Próby weryfikacji teorii R.Agnew w Polsce badania Ewy Czerwińskiej-Jakimiuk badania Małgorzaty H.Kowalczyk

Ewa Czerwińska-Jakimiuk: Przestępczość młodocianych. Interpretacja zjawiska w świetle ogólnej teorii napięcia Roberta Agnew, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2011   Małgorzata H.Kowalczyk: Zabójcy i mordercy. Czynniki ryzyka i możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych, Impuls, Kraków 2010

Ewa Czerwińska-Jakimiuk Próba wyjaśnienia etiologii podejmowania przez osoby młodociane zachowań przestępczych przy zastosowaniu głównych tez ogólnej teorii napięcia R. Agnew z uwzględnieniem skutków przemian społeczno–ustrojowych oraz występowania wśród badanych poczucia alienacji.

Ewa Czerwińska-Jakimiuk przestępczość młodzieży polskiej jako istotny problem społeczny szczególnie niepokojący w kontekście transformacji społeczno–politycznej , która spowodowała wiele niekorzystnych zjawisk społecznych, takich jak: bezrobocie, ubóstwo, materializacja życia, kryzys autorytetów - niektóre z nich sprzyjają powstawaniu nierówności społecznych, które towarzyszą nowej stratyfikacji społecznej - w tym kontekście dotychczasowe psychologiczne i socjologiczne koncepcje takie jak koncepcja „rdzenia osobowości”, ujmujące zachowania przestępcze jako przejaw określonych, specyficznych układów, wymiarów oraz cech osobowości, teoria zróżnicowanych powiązań E. Sutherlanda, teoria anomii R. Mertona, teoria kontroli T. Hirschi’ego okazują się mało przydatne

Ewa Czerwińska-Jakimiuk „Ważne jest więc, aby obiektywne wymiary życia, takie jak bezrobocie, rozwarstwienie społeczne, ubóstwo i występujące w skali mikro- i makrospołecznej poczucie nieegalitarności, połączyć zarówno z czynnikami natury osobowościowej, psychologicznej, bezpośrednio związanymi z systemem aksjologicznym oraz sferą motywacyjną osobowości, jak i z subiektywnym postrzeganiem i odczuwaniem własnej sytuacji jednostki odnośnie różnych sfer życia” powyższe warunki spełnia ogólna teoria napięcia sformułowana przez Roberta Agnew, w której autor nie ogranicza się do wskazania negatywnych czynników nierówności i deprywacji potrzeb, ale bierze pod uwagę całą sferę uwarunkowań psychologicznych.

Założenia teorii Roberta Agnew Teoria R. Agnew wyjaśnia przestępczość w kategoriach relacji społecznych, polegających na negatywnych stosunkach jednostki z innymi; Autor przyjmuje, że napięcie to stan będący skutkiem istnienia negatywnych relacji, obecności wpływów bądź związków, które jednostka uznaje za niekorzystne dla siebie i których sobie nie życzy (napięcie może być rezultatem zarówno niepowodzeń w osiąganiu pozytywnych celów, jak i wynikać z niemożności legalnego unikania negatywnych, stresogennych sytuacji).

Założenia teorii Roberta Agnew > zachowanie przestępcze jest wynikiem nacisku i zachodzi pod wpływem negatywnych stanów afektywnych (w szczególności gniewu), które wynikają z niekorzystnych relacji z innymi osobami. > to, czy dana osoba zareaguje na odczuwane napięcie dokonaniem czynu zabronionego, zależy od tzw. czynników ograniczających rozwiązania przestępcze bądź nieprzestępcze, o charakterze osobowościowym i środowiskowym.

Zmienne uwzględnione w badaniach Ewy Czerwińskiej-Jakimiuk - osobowościowe: samoocena, atrybucje przyczyn niepowodzeń (przyczyn napięcia) - środowiskowe:: poziom kontroli społecznej ze strony rodziców, szkoły, rówieśników, powiązania z przestępczymi osobami (rówieśnikami), - czynniki sytuacyjno–społeczne (sytuacja materialna w rodzinie, percepcja własnych perspektyw życiowych oraz rzeczywistości społecznej)

Badania Ewy Czerwińskiej-Jakimiuk Przedmiot i cel badań (główny problem badawczy): -czy istnieje związek pomiędzy stanem napięcia (różnymi jego rodzajami) i czynnikami ograniczającymi (kontrolą społeczną, zróżnicowanymi powiązaniami, czynnikami osobowościowymi i sytuacyjno–społecznymi) a przestępczością młodocianych? Metoda: analiza porównawcza dwóch grup: młodocianych przestępców i nieprzestępców (uczniów)

Badania Ewy Czerwińskiej-Jakimiuk Narzędzia badawcze: - Kwestionariusz Poczucia Napięcia i Czynników Ograniczających autorki (częściowo wystandaryzowany) - standaryzowaną Skalę Poczucia Alienacji K. Kmiecik–Baran (1995).

