gajusa personae – res – actiones (podział powtórzony w Instytucjach Justyniana) Systematyka renesansowa Podział całego materiału rzymskiego na prawo materialne i procesowe (Donellus XVI w.), a historia źródeł jako osobny przedmiot badań

Systematyka pandektystyczna Część ogólna w tym prawo osobowe Prawo rodzinne albo familijne Prawo rzeczowe Prawo zobowiązań Prawo spadkowe [Była przyjmowana różna kolejność poszczególnych części tej systematyki]

Podmiotowość prawna

W prawie rzymskim sytuację prawną człowieka określano mianem caput. Warunkowały ją trzy status: status libertatis – stan wolności lub niewoli status civitatis – obywatelstwo status familiae – pozycja w rodzinie

Początek podmiotowości osoby fizycznej Wolny człowiek nabywał osobowość prawną w momencie urodzenia. Skutki prawne powodowało tylko urodzenie dziecka żywego. Prokulianie – wymagali krzyku noworodka, Sabinianie – zadowalali się jakimkolwiek znakiem Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.

Zakończenie podmiotowości osoby fizycznej Śmierć Utrata wolności Na skutek popadnięcia w niewolę obywatel rzymski tracił swe dotychczasowe prawa, zarówno w zakresie prawa publicznego (wolność i obywatelstwo), jak i cywilnego (pozycja w rodzinie, prawa majątkowe)

Powstanie niewoli Popadnięcie w niewolę wojenną. Urodzenie z matki niewolnicy (tzw. vernae). Sprzedaż trans Tiberim (w prawie archaicznym). Sprzedaż dezerterów i uchylających się od census (w prawie archaicznym i przedklasycznym). Skazanie na karę śmierci lub na ciężkie roboty (servi poenae). Pożycie wolnej kobiety z niewolnikiem innego właściciela (S.C. Claudianum z 52 r. n.e.).

Położenie prawne niewolników Res in commercio, res mancipi Ius vitae necisque właściciela Contubernium Brak „zdolności prawnej” i zdolności procesowej Dojrzali niewolnicy mieli zdolność do czynności prawnych; wszystko co nabywali, przypadało ich właścicielom; dokonując czynności prawnych mogli jedynie polepszać sytuację właścicieli

Formalne sposoby wyzwalania Manumissio vindicta Manumissio censu Manumissio testamentaria Directa Fideicommissaria Manumissio in ecclesia (w cesarstwie chrześcijańskim)

Nieformalne sposoby wyzwalania Manumissio inter amicos Manumissio per epistulam Manumissio per mensam Manumissio in ecclesia (w cesarstwie pogańskim jako odmiana m. inter amicos)

Stanowisko prawne wyzwoleńców > Ograniczało ich prawo patronatu > Dawnemu właścicielowi winni był szacunek i posłuszeństwo > Nie mogli pozywać go bez zgody magistratury i w ogóle wnosić przeciw niemu powództw infamujących > Najczęściej zobowiązani byli do świadczenia mu pewnych usług > Patron miał prawo dziedziczenia po wyzwoleńcu Restitutio natalium: przywilej cesarski, dzięki któremu wyzwoleniec uzyskiwał stanowisko wolno urodzonego; znosił on ograniczenia wyzwoleńca w zakresie prawa prywatnego.

Cives Romani Uprawnienia publicznoprawne: ius sufragii – prawo do udziału w zgromadzeniach ludowych ius honorum – prawo piastowania urzędów prawo noszenia nazwiska rzymskiego ius militiae – prawo i obowiązek służby wojskowej ius provocationis – prawo odwołania się do zgromadzenia ludowego w wypadku skazania na karę śmierci przez urzędnika lub nałożenia wysokiej grzywny

Uprawnienia prywatnoprawne: ius conubii – prawo zawierania małżeństwa uznawanego przez ius civile ius comercii – prawo do udziału w obrocie gospodarczym i zawierania aktów prawnych uznawanych przez ius civile legis actio – prawo występowania przed sądem w celu dochodzenia roszczeń uznawanych przez ius civile patria potestas – prawo do wykonywania władzy ojcowskiej testamenti factio activa oraz passiva – prawo do sporządzenia testametu i uzyskiwania korzyści z testatmentów innych osób

Latini Latini veteres (prisci) – Latynowie sąsiadujący z Miastem Latini coloniarii – osadnicy na prawie latyńskim Latini Iuniani – niewolnicy wyzwoleni w sposób nieformalny od Lex Iunia Norbana z 19 r.

