1 Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego. Zasiłki dla bezrobotnych dr hab. Gertruda Uścińska Uniwersytet Warszawski Ekspert krajowy w programie trESS (Training and reporting on European Social Security) dotyczącym implementacji przepisów wspólnotowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego Ekspert, kierownik grupy prawnej odpowiedzialnej za przygotowanie ustawodawstwa polskiego do stosowania prawa wspólnotowego Autor licznych publikacji i ekspertyz w kraju i za granicą z zakresu koordynacji

2 Rozdział 6, Tytuł III rozporządzenia 1408/71 (art a) oraz art rozporządzenia 574/72

3 Przepisy koordynacyjne dotyczące zasiłków dla bezrobotnych można podzielić ze względu na ich zakres przedmiotowy na określające: - zasady sumowania okresów zatrudnienia, ubezpieczenia przebytych na terytorium różnych państw członkowskich w przypadku ubiegania się o prawo do zasiłku dla bezrobotnych (art. 67 i 68 rozporządzenia 1408/71),

4 - - zachowania praw nabytych, czyli zasady transferu (eksportu) świadczeń w przypadku, gdy bezrobotnych poszukuje pracy w innym państwie niż to, którego instytucja przyznał mu prawo do zasiłku i nie chce utracić prawa do wypłaty przyznanego już świadczenia (art. 69 i 70 rozporządzenia 1408/71),

5 - -zasady przyznawania prawa do zasiłku dla pracowników w pełni lub częściowo bezrobotnych, którzy byli zatrudnieni w jednym z państw członkowskich, innym niż miejsce ich zamieszkania (art. 71 rozporządzenia 1408/71); bezrobotni, którzy w chwili wykonywania ostatniej pracy zamieszkiwali w państwie innym niż właściwe

6 Sumowanie okresów - warunkowe

7 Zasada sumowania okresów ma zastosowanie wówczas, gdy ustawodawstwo państwa członkowskiego uzależnia nabycie, zachowanie lub odzyskanie prawa do świadczeń od spełnienia okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia.

8 Wówczas właściwa instytucja powinna, w niezbędnym zakresie, uwzględnić okresy ubezpieczenia lub zatrudnienia osiągnięte przez pracownika najemnego na mocy ustawodawstwa innego państwa członkowskiego, tak jakby były to okresy ubezpieczenia przebyte na mocy stosowanego, przez te instytucje ustawodawstwa (art. 67 ust. 1 rozporządzenia 1408/71. W przypadku ustawodawstwa polskiego jest to ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

9 Właściwa instytucja może dokonać zsumowania okresów przebytych na terytorium różnych państw członkowskich jedynie pod pewnymi warunkami; mianowicie jeżeli okresy przebyte w innych państwach, które mają być uwzględnione są okresami zatrudnienia uznawanymi za okresy ubezpieczenia, w myśl ustawodawstwa stosowanego przez tę instytucję.

10 Analogicznie zasada ta obowiązuje, gdy ustawodawstwo krajowe uzależnia nabycie, zachowanie lub odzyskanie prawo do zasiłku dla bezrobotnych od osiągnięcia okresów zatrudnienia (art. 67 ust. 2 rozporządzenia 1408/71).

11 Zasady sumowania okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia różnią się w zależności od tego, czy w danym państwie członkowskim nabycie, zachowanie lub odzyskanie prawa do świadczeń zostało uzależnione od okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia. Okresy, które podlegają sumowaniu, to tylko okresy pracy i ubezpieczenia przebyte przez pracownika. Nie ma prawnej możliwości sumowania zatrudnienia na własny rachunek czy okresów zamieszkania. Zasad sumowania dotyczy tylko pracowników i pracowniczego stażu pracy.

12 Okres ubezpieczenia to okres, za który opłacane były składki, lub okres uznany za równoważny z tym okresem przez ustawodawstwo państwa, w którym został przepracowany.

13 Okres zatrudnienia oznacza okres składkowy lub zrównany z nim przez ustawodawstwo krajowe państwa, gdzie został przepracowany. Wynika z tego, że ustawodawstwo krajowe uznaje dany okres za okres ubezpieczenia lub zatrudnienia.