Kwestionariusz (skala) Poczucia Napięcia i Czynników Ograniczających 1. Zmienne odnoszące się do źródeł napięcia: negatywne zdarzenia życiowe, przeszkody życiowe, negatywne stosunki z rodzicami, napięcie związane z modą, konflikty między rodzicami, problemy w najbliższym środowisku, atrakcyjność fizyczna, rola zawodowa. 2. Zmienne odnoszące się do kontroli społecznej: przywiązanie rodziców do dzieci, przywiązanie do szkoły, przywiązanie do rówieśników, cele edukacyjne. 3. Zmienna odnosząca się do zróżnicowanych powiązań: przestępcze kontakty 

1. Poczucie napięcia Negatywne zdarzenia życiowe (itemy świadczące o wystąpieniu stresowych i traumatycznych zdarzeń życiowych np. poważna choroba, śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców, utrata pracy przez rodzica itp.) Przeszkody życiowe (itemy dotyczące długoterminowych konfliktów ze znaczącymi innymi, np. koledzy w klasie nie lubią mnie, dorośli nie liczą się z moją opinią, nie mam praw przysługujących mi ze względu na wiek). Negatywne stosunki z dorosłymi (itemy odnoszące się do negatywnych reakcji nauczycieli, w sytuacji, gdy uczeń napotyka(ł) trudności w nauce oraz itemy obejmujące wrogie reakcje ze strony rodziców typu: ciągłe narzekania, oskarżenia, wybuchy złości z nieistotnych powodów, zbytni rygoryzm, ścisłe kontrolowanie).

1. Poczucie napięcia c.d. Konflikty między rodzicami (itemy dotyczące agresji słownej i fizycznej między rodzicami oraz nadużywania alkoholu w rodzinie). Problemy w najbliższym środowisku (itemy świadczące o braku poczucia bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu, np. strach przed swobodnym poruszaniem się wokół domu (miejsca zamieszkania) w ciągu dnia i nocy). Napięcie związane z modą (ubiorem) (itemy dotyczące braku przyzwolenia ze strony rodziców na wybór stylu ubierania się, uczesania, który jest popularny wśród rówieśników). Atrakcyjność fizyczna (itemy obejmujące przekonanie o nieatrakcyjnym wyglądzie, braku powodzenia u płci przeciwnej) Niepewność roli zawodowej (itemy odnoszące się do przekonania o przyszłych trudnościach ze znalezieniem pracy

2. Kontrola społeczna Przywiązanie rodziców do dzieci (itemy odnoszące się do poczucia, że rodzice pozostawiają(li) dziecku swobodę, przebaczają(li), gdy zrobi(ło) coś nagannego). Przywiązanie do szkoły - satysfakcja z powodu uczęszczania do szkoły (itemy mówiące o zadowoleniu z faktu przebywania w szkole i przekonaniu, iż jej ukończenie zaprocentuje w przyszłości). - wsparcie ze strony szkoły (itemy świadczące o pozytywnych stosunkach z nauczycielami i uczniami oraz o zadowoleniu ze wzajemnych kontaktów). Przywiązanie do rówieśników (itemy dotyczące przekonania, iż jednostka nie ma (nie miała) problemów ze znalezieniem przyjaciół, cieszy(ła) się sympatią rówieśników). Cele edukacyjne (itemy obejmujące aspiracje i oczekiwania w związku z dalszą edukacją).

3. Zróżnicowane powiązania kontakty z osobami/rówieśnikami przejawiającymi zachowania świadczące o niedostosowaniu społecznym, demoralizacji, zaangażowaniu w przestępczość i narkomanię (skala „przestępcze kontakty”).

Czynniki sytuacyjno-społeczne Czynniki ekonomiczne — itemy obejmujące długotrwałe problemy finansowe w rodzinie, co w konsekwencji prowadzi do przekonania jednostki o niskim statusie materialnym (skala „czynniki ekonomiczne”) Czynniki ze środowiska makrospołecznego i regionalnego obejmujące itemy dotyczące indywidualnej orientacji badanych na temat rzeczywistości społecznej: percepcję własnych perspektyw, planów życiowych oraz polskiej rzeczywistości społecznej, ocenę szans realizacji życiowych aspiracji i planów bez uciekania się do metod niezgodnych z prawem (skale „optymizm społeczny”, „pesymizm społeczny”).