Peregrini certae civitatis dediticii

Status familiae Osoby sui iuris - (własnowolne) nie podlegały władzy w rodzinie Osoby alieni iuris – podległe władzy zwierzchnika familijnego

Osoby prawne Osoba prawna, to zespół osób (korporacja, stowarzyszenie) lub masa majątkowa (fundacja), które posiadają zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

Osoby prawne 2 Res publica. Fiscus: majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza. Civitates, municipia, coloniae: gminy miejskie, które przed podporządkowaniem ich państwu rzymskiemu tworzyły odrębne organizacje państwowe; kolonie zakładane na prawie rzymskim czy latyńskim. Posiadały one swój majątek, prowadziły działalność gospodarczą i dzięki przyznaniu im podmiotowości prawnej uczestniczyły w obrocie gospodarczym.

Osoby prawne 3 4. Collegia, sodalitates, corpora : stowarzyszenia, czyli związki osób: wykonujących wspólny zawód (np. rzemieślników, kupców, armatorów, dzierżawców podatków), o podobnej sytuacji majątkowej (kasy zapomogowe) lub związanych kultem religijnym (np. bractwa pogrzebowe). Do założenia stowarzyszenia prawo wymagało co najmniej trzech osób, ale do dalszego istnienia już założonego jednej. W imieniu stowarzyszenia wszelkich czynności dokonywał, jako jego organ, syndyk. Stowarzyszenie miało swój majątek i kasę.

Osoby prawne 4 5. Instytucje kościelne, dzięki czemu kościoły i klasztory mogły nabywać majątki (zwłaszcza w drodze testamentu), posiadać wierzytelności i długi. 6. Fundacje dobroczynne (piae causae) od V-VI w.: masy majątkowe przeznaczone na cele dobroczynne (szpitale, przytułki dla bezdomnych, starców i dzieci); środki na ich utrzymanie pochodziły głównie z darowizn; majątkiem fundacji dobroczynnych zarządzał, pod nadzorem kościoła, oeconomus

Osoby prawne 5 Prawa majątkowe przysługiwały nie osobom wchodzącym w skład np. stowarzyszenia albo korzystającym z fundacji, lecz były prawami przysługującymi temu stowarzyszeniu czy fundacji. Za długi stowarzyszenia czy fundacji nie odpowiadali swym majątkiem członkowie albo osoby korzystające z fundacji, lecz fundacje czy stowarzyszenia jako takie.

Osoby prawne 6 W prawie rzymskim powstała praktyka występowania rozmaitych osób prawnych, jednak dopiero w średniowieczu w prawie kanonicznym wypracowano ogólne pojęcie osoby prawnej. Papież Innocenty IV w połowie XIII wieku rozwinął teorię kościelnych osób prawnych. Osoba prawna została nazwana corpus mysticum, w nawiązaniu do koncepcji Kościoła jako mistycznego ciała Chrystusa.

Osoby prawne 7 Teorię kanonistyczną dotyczącą corpus mysticum przejęli kupcy do swojej lex mercatoria. W 1308 r. w wyroku Rota Genuensis (sądu kupieckiego miasta Genui) pojawiło się określenie: societas, id est corpus mysticum (spółka, to jest osoba prawna). Zastosowanie koncepcji osoby prawnej do spółek umożliwiało ograniczanie odpowiedzialności kupca-wspólnika do wartości wniesionych udziałów.

Prawo osobowe w średniowieczu, nowożytności i współcześnie

Prawo osobowe w okresie feudalizmu W okresie feudalizmu zakres pojęcia zdolności prawnej był odmiennie rozumiany w różnych kręgach prawa. Czynniki powodujące utratę lub ograniczenie zdolności prawnej wywoływały niejednakowe skutki w poszczególnych kręgach prawa (np. choroba umysłowa mogła wiązać się z odmiennymi konsekwencjami na gruncie prawa ziemskiego i prawa lennego). W dobie feudalizmu nie funkcjonowała kategoria pełnej zdolności prawnej, każda zdolność była w pewnym zakresie ograniczona.

Prawo osobowe w okresie feudalizmu 2 Kategorie pozycji jednostki według kryterium stopnia ograniczenia jej zdolności prawnej: niezdolność całkowita – brak możności stania się podmiotem praw i obowiązków, dotyczyła niewolników i zazwyczaj cudzoziemców, zdolność częściowa – ograniczenie jednostki jako podmiotu prawa dotyczyło tylko oznaczonego zakresu (np. niemożność dziedziczenia), zdolność względna – możność korzystania przez jednostkę ze zdolności prawnej lub jej poszczególnych aspektów tylko w ramach swojego stanu (przejawiała się np. w sferze majątkowej i w prawie małżeńskim).

