Najwybitniejsze postaci oświecenia w Polsce i na świecie

Filozofia

Jan Jakub Rousseau Urodzony w Szwajcarii, w młodym wieku opuścił rodzinną Genewę i udał się na wędrówkę do Włoch i Francji. W Paryżu zaczął zdobywać wykształcenie, zajmując się literaturą, muzyką i filozofią. Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść. Swoje poglądy na powstanie i rozwój społeczeństwa Rousseau zawarł w słynnym dziele Umowa społeczna (1762, wydanie polskie w tomie pt. Umowa społeczna. Uwagi o rządzie polskim. List o widowiskach i inne pisma, 1966). Przedstawił w nim model doskonałego społeczeństwa, żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju demokratycznym, tórego obywatele współpracują ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego prawem porządku. Rousseau postulował budowę nowego społeczeństwa poprzez właściwe wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.

Monteskiusz (1689–1755), francuski prawnik, myśliciel, pisarz polityczny. 1708 adwokat, następnie radca, w 1716 prezes parlamentu (sądu) w Bordeaux. Od 1727 członek Akademii Francuskiej. 1728–1731 odbył podróż po krajach europejskich, podczas której prowadził studia nad prawem, obyczajami i ustrojami politycznymi. Jeden z najwybitniejszych twórców wczesnego Oświecenia. Prekursor liberalizmu. W znanym dziele O duchu praw (1748, wyd. pol. 1777) wyłożył teorię dobrze rządzonego i praworządnego państwa, w myśl zasad wczesnego oświecenia i ideałów monarchii konstytucyjnej głosząc, że państwo jest wynikiem umowy społecznej obywateli dla ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności obejmującej swobodę sumienia, słowa mówionego i drukowanego. Prawa powinny kierować się "duchem umiarkowania". Podstawą ustroju społecznego powinna być wartość prywatna.

Diderot (1713-1784), francuski pisarz, filozof, krytyk i teoretyk sztuki, tłumacz. Redagował (wraz z J. d'Alembertem) słynną Wielką Encyklopedię Francuską w duchu ideałów oświecenia. Nieustannie poszerzał swoją wiedzę w dziedzinie filozofii, języków obcych, matematyki i prawa. W 1749 aresztowany pod zarzutem wprowadzania treści antyreligijnych do swoich utworów, np. do Listu o ślepcach (1749, wydanie polskie 1953) i Myśli filozoficznych (1746, wydanie polskie 1953). Przebywał w Rosji na zaproszenie carycy Katarzyny II, opracowując projekt organizacji szkolnictwa w tym kraju. Opublikował dzieła z dziedziny filozofii przyrody, m.in. O interpretacji natury (1754, wydanie polskie 1953). Wśród prac z dziedziny estetyki - nowa teoria dramatu w utworze O poezji dramatycznej. Rozmowy o synu naturalnym (1761, wydanie polskie 1958). Autor znanych powieści, takich jak Kubuś Fatalista i jego pan (1796, wydanie polskie 1915), Zakonnica (1775, wydanie polskie 1954), Paradoks o aktorze i inne utwory (1950), Wybór pism filozoficznych (1953).

Jean d’Alambert (1717­1783), francuski filozof, fizyk i matematyk. Wybitny przedstawiciel oświecenia. Od 1754 członek, od 1772 sekretarz Akademii Francuskiej. Współtwórca i współredaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej, której założenia przedstawił we Wstępie do encyklopedii (1751, wydanie polskie 1954). W 1757 wskutek represji politycznych zmuszony do rezygnacji z prac nad nią. Zwolennik empiryzmu, za pewną uważał wiedzę opartą na doświadczeniach zmysłowych, które, oczyszczone przez umysł z tego, co przypadkowe, tworzyć miały podstawę pojęć ogólnych i definicji - zasadniczego elementu rozumowania nauk. Za główne zadanie myślenia i działalności naukowej uznał porównywanie faktów lub idei i poszukiwanie związków między nimi. Dokonał podziału nauk na historię, filozofię i sztuki piękne, upatrując ich dominant odpowiednio w pamięci, rozumie i wyobraźni. Filozofii przypisał funkcje metodologiczne. Jako pierwszy zwrócił uwagę na społeczne i biologiczne uwarunkowania ludzkich pojęć i sądów o świecie. Ostatecznie skłaniał się ku sceptycyzmowi, nawet agnostycyzmowi, zakładając niepoznawalność tzw. istoty rzeczy. Przyjmował istnienie duszy, która jako oddzielna substancja miała w człowieku kształtować świadomość niezależnie od materii. Za podstawę moralności uznał niezmienne zasady etyczne, właściwe z natury wszystkim ludziom, a z drugiej strony - właściwie pojęty interes osobisty i społeczny.

