Biegły. Postanowienie o powołaniu biegłego. Ekspertyza / Opinia.

Ekspertyza – zespół czynności badawczych wymagających wiadomości specjalnych dlatego wykonywanych przez biegłego na zlecenie organu procesowego zakończonych opinią mogącą mieć charakter samoistnego dowodu w sprawie, (definicja w ujęciu kryminalistycznym). Częściowo zakres ekspertyzy pokrywa się ze sformułowaniami zawartymi w przepisach prawnych trzech procedur, kpk, kpc, kpa. Art. 193 kpk – zasięga się opinii biegłego lub biegłych……… Art. 278 kpc – w celu zasięgnięcia ich opinii………. Art. 84 kpa – o wydanie opinii..........

Zasada prawdy materialnej jest silnie eksponowana we wszystkich procedurach (art. 2 §2 kpk, art. 3 kpc, art. 7kpa.), nakłada na organy prowadzące postępowanie obowiązek podjęcia decyzji o przeprowadzeniu ekspertyzy w każdej kwestii, do wyjaśnienia której potrzebne są wiadomości specjalne. Najbardziej w tym względzie rozbudowana jest procedura karna.

Pojęcie wiadomości specjalnych w żadnym akcie prawnym nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę, należy rozumieć to pojęcie bardzo szeroko, nie tylko jako wiedzę ze szczegółowych dyscyplin naukowych. Termin ten oznacza wiedzę teoretyczna jakiej nie posiada przeciętnie wykształcony człowiek, oraz wiedzę praktyczną. Fakt posiadania przez organ wiadomości specjalnych w określonej dyscyplinie nie zwalnia z obowiązku powołania biegłego, jeśli zachodzi taka potrzeba. Kumulacja ról procesowych biegłego i sędziego/prokuratora prowadziłaby do naruszenia kontradyktoryjności postępowania i podważenia gwarancji procesowych stron.

Powyższe poglądy, zasady mają najpełniejsze zastosowanie w procedurze karnej bowiem przepisy jednoznacznie obligują organ do „zasięgnięcia opinii” art. 193§1 kpk. Z jednej strony chodzi o posiadanie wiadomości specjalnych, natomiast z drugiej o to aby kwestia wymagająca wyjaśnienia miała istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Nie ma potrzeby zasięgania opinii biegłych w kwestiach nieistotnych czy incydentalnych.

Na etapie postępowania przygotowawczego może pojawić się problem nadinterpretacji pojęcia „ okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy” i powoływania biegłych na wszelki wypadek. Procedura cywilna i administracyjne nie zawierają unormowań tak kategorycznych jak procedura karna. Kilka wyjątków w kpc. Art. 561 §3 (zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez osobę chorą psychicznie, upośledzoną umysłowo wymaga badania biegłego) Art. 553 §1(wniosek o ubezwłasnowolnienie – badanie biegłego lekarza) Art. 619 §2(zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego, co do sposobu podziału w naturze - nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłego).

Niezależnie czy w ustawie są przepisy brzmiące kategorycznie, czy też fakultatywnie dopuszczające przeprowadzenie ekspertyzy to organ prowadzący postępowanie ma możliwość dokonania tej czynności, ponieważ do niego należy inicjatywa powołania biegłego. W postepowaniu karnym inicjatywa należy do: prokuratora, Innych organów wymienionych w 312 pkt 1 i 2 kpk. na etapie postępowania przygotowawczego W postepowaniu sądowym jedynie sąd może dopuścić ten dowód.

W postępowaniu cywilnym decyzja o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego należy do sądu oraz komornika w postępowaniu egzekucyjnym (art. 813§1 kpc.). W postępowaniu administracyjnym prawo w zakresie przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego ma organ administracji państwowej. Prawo do wystąpienia z wnioskiem o powołanie biegłego mają także strony, jednak nie wiąże to organu i w razie uznania go za niezasadny może zostać oddalony.

O zasadności wniosku organ rozstrzyga w formie postanowienia, które jest niezaskarżalne, a postanowienie oddalające wniosek nie wiąże sądu i w toku postępowania może być zmienione.

