Sumienie – w ujęciu potocznym Potoczne rozumienie sumienia: „sumienie mi każe”, „mam czyste sumienie”, „sumienie mi nie pozwala”. Wniosek z potocznych sformułowań: S. ma charakter praktyczny, gdy może coś nakazać, bądź zakazać; S. ma charakter teoretyczny, gdy osądza; S. ma charakter normatywny, gdy opiera swoje oceny o jakąś hierarchię wartości.

Potoczne rozumienie Proweniencja słowa polskiego sumienie: sumitować się (summitto  uniżać się), czyli poddawać pod ocenę, tłumaczyć się i usprawiedliwiać; sumować, czyli dodawać, podliczać, dokonywać rachunku. To mogłoby oznaczać, że sumienie ma za zadanie analizy i syntezy zdarzeń, czynników, aby człowiek mógł poddać ocenie swoje postępowanie.

Sumienie w tradycji hellenistycznej Grec. Syneidesis – sumienie Świadkami fenomenu sumienia byli min. Platon, Cycero, Seneka, Sokrates. Interpretacja dramatyczna – Sofokles. Antygona.

Sumienie w tekstach biblijnych - ST Greckie pojęcie syneidesis pojawia się w ST jedynie w Mdr 17, 10. Hebrajskie leb - oznacza serce i jego działanie: odróżniania dobra i zła (por. Syr 17, 17); Głos dezaprobaty po popełnieniu grzechu (por. Sm 24, 10); Źródło cierpienia grzesznika (por. Ps 50); Dar od Boga, który w ten sposób chce prowadzić człowieka (por. Ps 16, 711); Społeczny wymiar cierpienia, gdy sumieniem narodu staje się prorok (por. Iz 59, 12).

Sumienie w tekstach biblijnych - Ewangelie Ewangelie stosują pojęcie grec. Kardia (hebr. leb ): naturalna zdolność odróżniania dobra i zła (Łk 12, 57); jego sprawność nie jest tylko kwestią konfesyjną, bo celnik może być bardziej sprawiedliwy niż faryzeusz (por. Łk 18, 3), Miarą prawości serca jest wierność prawdzie (por. J 9, 41), Gdy prawda jest przez kogoś poznana, a ów nie podąża za prawdą, wtedy nie ma usprawiedliwienia (por. J 15, 2224). Istnieje zło niezawinione (por. J6, 2 n).

Sumienie w tekstach biblijnych – pozostałe księgi NT Syneidesis występuje 31 razy, w tym najczęściej u św. Pawła, który stosuje także termin „wiedza” (grec. gnosis); Jest kategorią poznania naturalnego (por. Rz 2, 1); Intelektualny wymiar tej oceny i fakt, że chodzi tu o świadomość umysłu (por. 2 Kor 4, 2).

Sumienie w tekstach biblijnych – Pisma św. Pawła W poznaniu prawdy przez sumienie bierze udział łaska  światło wiary (por. 1 Tm 3, 9); Duch Święty, który przybywa z pomocą sumieniu (Rz 8, 27) Sumienie tak wsparte jest autorytetem, którego należy słuchać pod sankcją grzechu: wszystko bowiem, co się czyni niezgodnie z przekonaniem jest grzechem (Rz 14, 23).

Związek między obiektywną prawdą a sumieniem „Funkcja sumienia polega na określeniu prawdziwego dobra w czynie i na ukształtowaniu odpowiedniej do tego dobra powinności. Powinność jest doświadczalną postacią zależności od prawdy, której podlega wolność osoby […] właściwa i zupełna funkcja sumienia polega na uzależnieniu czynu od poznanej prawdy” (K. Wojtyła. Osoba i czyn).