Czynniki osobowościowe - wyrażone w postaci odpowiedzi na itemy ujęte w skalach badających samoocenę i atrybucję przyczyn niepowodzeń oraz tendencję jednostki do porównywania się z innymi w zakresie tych obszarów (skala „samoocena”, skala „atrybucja przyczyn niepowodzeń”).

Kwestionariusz Poczucia Alienacji (P.A.) Kwestionariusz Poczucia Alienacji (P.A.) uwzględnia pięć wymiarów Poczucie anomii — eunomii (ładu społecznego), badające przekonanie (poczucie) jednostki o jej związku z istniejącym normami społecznymi lub brak tego przekonania (poczucia); Poczucie bezsensu — sensu, uwzględniające wiarę w istnienie cenionych wartości, porządkujących życie jednostki lub ich brak; Poczucie bezradności — zaradności, obejmujące kontrolę nad własnym życiem lub zależność od innych (np. przeznaczenia bądź innych ludzi); Poczucie samowyobcowania — autonomii, dotyczące poczucia tożsamości lub oderwania od własnych przekonań; Poczucie izolacji — integracji, badające przekonanie (poczucie) jednostki o łączności z innymi lub oderwaniu od nich.

Dobór próby badawczej Dobór próby miał charakter celowy (wg. kryterium wieku, płci i faktu popełnienia przestępstwa). Grupa badawcza: chłopcy w wieku 17–20 lat w chwili dokonania czynu zabronionego i 17–23 lat w trakcie doboru do badań tj. młodociani (osoby, które zgodnie z art. 115 par. 10 k.k. w chwili dokonania czynu nie ukończyły 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat). Grupa porównawcza: uczniowie płci męskiej ostatnich klas szkół średnich (najbardziej zbliżeni wiekiem i poziomem wykształcenia do grupy młodocianych przestępców), którzy nie weszli w udokumentowany konflikt z prawem (self–report).

>Badania właściwe, poprzedzone pilotażowymi : Areszt Śledczy przy ul. Montelupich w Krakowie; Zakład Karny Kraków — Spławy; Zakład Karny w Trzebini; Zespół Szkół Budowlanych nr 1 w Krakowie (dobrany losowo) Łącznie materiał empiryczny dotyczy 179 młodocianych więźniów i 145 uczniów szkół średnich.  

Poczucie napięcia i czynniki ograniczające analiza porównawcza grup młodocianych przestępców i nieprzestępców: > młodzież przestępcza znacząco częściej doświadcza poczucia napięcia, braku właściwej kontroli społecznej ze strony rodziców i szkoły, nie posiada aspiracji i oczekiwań w związku z dalszą edukacją, charakteryzuje się niższą samooceną i bardziej zewnętrzną atrybucją przyczyn niepowodzeń niż młodzież nieprzestępcza > ponadto w otoczeniu młodocianych przestępców znajduje się więcej osób stanowiących wzorce zachowań przestępczych niż w otoczeniu nieprzestępców

Czynniki sytuacyjno-społeczne W zakresie tych czynników hipoteza badawcza nie uzyskała jednoznacznego potwierdzenia: >różnice istotne statystycznie dotyczą tylko jednego obszaru opisującego brak perspektyw życiowych i negatywną ocenę rzeczywistości społecznej („optymizm społeczny” — p = 0,039, istotność jednostronna), a długotrwałe problemy finansowe w rodzinie badanego znalazły się na pograniczu istotności („czynniki ekonomiczne” — p = 0,053, istotność jednostronna).

Negatywne zdarzenia życiowe > „negatywne zdarzenia życiowe” okazały się najlepszym predyktorem przestępczości młodocianych!   zob. tabela poniżej

Młodociani przestępcy KATEGORIE NEGATYWNYCH ZDARZEŃ ŻYCIOWYCH Młodociani przestępcy l.b. % Uczniowie Własna ciężka choroba 41 23 21 14,5 Ciężka choroba kogoś z bliskiej rodziny 85 48 63 43,4 Śmierć ojca 32 18 11 7,6 Śmierć matki 17 9,6 6 4,1 Śmierć rodzeństwa 13 7,3 5 3,4 Śmierć przyjaciela 36 20,2 12,4 Rozwód rodziców 57 32,0 (!) 10 6,9