Baruch Spinoza (1632-1677), filozof pochodzenia żydowskiego osiadły w Niderlandach. Jego najważniejszym dziełem jest Etyka sposobem geometrycznym wyłożona (1662-1675, wydania polskie 1888, 1954, 1990), gdzie przedstawił swe poglądy, na których ukształtowanie mieli wpływ kabaliści. Od Kartezjusza przejął koncepcję racjonalności poznania i podobnie jak on postanowił zbudować swą filozofię "more geometrico" (na sposób geometrii), matematycznie, tak, by z przyjętych ogólnych przesłanek można było wyprowadzić niepodważalne wnioski. Nie uznał jednak kartezjańskiego podziału rzeczywistości na ducha i świat (świadomość i rozciągłość). Chciał stworzyć system monistyczny, przełamujący istniejące w myśli filozoficznej dualizmu (Boga i przyrody, wolności i konieczności, moralności i natury). Przyjął istnienie jednej substancji rozumianej jako Bóg, uznając, że świat nie może istnieć poza Nim. Był to pogląd utożsamiający Boga i przyrodę, czyli panteizm, za który Spinoza został wykluczony z synagogi. Odnosząc się do tradycyjnego podziału rzeczywistości na ducha i materię, Spinoza uważał, że są one przymiotami (atrybutami) jednej substancji (przyrody, tj. Boga). Sam Bóg ma nieskończenie wiele atrybutów, lecz tylko dwa są poznawalne: materia (rozciągłość) oraz myślenie (świadomość). Spinoza był zwolennikiem radykalnego determinizmu, co wiązało się z tym, że traktował świat jako mechanizm. Koncepcja ta rzutowała na kwestie etyczne: Spinoza, podobnie jak stoicy, utrzymywał, że działanie dobre etycznie musi być zgodne z naturą.

Malarstwo i architektura

Francois Boucher (1703-1770), francuski malarz, rysownik, grafik i dekorator. W 1723 uzyskał akademicką nagrodę Prix de Rome. W 1734 członek Akademii Królewskiej, 1765 jej dyrektor i pierwszy malarz króla Ludwika XV. Protegowany markizy J.A. de Pompadour. Pozostawał pod wpływem G.B. Tiepola i P.P. Rubensa. Sztukę Bouchera charakteryzuje delikatny różowawo-biały koloryt, miękki modelunek i lubieżnie potraktowana erotyczna tematyka. Jego pełne wdzięku i niewyszukanej radości życia prace uważa się za ucieleśnienie francuskiego rokoka. Podejmował tematy mitologiczne, traktując je jako okazję do pokazania zmysłowego kobiecego aktu (Triumf Wenus 1740, Diana wychodząca z kąpieli 1742, Toaleta Wenus 1746, Narodziny Wenus 1754). Malował także akty bez mitologicznego pretekstu (Na sofie 1752). Portretował francuską arystokrację (Portret pani de Pompadour 1759). Tworzył też obrazy pastoralne, bukoliczne i rodzajowe (Sprzedawczyni galanterii 1746). Wykorzystując chińskie motywy wykonywał projekty porcelany i dekoracyjnych tkanin dla królewskich manufaktur. Projektował dekoracje teatralne i ilustrował komedie Moliera.