14 Do zaliczenia przez instytucję ubezpieczeniową okresów ubezpieczenia i zatrudnienia przebytych w innym państwie członkowskim wymagane jest, by zainteresowana osoba – bezpośrednio przed utratą pracy – okresy ubezpieczenia lub zatrudnienia przebyła w państwie, w którym ubiega się o zasiłek (art. 67 ust. 3 rozporządzenia 1408/71).

15 Jeżeli obywatel państwa członkowskiego, który mieszka w Polsce, ale nie posiada w Polsce okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia, wystąpi o świadczenia z polskiego systemu, nie nabędzie do nich prawa. Rozporządzenie 1408/71 nie przewiduje bowiem, aby polska instytucja właściwa uwzględniła okresy przebyte w innym państwie, jeżeli bezrobotny w miejscu swojego zamieszkania nie posiada okresów zgodnie z ustawodawstwem, z tytułu którego występuje o przyznanie świadczeń (orzeczenie ETS w sprawie C-272/90 Van Noorden).

16 Zgodnie z orzecznictwem ocena, czy warunek ten został spełniony, należy do wyłącznej kompetencji instytucji rozpatrującej prawo do zasiłku. Jest ona oparta na prawie krajowym danego państwa (orzeczenie Losada, Balado, Paredes). Zatem polska instytucja właściwa, aby przyznać prawo do zasiłku dla bezrobotnych, uwzględnia okresy zatrudnienia lub ubezpieczenia przebyte w innym państwie, o ile bezpośrednio przed okresem bezrobocia osoba ta była zatrudniona w Polsce (posiadała okresy zatrudnienia lub ubezpieczenia).

17 Z dotychczasowych ustaleń wynika, że ustawodawstwem stosowanym dla ustalenia prawa do świadczeń z tytułu bezrobocia jest wyłącznie ustawodawstwo państwa ostatniego zatrudnienia. Na instytucji właściwej tego państwa spoczywa obowiązek ustalenia prawa, obliczenia wysokości i wreszcie wypłaty świadczenia przez ustalony okres (wyjątek art. 71, który dotyczy pracowników zamieszkujących w innym państwie niż to, w którym wykonują pracę)

18 Jeżeli chodzi o wysokość świadczeń, to art. 68 rozporządzenia 1408/71 stanowi, że jeżeli w danym państwie obowiązuje system, w którym wysokość zasiłku dla bezrobotnych zależna jest od wysokości zarobków, do ustalenia wysokości zasiłków ma zastosowanie jedna z poniższych zasad: 1) gdy bezrobotny pracował w danym państwie dłużej niż 4 tygodnie – otrzyma zasiłek w wysokości ostatniego wynagrodzenia, 2) gdy pracował krócej niż 4 tygodnie, do obliczenia zasiłku będzie przyjęta: - wysokość zwyczajowej pensji na tym stanowisku, gdzie ta osoba stale mieszka lub - średnie wynagrodzenie dla rodzaju zatrudnienia w regionie, gdzie ta osoba mieszka. Wysokość zasiłku zależeć będzie od indywidualnej sytuacji danej osoby.

19 Należy przypomnieć, że zgodnie z art. 12 rozporządzenia 1408/71 oraz art. 15 rozporządzenia 574/72 zakazana jest kumulacja świadczeń, co oznacza, że nie można przyznać ani zachować prawa do kilku świadczeń tego samego rodzaju za ten sam okres ubezpieczenia obowiązkowego.

20 Stosowanie art. 67 rozporządzenia 1408/71 wymaga udokumentowania posiadanych okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia. Na mocy decyzji nr 199 Komisji Administracyjnej z 2004 r. oraz zgodnie z art. 80 rozporządzenia 574/72 dokumentem potwierdzającym te okresy jest formularz E 301.

21 Zachowanie praw nabytych – transfer świadczeń

22 Bezrobotny, który spełnia warunki wymagane do uzyskania zasiłku dla bezrobotnych i udaje się do jednego z państw członkowskich w celu poszukiwania pracy (art. 69 rozporządzenia 1408/71) ma prawo do transferu przyznanego mu zasiłku, tj. otrzymania go w państwie, w którym poszukuje pracy.