KDK 16 W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie nakłada, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze tam, gdzie potrzeba do miłowania i czynienia dobra i unikania zła, rozbrzmiewa w sercu nakazem: czyń to, tamtego unikaj. Człowiek bowiem ma w swym sercu wypisane przez Boga prawo, wobec którego posłuszeństwo stanowi o jego godności i według którego będzie sądzony. Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu rozbrzmiewa. Przez sumienie dziwnym sposobem staje się wiadome to prawo, które wypełnia się miłowaniem Boga i bliźniego.

KKK 1777-1778 sumienie moralne jest sądem rozumu, przez który osoba ludzka rozpoznaje jakość moralną konkretnego czynu, który zamierza wykonać, którego właśnie dokonuje, lub którego dokonała. Do aktów sumienia należy nakaz czynienia dobra i unikania zła, osąd konkretnych wyborów, świadectwo Dobra najwyższego.

Podziały sumienia – ze względu na sposób istnienia w podmiocie Sumienie habitualne (syndereza) - wrodzona i nieutracalna zdolność i łatwość praktycznego rozumu w pojmowaniu podstawowych zasad moralności  „czyń dobro, zła unikaj”.; S. aktualne - sąd rozumu praktycznego, który orzeka o dobru i złu w konkretnych sytuacjach.

Ze względu na stosunek do czynności S. przeduczynkowe  osądza czyn i jego konsekwencje, zanim zostanie wykonany (nakazuje, zakazuje, doradza, ostrzega, zezwala). - S. towarzyszące  podpowiada, jaką formę nadać działaniu w tych oto konkretnych okolicznościach. - S. pouczynkowe  dokonuje oceny czynu. Wyraża swoją aprobatę, która daje zadowolenie, bądź dezaprobatę, która rodzi wyrzuty i chęć naprawy popełnionego zła.

Ze względu na zależność od wiecznego prawa S. Prawdziwe  uznaje za dobro to, co jest w istocie dobre oraz właściwie ocenia zło. S. Fałszywe  uznaje za dobro to, co jest w istocie złe i za zło to, co jest dobre.

Ze względu na jakość pewności oceny S. Pewne  osądza czyn po uprzednim uwolnieniu się od wątpliwości związanych z daną sytuacją. S. Wątpliwe (stan niepewności)  nie wydaje sądu, gdyż nie jest zdolne do uwolnienia się od wątpliwości.

NORMATYWNOŚĆ SUMIENIA Aby sumienie mogło zobowiązywać i stanowić normę działania przedmiot działania winien być prawdziwy, a sąd sumienia pewny. Rozwój i zachowanie pełnej tożsamości sumienia: - poznać prawa rządzące moralnym postępowaniem; - słuchać autorytetu zewnętrznego, który w sposób godny zaufania wypowiada się na tematy moralne; - usuwać przeszkody, które mogą destabilizować osobowość i sprawiać, że sąd będzie utrudniony przez emocje, nałogi, czy trwanie w grzechu.

Istnienie sumienia błędnego S. habitualne (syndereza) jest zawsze prawdziwe i nieomylne; S. aktualne, gdzie precyzuje się konkretnie, jak zastosować zasady synderezy, może zbłądzić. Rodzaje bęłdów s.: Zawiniony – zaniechanie możliwości poznania. Niezawinione – nie było możliwości poznania prawdy i rozeznania dobra. W związku z tym spostrzeżeniem wyróżniamy sumienie pokonalnie błędne i niepokonalnie błędne.

Sumienie pokonalnie błędne Gdy znajomość prawa moralnego jest przeszkodą, którą można pokonać nie stosując środków nadzwyczajnych. Do zwykłych zabiegów nastawionych na poznanie prawdy o dobru i złu należy np.: zaczerpnięcie informacji z pewnych źródeł, konsultowanie się z osobą o powszechnie uznanej wysokiej moralnej reputacji, pogłębianie wiedzy na temat obiektywności dobra i zła, Korzystanie ze środków uwalniających od konsekwencji zła i grzechu.