Jan Piotr Norblin (1745-1830), francuski malarz, rysownik i grafik, działający także w Polsce (1774-1804). Wykształcony w Paryżu, w pracowni batalisty i autora scen parkowych F. Casanovy, a także w tamtejszej Akademii. Podejmował także tematykę polską (Kobziarz, Mazepa), rysował sejmiki polskie, scenę zaprzysiężenia Konstytucji 3 Maja (1792-1806), sceny z powstania kościuszkowskiego. Po powrocie do Francji (1804) kontynuował tematykę polską na podstawie przywiezionych szkiców (Zbiór polskich ubiorów - Costumes polonais, 1804-1817). Malował także sceny batalistyczne z wojen napoleońskich. W ostatnim okresie twórczości był kronikarzem paryskiej ulicy i prowincji. Będąc pedagogiem, Norblin rozwijał zdolności obserwacyjne i poczucie realizmu swoich uczniów.

Jacques Louis David (1748-1825), francuski malarz, główny przedstawiciel neoklasycyzmu. Uczeń J.-M. Viena. W 1774 uzyskał prestiżowe stypendium Prix de Rome i wyjechał do Włoch. Poznał tam sztukę antyku (m.in. ruiny Herkulanum i Pompei) oraz poglądy A.R. Mengsa i J.J. Winckelmanna, pod których wpływem ewoluował od stylistyki różnych nurtów malarstwa baroku i rokoka (St. Kostka Potocki na koniu 1781) do formuły klasycystycznej. Od 1780 w Paryżu. W 1784 wybrany do Akademii Królewskiej. W okresie tym malował wielkoformatowe obrazy o tematyce antycznej (Belizariusz przyjmujący jałmużnę 1780-1781, Andromacha opłakująca Hektora 1783, Śmierć Sokratesa 1787, Liktorzy przynoszą Brutusowi zwłoki jego synów 1789). 1784 we Włoszech namalował słynny obraz Przysięga Horacjuszy (wymiary 3,3 m x 4,2 m), który wystawiony 1785 na Salonie wzbudził sensację i został uznany za artystyczny manifest neoklasycyzmu i cnót obywatelskich. Obrazy te cechuje teatralny patos, prostota form, statyczna kompozycja oparta na liniach pionowych i poziomych, ostry światłocień, reliefowy modelunek i podporządkowanie koloru rysunkowi.

Dominik Merlini (1730-1797), polski architekt pochodzenia włoskiego, działający w Polsce ok. 1750, głównie w służbie króla Stanisława Augusta. 1768 nobilitowany. Od 1773 architekt Rzeczypospolitej. W swoich pracach ewoluował od późnego baroku włoskiego ku klasycyzmowi stylu Ludwika XVI i palladynizmowi, był wierny barokowemu monumentalizmowi, kolorystyce i złoceniom. Współpracował często z J.Ch. Kamsetzerem. Prace m.in.: przebudowa Zamku Ujazdowskiego (1766-1771), wnętrza w Zamku Królewskim (od 1774), rozbudowa Łazienek (pałacyk Myślewicki, Biały Domek, Pałac na Wodzie 1775-1788), pałace w Jabłonnie (1775-1779), Królikarnia (1786-1789). Odbudowa po pożarze pałacu Krasińskich (Rzeczpospolitej) w Warszawie (1783).

Teatr

Wojciech Bogusławski (1757–1829), polski aktor, reżyser, zwany „ojcem polskiego teatru”. Debiutował 1778 w Warszawie – jako aktor w komedii Fałszywe niewierności N.Th. Berthgo, jako autor adaptacji francuskiej komedii Amant, autor i sługa oraz jako śpiewak operowy w Nędzy uszczęśliwionej M. Kamieńskiego. Trzykrotnie był dyrektorem Teatru Narodowego (1783–1785, 1790–1794 i 1799–1814). Organizował występy teatru poza Warszawą. Reżyserował dramy i opery, w których często przemycał aluzje polityczne, miał wielkie zasługi we wprowadzeniu na polską scenę tragedii klasycznych i dramatów W. Shakespeare’a, sam przełożył i napisał ok. 80 utworów scenicznych, opublikowanych w zbiorze Dzieła dramatyczne (t. 1–12, 1820–1830). Jego sztuka Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale, której prapremiera odbyła się w 1794, należy do kanonu klasyki narodowej, a inne sztuki, jak Henryk VI na łowach, Spazmy modne utrzymują się do dziś w repertuarze polskich teatrów. Napisał pamiętnik Dzieje Teatru Narodowego (wydanie 1820 i 1821).