Prawo osobowe w okresie feudalizmu 3 Czynniki wpływające na ograniczenie zdolności prawnej: niewola; stan zdrowia; cześć; obce pochodzenie; stan; płeć; religia; wyjęcie spod prawa (śmierć cywilna).

Prawo osobowe w okresie feudalizmu 4 Początek zdolności prawnej osoby następował co do zasady z chwilą urodzenia. W prawach starogermańskich zdolność prawna była nabywana wraz z nadaniem imienia. Warunkiem nabycia zdolności prawnej było wykazywanie przez noworodka żywotności. Nie nabywały zdolności prawnej noworodki niemające postaci ludzkiej, tzw. monstra. Koniec zdolności prawnej mógł nastąpić nie tylko w sposób naturalny (z chwilą śmierci), ale również wskutek wyjęcia spod prawa (w prawie niemieckim) lub śmierci cywilnej (w prawie angielskim i francuskim) oraz śmierci klasztornej.

Prawo osobowe w okresie feudalizmu 5 Szczególne znaczenie na polu ograniczenia zdolności do czynności prawnych miały trzy czynniki: wiek – w czasach rodowo-plemiennych za pełnoletniego uznawany był mężczyzna zdolny do władania bronią, we wczesnym średniowieczu granicą pełnoletności było osiągnięcie ściśle określonego wieku (od 10 do 25 lat), ograniczenie zdolności do czynności prawnych wynikało niekiedy również osiągnięcia wieku starczego (przeważnie od 60 do 70 lat); płeć – stopień ograniczenia zdolności kobiet ulegał znaczącym zmianom w okresie średniowiecza, przyjmuje się, że pełna zdolność przysługiwała wdowom; zdrowie – na ograniczenie zdolności wpływał zły stan zdrowia fizycznego (np. trąd) i psychicznego.

Prawo osobowe w ABGB W austriackim ABGB z 1811 r. sformułowano zasady równości praw cywilnych i powszechności nabywania praw: „§ 16. Każdy ma prawa wrodzone (…)”. „§ 18. Każdy jest zdolny do nabywania praw pod warunkami przepisanymi ustawą.” Obowiązywanie wskazanych zasad było ograniczone co do niektórych grup osób: kobiet, dzieci pozamałżeńskich; niechrześcijan.

Prawo osobowe w Kodeksie Napoleona Korzystanie z praw cywilnych było ograniczone przez przynależność państwową – opierało się na zasadzie wzajemności dyplomatycznej. „Art. 8. Każdy Francuz używać będzie praw cywilnych”. Kodeks zawierał postanowienia dotyczący śmierci cywilnej – instytucji powodującej utratę wszystkich praw osobistych, będącej konsekwencją skazania na niektóre kary (np. na karę śmierci, dożywocie, ciężkie roboty). Znaczące ograniczenia dotyczyły kobiet zamężnych i dzieci pozamałżeńskich, co odzwierciedlało osobiste poglądy Napoleona.

Prawo osobowe w BGB Kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. opierał się na zasadach powszechności i równości praw cywilnych oraz równouprawnienia płci, zawierał jednak również szereg postanowień od nich odbiegających. Utrzymane zostało prawo regulowania swoich stosunków rodzinnych i majątkowych przez dawniej panujące rody książęce na drodze autonomicznego ustawodawstwa (statutów domowych). Wykonywanie niektórych praw cywilnych było uzależnione od uwarunkowań natury moralnej – godności osobistej i walorów charakteru.

Prawo osobowe w XX-wiecznym prawodawstwie polskim W okresie dwudziestolecia międzywojennego nie został uchwalony akt prawny kompleksowo normujący zagadnienia z zakresu prawa osobowego. Problematykę tę regulowały prawa dzielnicowe. W okresie powojennym prawa osobowego dotyczyły: dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. – Prawo osobowe, dekret w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie, dekret w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu; ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego.

Prawo osobowe w XX-wiecznym prawodawstwie polskim 2 Systematyka Kodeksu cywilnego z dnia 23 kwietnia 1964 roku, wzorem systemu pandektowego, nie obejmuje księgi poświęconej wyłącznie prawu osobowemu. Postanowienia regulujące status osób fizycznych i osób prawnych zawiera: Księga pierwsza. Część ogólna. Tytuł II. Osoby. Dział I. Osoby fizyczne. Dział II. Osoby prawne.