23 Przed wyjazdem bezrobotny musi spełnić ustalone warunki:  przed wyjazdem do innego państwa w celu poszukiwania pracy musi zarejestrować się w miejscu swego zamieszkania jako poszukujący pracy i przez co najmniej 4 tygodnie pozostawać do dyspozycji służb zatrudnienia w miejscu zamieszkania (na wniosek zainteresowanego okres ten może być skrócony);

24   zgłosić instytucji właściwej zamiar wyjazdu w celu poszukiwania pracy i złożyć wniosek – z co najmniej 4-tygo- dniowym wyprzedzeniem – o wydanie odpowiedniego formularza E 301, E 302 lub E 303 (niezgłoszenie faktu wyjazdu może spowodować utratę prawa do zasiłku w danym państwie);

25  w ciągu 7 dni przemieścić się z państwa, w którym przyznane jest prawo do zasiłku, do państwa miejsca poszukiwania pracy, tj. zgłosić się (zarejestrować) do właściwej instytucji (urząd pracy) państwa, gdzie zamierza się poszukiwać pracy (termin ten w wyjątkowych sytuacjach może być przedłużony);

26   wrócić do państwa, które przyznało prawo do zasiłku, przed upływem okresu 3 miesięcy i zgłosić się do swojego urzędu pracy co gwarantuje wypłatę zasiłku za okres uzupełniający (pozostały do wypłaty).

27 Prawo do transferu zasiłku dla bezrobotnych jest ograniczone w czasie i przysługuje osobom spełniającym określone kryteria. Okres wypłaty zasiłku w razie poszukiwania pracy w innym kraju nie może być dłuższy niż 3 miesiące.

28 W ciągu tych 3 miesięcy dopuszczalny jest wyjazd do kilku państw członkowskich. Istotne jest, aby celem wyjazdu było poszukiwanie pracy, a nie podróż turystyczna, w celu podjęcia studiów, czy rozpoczęcia działalności gospodarczej.

29 W okresie 3 miesięcy zasiłek jest wypłacany w wysokości ustalonej przed wyjazdem, ale przeliczony na walutę państwa, w którym dana osoba poszukuje pracy. Zasiłek jest wypłacany w kwocie netto. Podatek, składki na powszechne ubezpieczenia społeczne płacone są przez instytucję państwa, które przyznało to świadczenie.

30 Do wypłaty zasiłku zobowiązana jest instytucja właściwa państwa, w którym zainteresowany poszukuje pracy. Natomiast instytucja właściwa państwa, gdzie bezrobotny ma przyznany zasiłek i zobowiązania do jego wypłaty, dokonuje zwrotu udzielonych świadczeń na podstawie wypłaty zasiłku w okresie poszukiwania.

31 Zasiłki dla bezrobotnych, którzy w chwili wykonywania ostatniej pracy zamieszkiwali w państwie innym niż właściwe

32 Zasady przyznawania zasiłków dla bezrobotnych, którzy w trakcie ostatniego zatrudnienia zamieszkiwali w państwie członkowskim innym niż państwo właściwe (innym niż państwo miejsca zatrudnienia) reguluje art. 71 rozporządzenia 1408/71. W takiej sytuacji mamy do czynienia z pracownikiem przygranicznym lub transgranicznym.

33 Pracownik przygraniczny to osoba zatrudniona w charakterze pracownika lub osoby pracującej na własny rachunek, która wykonuje pracę zawodową na terytorium jednego państwa członkowskiego, a mieszka na terytorium innego państwa, gdzie powraca każdego dnia lub co najmniej raz w tygodniu.

34 Prawo do zasiłku pracownika przygranicznego zależy od charakteru bezrobocia. W przypadku bezrobocia częściowego lub doraźnego pracownik przygraniczny korzysta z prawa do zasiłku na podstawie ustawodawstwa państwa częściowego zatrudnienia, które zgodnie z zasadą lex loci laboris jest państwem właściwym.