Franciszek Bohomolec (1720-1784), polski komediopisarz, poeta, publicysta, jezuita, autor podręczników dla szkół zakonnych. Uczestnik obiadów czwartkowych u króla Stanisława Augusta. Działacz oświecenia, współzałożyciel (1765) i publicysta (do 1784) Monitora. Autor licznych komedii satyryczno-dydaktycznych pisanych początkowo dla szkolnego teatru jezuickiego (tzw. Komedii konwiktowych), później - dla sceny narodowej, m.in. Małżeństwo z kalendarza, Pan dobry, Czary, atakujących sarmatyzm. Zajmował się także działalnością wydawniczą (Zbiór dziejopisów polskich, zbiór dzieł pisarzy XVI i XVII w., m.in. J. Kochanowskiego). Współtwórca polskiej opery narodowej, np. Nędza uszczęśliwiona (1778).

Franciszek Zabłocki (1752-1821), komediopisarz i poeta. Przebywał na dworze A. Górskiego. Położył ogromne zasługi dla rozwoju polskiego teatru. Początkowo pisał wiersze okolicznościowe, ody, bajki, listy poetyckie, sielanki, satyry, poemat mitologiczny Cztery żywioły (Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1775 i 1777, wydanie osobne 1780). Autor ponad 50 komedii nawiązujących do dramaturgii francuskiej, ale nasyconych polskimi problemami i obyczajowością. Atakująca sarmatyzm i ciemnotę komedia Zabobonnik (wydanie i wystawienie 1780) została nagrodzona przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego medalem Merentibus. Fircyk w zalotach (wydanie i wystawienie 1781) wszedł do klasyki polskiej dramaturgii.

Literatura

Adam Naruszewicz (1733-1796), poeta i historyk. Reprezentował klasycyzm stanisławowski, ale łamał jego reguły, narażając się na krytyczne ataki. Został doceniony dopiero przez pozytywistów. W 1748 wstąpił do zakonu jezuitów. Studiował w Akademii Wileńskiej i za granicą (1758-1762), następnie był profesorem w warszawskim kolegium jezuickim. Ok. 1770 stał się doradcą i powiernikiem króla Stanisława Augusta, uczestnikiem obiadów czwartkowych oraz nadwornym poetą. W latach 1771-1777 redaktor Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych. Był jednym z najwybitniejszych pisarzy polskiego oświecenia. Debiutował w latach 50. XVIII w. jako autor łacińskich panegiryków, ale główny jego dorobek literacki pochodzi z lat 1770-1774, a zebrany został przez Bohomolca w tomach 1-4 Dzieł (1778). Naruszewicz pisał sielanki, bajki, epigramaty, satyry (np. Chudy literat, 1773), tragedie, ody i parafrazy z poezji łacińskiej i francuskiej.

Stanisław Trembecki (ok. 1739-1812), polski poeta. Twórczość Trembeckiego, związana z nurtem oświeceniowego klasycyzmu i rokoka, cieszyła się ogromnym uznaniem. Uchodził za mistrza języka poetyckiego, wywarł wpływ na wielu twórców, m.in. na A. Mickiewicza. Sprzyjał libertynizmowi, hedonizmowi, antyklerykalizmowi, zmysłowej erotyce. Jego utwory zostały wydane w całości dopiero w 2. połowie XX w.: Pisma wszystkie (tom 1-2, 1953), Wiersze wybrane (1965), Poezje wybrane (1978), Listy (tom 1-2, 1954). Stanisław Trembecki napisał poemat Sofijówka, w którym lirycznie oddał piękno parku.