Podobnie jak pojęcie „wiadomości specjalne”, żaden z aktów prawnych nie definiuje pojęcia „biegłego”. Kpk stanowi jedynie, że należy zasięgnąć opinii biegłego lub biegłych. Kpc – sąd może wezwać jednego lub kilku biegłych. Kpa – organ może zwrócić się do biegłego lub biegłych o wydanie opinii. Wg Słownika języka polskiego biegły to osoba mająca dużą wprawę, doświadczenie w jakiejś dziedzinie (doprecyzowaniem terminu zajęła się doktryna m. in. twierdząc, że wiedza specjalna nie może ograniczać się jedynie do wiadomości teoretycznych).

Doprecyzowaniem pojęcia zajęła się doktryna: Wg M Doprecyzowaniem pojęcia zajęła się doktryna: Wg M. Lipczyńskiej biegły to osoba fizyczna, posiadająca wiedzę fachową w dziedzinie potrzebnej dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Wg S Śliwinskiego są to osoby wezwane w postepowaniu w celu spostrzegania pewnych faktów, których poznanie wymaga wiadomości fachowych. Wg J. Sehna wiedza specjalna teoretyczna musi iść w parze z praktyką to dopiero przesądza o predyspozycjach danej osoby do pełnienia funkcji biegłego.

Wg K. Ciocha i P. Mierzejewskiego kwalifikacje biegłego powinny być potwierdzone przez odpowiednie gremia specjalistów w danej dziedzinie np. rady naukowe instytutów naukowych. Biegły powinien także posiadać minimum wiedzy prawniczej i orientować się w procedurach sądowych. Kwestia weryfikacji biegłych pod kątem ich kwalifikacji była wcześniej podnoszona przez Z. Kegla, egzamin państwowy (propozycja, bez realizacji). P. Horoszowski podnosił inny aspekt kwalifikacji biegłego, wysoka postawa moralna, sumienność, uczciwość, niekaralność.

Wskazana powyżej wymogi na które zwraca uwagę doktryna znajduje się częściowo w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 2005 roku w sprawie biegłych sądowych. Rozporządzenie określa m. in.: - wymogi dla kandydatów na biegłych, - określa długość kadencji, przyczyny zwolnienia z pełnienia funkcji biegłego. Termin „biegły” pojawia się w przepisach wszystkich procedur: Art. 193 kpk Art. 278 kpc Art. 84 kpa

Kpk przewiduje trzy rodzaje / kategorie biegłych: Biegli z listy biegłych sądowych, Biegli jako instytuty naukowe, badawcze, Biegli ad hoc spoza listy. Wybór biegłego zawsze należy do organu, choć przyznanie mu tego prawa nie oznacza zupełniej dowolności w wyborze biegłego. Obowiązkiem organu jest przeprowadzenie dowodu w sposób gwarantujący ustalenie prawdy materialnej (stąd też brak w przepisach określenia co do maksymalnej liczby biegłych powoływanych w ramach jednaj sprawy)

Postanowienie o powołaniu biegłego Żadna z polskich ustaw proceduralnych nie określa ekspresis verbis w jakiej formie powinno zapaść postanowienie o powołaniu biegłego. Z przepisów kpk można wnioskować o pisemności i ustności w odniesieniu do postanowienia. Art. 318 kpk Art. 308 kpk Art. 307 §2 kpk (wyjątek, postępowanie sprawdzające). Art. 125 kpa

Sporządzenie poprawnych, rzeczowych postanowień jest obowiązkiem organu procesowego. W postepowaniu karnym treść postanowienia precyzuje art. 194 i 94. Na gruncie procesu cywilngo do postanowienia będzie miał zastosowanie art. 236. W postępowaniu administracyjnym postanowienie musi odpowiadać warunkom określonym w art. 124.

Każde w zasadzie postanowienie o przeprowadzeniu ekspertyzy należałoby wydać w formie osobnego dokumentu, a więc w formie pisemnej. Postanowienie takie niezależnie od rodzaju postępowania powinno zawierać: Określenie wyraźne organu, który je wydał. Określenie daty wydania postanowienia. Wskazanie podstawy prawnej wydania postanowienia. Wskazanie powołanego do wydania ekspertyzy biegłego lub instytucję. Zakreślenie zakresu i przedmiotu ekspertyzy.

6. Wskazanie materiału zakwestionowanego i porównawczego. 7 6. Wskazanie materiału zakwestionowanego i porównawczego. 7. Pytania szczegółowe. 8. Zakreślenie terminu wykonania ekspertyzy. 9. Uzasadnienie wydania postanowienia.