35 W przypadku bezrobocia całkowitego pracownik przygraniczny korzysta ze świadczeń z tytułu bezrobocia wyłącznie na mocy ustawodawstwa państwa zamieszkania, jak gdyby podlegał jego ustawodawstwu w chwili wykonywania ostatniej pracy.

36 Regulacja ta jest oparta na fikcji prawnej, gdyż w państwie zamieszkania pracownik ten przed utratą pracy nie pobierał wynagrodzenia, nie opłacał składek, a mimo to instytucja miejsca zamieszkania wypłaca zasiłek dla bezrobotnych i finansuje go z własnych środków.

37 Na podstawie tej fikcji prawnej państwo miejsca zamieszkania podejmuje obowiązki państwa ostatniego zatrudnienia. Jednak w przypadku, gdy pracownik przygraniczny uzyska zasiłek w miejscu zamieszkania i następnie zmieni miejsce zamieszkania na państwo ostatniego zatrudnienia, to państwo zatrudnienia przejmuje obowiązek wypłacania zasiłku. W omawianym przypadku nie ma zastosowania ograniczenie z art. 67, które uzależnia prawo do zasiłku od przebycia w danym państwie okresu zatrudnienia (lub ubezpieczenia).

38 Pracownik, który nie jest pracownikiem przygranicznym, ale w czasie swojego ostatniego zatrudnienia mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego niż państwo właściwe, czyli pracownik transgraniczny, podlega następującym regulacjom.

39 Pracownik transgraniczny całkowicie bezrobotny ma możliwość wyboru systemu, z którego zasiłek dla bezrobotnych będzie mu przyznany (art. 71 lit. b rozporządzenia 1408/71). Może on uzyskać prawo do zasiłku: - z państwa ostatniego zatrudnienia, - z państwa swego zamieszkania, w zależności od sytuacji, gdzie pozostaje.

40 Nie jest możliwa kumulacja świadczeń z obu państw. Nie ma zastosowania ograniczenie z art. 67 rozporządzenia 1408/71 (orzeczenie w sprawie C-76/76 di Paolo oraz decyzja nr 160 Komisji Administracji z 1995 r.

41 Pracownik transgraniczny częściowo, doraźnie bezrobotny podlega ustawodawstwu państwa, gdzie dotychczas wykonywał pracę.

42 Wykaz orzeczeń ETS Orzecznictwo ETS dotyczące art. 67 rozporządzenia 1408/71 1. Sprawa C-102/91Knoch 2. Sprawa C-320/95Ferreiro Alvite 3. Sprawa C-388/87Warmerdam-Steggerda 4. Sprawa C-126/77Franglamore 5. Sprawa C-62/91Gray 6. Sprawa C-272/90Van Noorden 7. Sprawa C-88, 102 i 103/95Martinez Losada 8. Sprawa C-40/76Kermarchek

43 Orzecznictwo ETS dotyczące art. 68 rozporządzenia 1408/71 1. Sprawa C-201/91Grisvard-Kreitz 2. Sprawa C-67/79Fellinger 3. Sprawa C-66/92Acciardi

44 Orzecznictwo ETS dotyczące art. 69 rozporządzenia 1408/71 1. Sprawa C-145/84Cochet 2. Sprawy połączone C-41/79 Testa, C-121/79 Maggio, C-796/79 Vitala 3. Sprawa C-272/90Van Noorden 4. Sprawa C-102/91Knoch 5. Sprawa C-20/75Damico 6. Sprawa C-27/75Bonaffini 7. Sprawa C-62/91Gray 8. Sprawa C-163/89Di Conti 9. Sprawa C-139/78 Coccioli 10. Sprawa C-192/87Vanhaeven 11. Sprawa C-170/95Spataro

45 Orzecznictwo ETS dotyczące art. 71 rozporządzenia 1408/71 1. Sprawa C-128/85Guyot 2. Sprawa C-287/82Maitland Toosey 3. Sprawa C-66/77Kuyken 4. Sprawa C-58/87Rebmann 5. Sprawa C-1/85Miethe 6. Sprawa C-227/81Aubin 7. Sprawa C-102/91Knoch

46 Dziękuję za uwagę