Ignacy Krasicki (1735-1801), polski poeta, prozaik, dramatopisarz, publicysta. Uważa się go za najwybitniejszego pisarza polskiego oświecenia. Uczył się w kolegium jezuickim we Lwowie i w seminarium duchownym w Warszawie 1751-1754. Studia uzupełniające w Rzymie 1759-1761. Początkowo związany koligacjami rodzinnymi ze stronnictwem przeciwników reform i tzw. Familii Czartoryskich. Zwolennik klasycyzmu i racjonalizmu, wykazywał krytycyzm wobec różnych warstw społecznych, nie wyłączając kleru. Do najważniejszych utworów Krasickiego należą: poemat heroikomiczny Myszeis (1775), powieść satyryczno-utopijna Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776), Monachomachia, czyli Wojna mnichów (1778) wyszydzająca zepsucie obyczajów zakonnych, powieść edukacyjna Pan Podstoli (cz. 1-2, 1778-1784), Bajki i przypowieści (1779), Satyry (1779), Antymonachomachia (1779), powieść o charakterze rozprawy filozoficzno-obyczajowej Historia (1779), Wojna chocimska (1780), encyklopedia Zbiór potrzebniejszych wiadomości... (tom 1-2, 1781-1783), alegoryczna Powieść prawdziwa o narożnej kamienicy w Kukurowcach (1794). Jest także autorem głośnych patriotycznych utworów: Hymnu do miłości ojczyzny (1774) i Pieśni na dzień 3 maja 1792. Był w wielu gatunkach literackich, jak bajki czy satyry, prawdziwym mistrzem, w innych zaś - np. w prozie - nowatorem. Także m.in. Dzieła poetyckie (tom 1-2, 1802), Dzieła (tom 1-8, 1829-1833), Pisma wybrane (tom 1-4, 1954), Korespondencja (tom 1-2, 1958), Pisma poetyckie (tom 1-2, 1976).

Franciszek Karpiński (1741-1825), najwybitniejszy poeta sentymentalizmu w literaturze polskiej XVIII w. Wykształcenie w Akademii Jezuickiej we Lwowie. Potem m.in. guwerner w rodzinie Ponińskich. Po pobycie w Wiedniu gospodarował w dzierżawionych majątkach w Galicji. Od 1780 w Warszawie, jako sekretarz księcia A.K. Czartoryskiego zbliżył się do dworu królewskiego. Publikował swoje wiersze w Zabawkach wierszem i prozą (tom 1-7, 1782-1787), wśród których znalazł się głośny liryk miłosny Do Justyny. Tęskność na wiosnę. Teoretyczne założenia tego kierunku zawarł w O wymowie w prozie albo wierszu (1782) i w O szczęściu człowieka. List do Rozyny (1783). Piewca uroków natury, zajmował się także problematyką społeczno-polityczną, np. znana Pieśń dziada sokalskiego. Inspirował się kulturą i poezją ludową, m.in. w wydanym 1792 śpiewniku religijnym dla ludu pt. Pieśni nabożne, gdzie znalazła się kolęda Bóg się rodzi… Po rozbiorach niemal całkowicie zamilkł jako poeta, publikując utwory prozatorskie.

Dionizy Kniaźnin (1749 lub 1750-1807), polski poeta i dramatopisarz. Sekretarz i poeta nadworny księcia A.K. Czartoryskiego, nauczyciel jego dzieci. 1792 rozpoczęła się jego choroba umysłowa, doprowadzając pod koniec życia do całkowitego wyniszczenia. Popularne Bajki (1776), wzorowane na J. La Fontainie. Jego talent ujawnił się w pełni w zbiorach: Erotyki (tom 1-2, 1779), Wiersze (1781), Poezje (tom 1-3, 1787-1788). Łącząc formy klasyczne, jak oda, z poezją tzw. sentymentalną oraz realiami codziennego życia stał się Kniaźnin jednym z najwybitniejszych twórców epoki stanisławowskiej.