Ad1, ad 2, ad 3: wymogi formalne nie budzące większych wątpliwości Ad1, ad 2, ad 3: wymogi formalne nie budzące większych wątpliwości. Ad4: Problemy z określeniem właściwej specjalności biegłego. Ad.5: Problemy z ustaleniem i podaniem przedmiotu i zakresu ekspertyzy. Udostepnienie biegłemu akt sprawy w całości, czy tylko w części. Z jakich dziedzin można zasięgać opinii biegłych. Autonomia badawcza bieglego. Ad.6: Kiedy materiał dowodowy, a kiedy materiał dowodowy i porównawczy. Poprawne oznaczenie materiałów. Ad.7: Pytania ogólne, pytania szczegółowe. Zasady formułowania pytań.

Ad.8: Zakreślenie terminu sporządzenia ekspertyzy, nie bazując na określeniach: niezwłocznie, natychmiast, w możliwie najkrótszym terminie. Ad.9: Ze względów praktycznych uzasadnienie powinno się znaleźć w postanowieniu o powołaniu biegłego. Przykład uzasadnienia s. 104,J. Jerzewska, Od oględzin do opinii biegłego, Warszawa 2010. Na koniec warto jeszcze poruszyć problem konsultacji między zleceniodawcą a wykonawcą ekspertyzy. W ramach konsultacji możliwe jest poruszanie m. in. takich kwestii jak: Zasadność przeprowadzenia ekspertyzy z uwagi na jej możliwości badawcze, Wybór wykonawcy ekspertyzy,

Zebranie odpowiedniego co do ilości i jakości materiału badawczego (problem pobierania materiału porównawczego, kto?), Sprecyzowanie celu ekspertyzy, Właściwe formułowanie pytań, Ustalenie czasu wykonania ekspertyzy, Omówienie przewidywanej co do zastosowania w ekspertyzie metody badawczej. Organ nie powinien się wzbraniać przed konsultacją z biegłym, gdyż wspólnym celem jest możliwie najszybsze i najpełniejsze ustalenie prawdy materialnej.

Organ nie powinien się też wzbraniać przed konsultacjami z biegłym już po wydaniu postanowienia. Dopuszczalne są modyfikacje i sprecyzowanie zakresu i przedmiotu ekspertyzy.

Efekt pracy biegłego – opinia / ekspertyza Efekt pracy biegłego na gruncie procedur: Kpk – art. 200 § 1 i 2 (opinia), art. 194 pkt 1i2, art. 198 § 3, art. 200 § 2 pkt 2 (ekspertyza). Kpc – art. 278 § 1, art. 285 § 1 i art. 290 § 1. Kpc operuje pojęciami opinia i badanie, natomiast nie pojawia się termin ekspertyza. Badanie art. 305, 306, 307 § 1 ( określenie tzw. szczegółowych ekspertyzy w tym wypadku na określenie grupy krwi). Kpa - art. 84 § 1 posługuje się nazwą opinia, ale w przepisach pojawia się także nazwa ekspertyza art. 67 § 2 p. 3 (terminy używane zamiennie są).

W związku z tak dużą różnorodnością terminologiczną należy te kwestie uporządkować. Terminy „ekspertyza” i „opinia biegłego” na gruncie procesowym należy doprecyzować znaczeniowo. W języku potocznym i niekiedy w praktyce sądowniczej oba pojęcia używane są zamiennie i traktowane jako tożsame. Nie do końca jest to trafne rozwiązanie. Polskie ustawodawstwo proceduralne w zasadzie sporadycznie posługuje się terminem „ekspertyza” , częściej pojawia się „opinia” i „badanie”. Odmiennie sprawa przedstawia się w literaturze prawniczej, gdzie termin „ekspertyza” jest od dawna używany, choć niejednolicie interpretowany.

Kpk, kpa nie definiuje pojęcia „ekspertyza” Kpk, kpa nie definiuje pojęcia „ekspertyza”. W ujęciu słownikowym jest to: badanie przez ekspertów dowodów rzeczowych lub faktów w celu wydania orzeczenia; opinia, orzeczenie. Wg definicji wymienione pojęcia „ekspertyza”, „opinia”, „orzeczenie” należy rozumieć jako tożsame, jednak doktryna z tym się nie zgadza. Dwojakie rozumienie pojęcia ”ekspertyza” sensu largo i sensu stricto:

Ekspertyza sensu largo obejmuje wszystkie czynności biegłego i organu procesowego związane z ekspertyzą: Podjęcie decyzji o celowości ekspertyzy, Wydanie postanowienia o powołaniu biegłego, Sprawowanie przez organ procesowy kierownictwa nad ekspertyzą (określenie zakresu i przedmiotu ekspertyzy), Kontrola ekspertyzy, Powiadomienie stron o wydaniu postanowienia o przeprowadzeniu ekspertyzy i komu zlecono jej przeprowadzenie, Ocena opinii.