Przyczyny deformacji sumienia - złe wzorce wychowawcze; - poddawanie się emocjom; - odrzucenie autorytetu Ewangelii, Kościoła, autorytetu osób godnych zaufania; - egoizm i przesadne koncentrowanie się na sobie; - odrzucanie miłości, jako naczelnej zasady postępowania.

Człowiek z s. pokonalnie błędnym, popełniając czyn niegodziwy, nie jest zwolniony z odpowiedzialności moralnej nawet wtedy, gdy nie dysponuje konkretną wiedzą na temat dobra i zła moralnego danego czynu, z sumieniem pokonalnie błędnym należy powstrzymać się od działania, Próby usunięcia niewiedzy, Jeśli dana czynność musi być wykonana, wtedy należy uczynić to, co będzie w danej sytuacji bezpieczniejsze.

Sumienie niepokonalnie błędne subiektywna niemożność właściwej oceny dobra i zła moralnego; KDK 16: „Często jednak zdarza się, że sumienie błądzi na skutek niepokonalnej niewiedzy, ale nie traci przez to swojej godności”. gdy ktoś nawet nie podejrzewa, że jest związany jakimś prawem; gdy ktoś odczuwa wątpliwości, stara się odnaleźć prawdę, ale mimo to utwierdza się w nieprawdzie.

Zasady oceny działania pod wpływem sumienia niepokonalnie błędnego Sumienie to zobowiązuje dopóki w polu poznania moralnego nie pojawi się przykład sumienia prawego Nie można powiedzieć o sumieniu błędnym, że trwa w błędzie niepokonalnym, gdy ktoś niewiele dba o „poszukiwanie prawdy i dobra, a sumienie z nawyku do grzechu powoli ulega niemal zaślepieniu” (KDK 16) Sumienie niepokonalnie błędne zobowiązuje tak samo, jak sumienie prawdziwe. Oznacza to, że czyn popełniony przeciwko sumieniu niepokonalnie błędnemu obarczałby grzechem w takiej samej mierze, w jakiej obarczałby gdyby był popełniony przeciw sumieniu prawdziwemu.

Podział sumienia ze względu na błąd Sumienie szerokie (laksystyczne) Oswajanie się ze złem; Estetyzowanie zła; Niewłaściwe wychowanie i otoczenie; Nieuporządkowane życie uczuciowe, w których emocje dominują nad zdolnością racjonalnego myślenia. Innym źródłem utrwalania się sumienia szerokiego są psychiczne choroby. W sytuacji choroby nie istnieją warunki do rozeznania dobra i zła moralnego przy jednoczesnym niedowładzie uczuć wyższych[1].

Sumienie faryzejskie Koncentruje się na sprawach peryferyjnych związanych z życiem doskonałym z punktu widzenia prawa, przy jednoczesnym pomijaniu najbardziej zasadniczych zasad życia moralnego (por. Mt 23, 1333). Przestrzeganie zewnętrznych norm postępowania, przy jednoczesnym lekceważeniu wewnętrznego odniesienia do Boga.

Sumienie skrupulackie Nieuzasadniona obawa przed grzechem i obsesyjne dopatrywanie się go tam, gdzie w istocie go nie ma, lub traktowanie lekkich niedoskonałości, jako ciężkich grzechów. Źródła: psychonerwica  nerwica natręctw - natrętna nieustępliwość pewnych myśli → psychastenia, neurastenia.

Sumienie powikłane Podmiot nie jest zdolny w sytuacjach alternatywnych podjąć decyzji, gdyż pożądając dobra we wszystkich rozwiązaniach dostrzega zło.

Warunek pewności sumienia Pewność to przekonanie umysłu, który biorąc pod uwagę złożoność zagadnienia, uznaje coś za prawdę, bez obawy popełnienia błędu. Sumienie jest pewne, gdy ocenia, zabrania i nakazuje bez obawy zbłądzenia. Pewność wynika tu z oczywistości (a) wewnętrznej (która narzuca się z samej oczywistości rzeczy, bądź można ją wywnioskować rozumowo) (b) zewnętrznej (opiera się na właściwym autorytecie zewnętrznym).