Jan Potocki (ur. 8 marca 1761 w Pikowie na Podolu, zm. 2 grudnia 1815) – polski pisarz (tworzący w języku francuskim), podróżnik, polityk, historyk, etnograf, pierwszy archeolog polski, badacz starożytności słowiańskich. Obecnie jest pamiętany głównie jako pisarz i autor napisanej po francusku powieści fantastyczno-filozoficznej Rękopis znaleziony w Saragossie (1805) (tytuł oryg. Manuscrit trouvé a Saragosse), romansu fantastycznego na wzór persko-arabski, o tak zwanym układzie szkatułkowym (z jednego wątku wysnuwaja się w niej kolejne, a z tych kolejne, itd.). Powstały trzy wersje tego dzieła, z których dwie ostatnie Potocki pisał w latach 1804-1810 – ostateczna, autorska jego wersja nie jest znana. Wersje pisarza zostały skompilowane i ocenzurowane przez polskiego tłumacza Edmunda Chojeckiego w 1847: do 45 rozdziałów z wersji drugiej dodał zakończenie wersji trzeciej, dokonując przeróbek. W 1815 popełnił samobójstwo, używając jako kuli srebrnej gałki od cukiernicy, którą systematycznie wypiłowywał codziennie przez lata.

Jonathan Swift (1667-1745), angielski pisarz i pamflecista, zdaniem A. Bretona twórca czarnego humoru. Urodzony w Dublinie, krótki czas przebywał w Anglii, gdzie sprawował funkcję sekretarza angielskiego męża stanu, sir W. Temple’a. W tym okresie poznał 8-letnią wówczas Esther Johnson, która odegrała ważną rolę w późniejszym życiu pisarza, a w literaturze została przez niego upamiętniona jako Stella. Po powrocie do Irlandii Swift przyjął święcenia w Kościele anglikańskim, a w kilka lat później objął stanowisko dziekana katedry Św. Patryka. Brał czynny udział w życiu społecznym i politycznym, pisząc liczne pamflety, m.in.: Listy kupca bławatnego (1724), które zapobiegły wprowadzeniu mało wartościowej monety do Irlandii, Skromna propozycja (1729), gdzie z właściwą sobie okrutną ironią Swift radzi wprowadzić spożycie niemowląt jako sposób na rozwiązanie problemów ekonomicznych, Opowieść o balii (1704), alegoryczna satyra prozą, atakująca katolicyzm i kalwinizm. Na twórczość Swifta złożyły się ponadto: miłosny pamiętnik w formie listów Dziennik dla Stelli (1710-1713) oraz wiersze, m.in. Cadenus and Vanessa (1726), Wiersz na własną śmierć (1731). W pamięci potomnych Swift przetrwał jako autor Podróży Guliwera, stanowiących tragiczną w wymowie satyrę na społeczeństwo i ludzkość.

Daniel Defoe (1660-1731), angielski pisarz i publicysta. Autor ponad 200 prac z dziedziny ekonomii, polityki, etyki, a także pamfletów. Opowiadał się za liberalizmem i tolerancją religijną, za co skazano go na karę pręgierza. Uchodzi za współtwórcę nowożytnej powieści. W swojej twórczości łączył elementy reportażu, opisu podróży czy kroniki policyjnej z fikcją, np. Dziennik roku zarazy (1772, wydanie polskie 1959), opisujący straszliwą epidemię dżumy w Londynie 1665. Pisywał też romanse obyczajowe: Dole i niedole sławnej Moll Flanders (1722, wydanie polskie 1951) i Roxana czyli szczęśliwa kochanka (1724, wydanie polskie 1954) - o znanych nierządnicach i awanturnicach. Wprowadzał do swoich powieści elementy przygody i sensacji. Światowy rozgłos przyniosły mu Przypadki Robinsona Cruzoe (1719, wydanie polskie 1769), oparte na rzeczywistych przeżyciach marynarza Aleksandra Selkirka (jest to pochwała aktywności życiowej, pracowitości i purytańskich cnót). Liczne przeróbki na świecie i w Polsce oraz tzw. robinsonady, wykorzystujące motyw.

Jean de La Fontain (1621-1695), francuski pisarz. Przez krótki czas w seminarium duchownym, potem ukończył prawo. 1684 członek Akademii Francuskiej. Za arcydzieło zostały uznane Bajki w 12 księgach i 4 zbiorach (1668-1694, pierwszy wybór polski 1699 pt. Bajki Ezopowe). Wzorując się na pisarzach starożytnych stworzył nową formę tego gatunku, znajdując licznych naśladowców w Europie, m.in. w Polsce - A. Naruszewicza i S. Trembeckiego.