Ekspertyza sensu stricto obejmuje jedynie czynności biegłego Ekspertyza sensu stricto obejmuje jedynie czynności biegłego. Błędy pojawiające się w opiniach mogą wynikać z nieznajomości zagadnień przez biegłego, zastosowania niesprawnej aparatury, zniszczonej, błędne wskazania odczytów. Można tez mówić o błędach logicznych, kiedy stwierdzenia zawarte w opinii są sprzeczne z tezami umieszczonymi w sprawozdaniu (brak wewnętrznej spójnosci opinii).

Zajęcie przez biegłego stanowiska w opinii w kwestiach nie należących do jego kompetencji nie jest okolicznością dyskwalifikującą taką opinię, jeśli pozostała część opinii nie budzi zastrzeżeń merytorycznych. Jeśli w nauce są rozbieżne poglądy na temat jakiejś kwestii i wskazane są różne stanowiska to obowiązkiem biegłego jest przytoczyć je wszystkie i wskazać na te przesłanki które przemawiają za przyjęciem przez niego poglądu wiodącego przyjętego w opinii.

Podział ekspertyz: Z uwagi na zleceniodawcę: organ, inne podmioty, osoby prywatne/strony postepowania. Z uwagi na wykonawcę: lista biegłych, instytuty, da hoc. Z uwagi na dziedzinę wiedzy: medyczne, z zakresu ruchu drogowego, budownictwa, rzemiosła, sztuki, kultury, itd. Z uwagi na możliwości poznawcze – kategoryczne lub prawdopodobne.

Podział opinii nie zawsze pokrywa się z podziałem ekspertyz, zależy to od przyjętych kryteriów podziału. Rodzaje ekspertyz / opinii: Opinie jednostkowe, ekspertyzy zespołowe, kompleksowe – ilość osób/biegłych pracujących przy wydaniu opinii. Opinie ustne, pisemne – forma opinii. Opinie obligatoryjne, fakultatywne – odniesienie procedur do potrzeby wydania opinii . Opinie wstępne, uzupełniające, dodatkowe, ponowne – zakres treściowy, faza postepowania. Opinia częściowa, całkowita, kategoryczna i alternatywna (wyrażająca prawdopodobieństwo) – stosunek opinii do stawianego problemu.

6. Superekspertyza – gdy pojawiają się sprzeczne opinie. 7 6. Superekspertyza – gdy pojawiają się sprzeczne opinie. 7. Opinia abstrakcyjna – nie wymaga się specjalnych badań. 8. Opinia prywatna (art. 393§3 możliwość odczytania dokumentów powstałych poza postepowaniem i nie dla jego celów) – informacja o dowodzie, wyjaśnienie stanowiące poparcie z uwzględnieniem wiadomości specjalnych stanowiska stron.

Podział ekspertyz kryminalistycznych Ekspertyzy z zakresu taktyki kryminalistycznej: Modus operandi sprawcy, Sylwetka psychofizyczna, Zakres i kierunek budowy wersji kryminalistycznej, Ocena śladów emocjonalnych, istnienie zapisów pamięciowych. 2. Ekspertyzy z zakresu techniki kryminalistycznej: a) Ekspertyzy ściśle kryminalistyczne (cel, środki, metody opracowane przez naukę kryminalistyki), b) Ekspertyzy, których cel wyznaczony jest przez funkcje kryminalistyki ale środki i metody ich przeprowadzenia zostały opracowane przez inne nauki,

c) Tzw. nowe ekspertyzy, które stopniowo staja się w pełni kryminalistycznymi choć elementy ich metodyki pochodzą z innych dziedzin nauki.

Prezentacja została przygotowana z wykorzystaniem podręczników do kryminalistyki oraz pracy A. Kegel, Z. Kegel, Przepisy o biegłych sądowych, tłumaczach i specjalistach, Zakamycze 2004.