Rodzaje pewności Metafizyczna - jej przedmiotem są pewnikiaksjomaty, czyli prawdy, których prawdziwości nie trzeba dowodzić, bo wynika ona z samej istoty pojęć. Fizyczna - ma za przedmiot prawa rządzące przyrodą nieożywioną. Moralna - jej przedmiotem są prawa działające zwyczajowo wśród ludzi. Sprawdzają się one wśród istot wolnych i stanowią podstawę zaufania społecznego.

Do godziwego działania wystarcza moralna pewność sumienia.

Wątpliwości sumienia - zasady Nie wolno działać z sumieniem obiektywnie wątpliwym – „Wszystko bowiem, co się czyni niezgodnie z przekonaniem, jest grzechem” (Rz 14, 23). Dążenie do poznawania prawdy i osiągania pewności sumienia jako obowiązek: Poznanie przedmiotu materialnego danej czynności, Poznanie intencji własnych działania, Poznanie okoliczności Poznanie konsekwencji danego czynu, Otwarcie się na łaskę poznania, Odwołanie się do autorytetu zewnętrznego.

Systemy osiągania pewności sumienia Tutioryzm; Probabilizm; Laksyzm; Probabilioryzm; Ekwiprobabilizm

Zasady obowiązujące w sytuacjach wątpliwych Należy się opowiedzieć za argumentem bardziej prawdopodobnym; Prawo wątpliwe nie obowiązuje (lex dubia non obligat); Gdy zachodzi wątpliwość, co do prawa własności do jakiejś rzeczy przeważa stanowisko tego, kto ją akurat w dobrej wierze posiada; Osoba, której nie udowodniono przestępstwa jest niewinna; W wątpliwości należy przywileje interpretować szeroko, a obowiązki precyzyjnie.

Zasady obowiązujące w sytuacjach wątpliwych (por. KKK 1789) - nigdy nie wolno decydować się na wybór zła; - postępować zgodnie z zasadą czyń tak, jakbyś chciał, by tobie czyniono (por. Mt 7, 12); - miłość braterska jest najwyższą zasadą, zaś tą która wyznacza próg minimalny brzmi primum non nocere (por. 1Kor 8, 12).

Formacja sumienia – zasady pierwsze Głęboka świadomość istnienia norm moralnych, które oddzielają dobro od zła; Odpowiednia wiedza, która dostrzeże możliwości działania, spośród których przynajmniej jedna możliwość będzie moralnie akceptowalna; Sumienie musi podjąć zagadnienie związku pomiędzy normami a praktycznymi możliwościami.

Etapy rozwoju sumienia A-nomia; Hetero-nomia; Socjo-nomia; Auto-nomia; Teo-nomija.

Teo-nomia jako powołanie Ukazuje ideał i drogi jego realizacji; Mocą łaski pociąga ku ideałowi; Pozostawia wolność wyboru; Zakłada umiejętność syntezy między wolnością a prawem Bożym.

Sumienie - podsumowanie S. posiada wymiar praktyczny, teoretyczny i normatywny. W swoją aktywność włącza wszystkie elementy strukturalne człowieka; Zadaniem sumienia jest rozpoznanie prawdziwego dobra w czynie i na ukształtowaniu odpowiedniej do tego dobra powinności. Powinność jest przeżywana, jako zależność woli od prawdy. Sumienie podporządkowuje wolność osoby prawdzie: Funkcja sumienia polega na uzależnieniu czynu od poznanej prawdy – poznanej w wymiarze subiektywnym i obiektywnym; Sumienie stanowi normę postępowania, ale winno być prawdziwe i pewne; Jest ostateczną, subiektywną instancją odwoławczą, ale wymaga formacji.