Polityka

Stanisław August Poniatowski (1732-1798), ostatni król Polski 1764-1795, syn Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, i Konstancji z Czartoryskich. Starannie wykształcony, w młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w Anglii zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych. W pierwszych latach swego panowania przeprowadził reformę w armii, zastępując kawalerię piechotą i innymi rodzajami broni, założył odlewnię dział, utworzył komisję menniczą, która zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych, a komisje dobrego porządku dla miast miały się zająć skarbowością i gospodarką miejską. 1765 z inicjatywy króla powołano Szkołę Rycerską. 1772 nastąpił I rozbiór Polski, a król pod naciskiem O.M. Stackelberga 1773 powołał sejm (sejmy rozbiorowe), który zatwierdził traktaty rozbiorowe. W czasie trwania sejmu królowi udało się powołać Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej. Sprawując rządy w państwie o ograniczonej suwerenności Stanisław August dążył do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju. Popierał manufaktury, założył liczne wytwórnie fajansów, wyrobów marmurowych i broni, z jego inicjatywy przebudowano zamek królewski, wzniesiono zespół pałacowy w Łazienkach. Był mecenasem nauki, literatury i sztuki. Największym sukcesem dążeń reformatorskich króla stało się uchwalenie podczas Sejmu Czteroletniego w 1791 Konstytucji 3 Maja. 1792 po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Polski Stanisław August przystąpił do konfederacji targowickiej, mając nadzieję na uratowanie państwa i części reform. Przyłączenie się do targowiczan zostało ocenione negatywnie przez społeczeństwo i przyniosło królowi miano "zdrajcy narodu". W czasie powstania 1794 odsunięty od władzy, sprzyjał powstańcom mimo braku wiary w końcowy sukces. Po upadku powstania, w styczniu 1795 wywieziony do Grodna, mimo nalegań rosyjskich abdykował dopiero w listopadzie 1795.

Józef Wybicki (1747-1822), publicysta, pisarz i poeta, działacz polityczny. Jako poseł na Sejm 1767 ostro występował przeciwko ambasadorowi rosyjskiemu N.W. Repninowi. Uczestnik konfederacji barskiej 1768-1772. Działacz królewskiego stronnictwa patriotycznego, m.in. 1776-1780 sekretarz zespołu pracującego pod kierownictwem A. Zamoyskiego nad nowym kodeksem praw. Z ramienia Komisji Edukacji Narodowej wizytator szkół wileńskich, 1778 przeprowadził reformę Akademii Wileńskiej. Od 1777 członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Poseł na Sejm Czteroletni (1778-1792). W czasie powstania kościuszkowskiego 1794 walczył pod komendą generała J.H. Dąbrowskiego, m.in. uczestnik wyprawy wielkopolskiej. Najwybitniejszy działacz Agencji, przyczynił się do powstania Legionów J.H. Dąbrowskiego. 1797 napisał Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, znaną jako Mazurek Dąbrowskiego (polski hymn narodowy). 1806, na polecenie Napoleona I wkraczającego do Berlina, wraz z generałem Dąbrowskim wezwał Polaków do powstania przeciwko Prusom. Odegrał znaczącą rolę przy tworzeniu Księstwa Warszawskiego, m.in. jako członek Komisji Rządzącej (1807). Po upadku Napoleona I zmienił orientację na prorosyjską. 1817-1820 prezes Sądu Najwyższego w Królestwie Polskim.

Henryk Dąbrowski (1755-1818), generał, jeden z najwybitniejszych polskich dowódców wojskowych. W 1771 zaciągnął się do armii saskiej, gdzie służył przez ponad 20 lat. W okresie Sejmu Czteroletniego i wojny polsko-rosyjskiej wstąpił do wojska polskiego (1792). Po upadku powstania liczył na konflikt Prus z pozostałymi zaborcami, swe nadzieje wiązał również z Francją, dokąd przybył w 1796. W porozumieniu z Napoleonem Bonaparte utworzył Legiony Polskie we Włoszech, opierając się na układzie podpisanym w 1797 z Republiką Lombardzką. W 1799 jako dowódca I Legii walczył nad Trebbią i pod Novi. Od 1802 piastował stanowisko naczelnego inspektora legionów. Brał udział w kampanii przeciw Austriakom (1809) i kampanii rosyjskiej (1812-1813). Po bitwie pod Lipskiem w 1813 mianowany naczelnym wodzem wojsk polskich. W 1814 zreorganizował resztki armii i wziął udział w kampanii toczonej na ziemi francuskiej. W Królestwie Polskim piastował godność senatora – wojewody. Pieśń Legionów poświęcona Dąbrowskiemu, Mazurek Dąbrowskiego, stała się polskim hymnem narodowym.

Oświata

Stanisław Konarski (1700-1773), ksiądz, pedagog, pisarz polityczny i poeta. W latach 1741-1742 pełnił urząd prowincjała pijarów w Polsce. Wykładał poezję i retorykę w szkołach pijarskich. 1 IX 1740 otworzył nowocześnie zorganizowaną uczelnię – Collegium Nobilium, którą kierował do 1756. W latach 1750-1755 przeprowadził gruntowną reformę szkół pijarskich w duchu nowożytnym, szczególną uwagą zwracając na wychowanie patriotyczne i obywatelskie. Po 1754 przejściowo związał się z przywódcą partii saskiej J.K. Branickim, później popierał reformatorski program Familii. Twórczość literacka Konarskiego związana była głównie z walką o czystość języka polskiego (O poprawie wad wymowy, 1741). Napisał podręcznik retoryki, tłumaczył klasyków francuskich. Jest autorem zbioru wierszy Opera lirica (1767, wydanie polskie - Wiersze wszystkie z łacińskich na polskie przełożone, 1778). Konarski cieszył się przychylnością króla Stanisława Augusta, był uczestnikiem obiadów czwartkowych.

Adam Czartoryski (1734-1823), polski książę. Rzecznik reform ustrojowych Polski. We wczesnym oświeceniu był znanym zwolennikiem reform oświaty. Od 1768 komendant Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Jeden z twórców Komisji Edukacji Narodowej. W dobie Sejmu Czteroletniego współdziałał w projektowaniu zmian ustrojowych w Polsce. Poparł Konstytucję 3 Maja i powstanie kościuszkowskie, co spowodowało konfiskatę jego dóbr przez władze rosyjskie i przekazanie ich jego synom. Po 1795 osiadł w Puławach, gdzie stworzył ważny ośrodek życia politycznego i kulturalnego. Członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Znany mecenas artystów i uczonych. Autor komedii i współtwórca Monitora. W 1812 uczestniczył, jako marszałek sejmu nadzwyczajnego, w napoleońskiej kampanii politycznej.

Hugo Kołłątaj (1750-1812), ksiądz, uczony, polityk, filozof i publicysta, jeden z głównych przedstawicieli polskiego Oświecenia, zwolennik fizjokratyzmu. Kształcił się w Krakowie, Wiedniu i we Włoszech. Po powrocie do kraju w 1774 objął jedną z kanonii krakowskich. Zaangażował się w prace Komisji Edukacji Narodowej (KEN) i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Jako delegat KEN, wspomagany przez M. Poniatowskiego i I. Potockiego, pomimo silnego oporu konserwatywnej profesury w latach 1777-1783 zasiadał w radzie Akademii Krakowskiej, a w 1783-1786 został jej rektorem. Opracował plan rozbudowy szkół w całym kraju, który stał się podstawą Ustaw KEN, ogłoszonych w 1783. W 1786, powołany na urząd referendarza litewskiego, przeniósł się do Warszawy, gdzie skupił wokół siebie grono zwolenników reform ustrojowych, publicystów (m.in. T.A. Ostrowskiego, S. Małachowskiego, L. Strassera), przez przeciwników zwane Kuźnicą Kołłątajowską.

Wykonały Marta Kucewicz Magda Basińska

Koniec