Młodociani przestępcy Kategorie negatywnych zdarzeń życiowych Młodociani przestępcy l.b. % Uczniowie Utrata pracy przez jednego z rodziców 38 21,3 30 20,7 Karalność sądowa jednego z rodziców  24 13 (!) 4 2,8 Karalność sądowa rodzeństwa 33 18,5 (!) 6 4,2 Naruszenie prawa 135 75,4 8 5,5 Nieoczekiwana zmiana miejsca zamieszkania 34 19,1 14 9,7 Nieoczekiwana zmiana szkoły 55 30,9 (!) 4,1

Młodociani przestępcy Kategorie negatywnych zdarzeń życiowych Młodociani przestępcy l.b. % Uczniowie Zawieszenie w prawach ucznia lub wyrzucenie ze szkoły 59 33,1 (!) 6 4,1 Powtarzanie klasy 90 51 (!) 19 13,1 Zawód miłosny 78 43,8 37 25,5 Bycie ofiarą przemocy w rodzinie 10,7 (!) 3 2,1 Inne 30 16,8

Poczucie napięcia i czynniki ograniczające — analiza porównawcza grup młodocianych przestępców skazanych za popełnienie czynu agresywnego i nieagresywnego (sprawcy przestępstw agresywnych: czyny przeciwko osobie oraz przeciwko mieniu, które mają znamiona przestępstwa przeciwko osobie ze względu na element agresji fizycznej, np. rozbój; sprawcy przestępstw nieagresywnych- czyny przeciwko mieniu bez elementu agresji przeciw osobie).

> Hipoteza badawcza, zakładająca iż sprawcy przestępstw z użyciem agresji osiągają istotnie wyższe wyniki w zakresie poczucia napięcia i czynników ograniczających niż sprawcy czynów nieagresywnych, nie uzyskała potwierdzenia w większości obszarów!.  >”Istotne różnice między grupami uzyskano tylko w jednym obszarze poczucia napięcia, związanym z niepewnością przyszłej roli zawodowej, który dotyczy przekonania o potencjalnych trudnościach ze znalezieniem pracy oraz w zakresie czynników sytuacyjno–społecznych w obszarach dotyczących poczucia braku perspektyw życiowych oraz negatywnej oceny rzeczywistości społecznej kraju przez badanych”

Poczucie napięcia i czynniki ograniczające - analiza porównawcza grup młodocianych przestępców skazanych po raz pierwszy i wielokrotnie karanych (sprawców podzielono ze względu na wielokrotność karania: 92 młodocianych miało za sobą jedną sprawę karną, natomiast 87 badanych dwie lub więcej spraw).

Hipoteza, że sprawcy wielokrotnie karani osiągają istotnie wyższe wyniki w zakresie poczucia napięcia i czynników ograniczających niż sprawcy pierwszy raz karani, uzyskała częściowe potwierdzenie >Młodociani sprawcy wielokrotnie karani znacząco częściej deklarowali występowanie w ich życiu stresujących, traumatycznych zdarzeń, byli świadkami przemocy między rodzicami, czuli się nieatrakcyjni fizycznie, charakteryzowali się zaawansowanymi kontaktami z osobami zaangażowanymi w przestępczość i narkomanię. > Ponadto nie doświadczali właściwej kontroli ze strony szkoły (nie odczuwali satysfakcji z powodu uczęszczania do niej: nie lubili jej, sprawiali kłopoty swoim zachowaniem na jej terenie oraz zakładali, iż zdobyta w niej wiedza nie będzie miała pozytywnego znaczenia w przyszłości) oraz cechowała ich tendencja do obarczania winą otoczenia za własne porażki i niepowodzenia.

Poczucie alienacji Hipoteza , że młodociani przestępcy czują się bardziej wyalienowani niż nieprzestępcy, uzyskała częściowe potwierdzenie: > grupa młodzieży przestępczej jest oderwana poznawczo, emocjonalnie i behawioralnie od norm społecznych (anomia), które nie pełnią funkcji regulacyjnych, są niespójne i niejasne, a przestrzeganie ich uniemożliwia osiąganie celów; z drugiej strony grupa ta jest poznawczo i emocjonalnie odseparowana od wartości - prowadzi do utraty jasności, co jest ważne, w co warto wierzyć (bezsens) > grupa nieprzestępców (uczniów) natomiast znacząco silniej przeżywa poczucie samo wyobcowania- rezygnacji z własnych poglądów, na rzecz cudzych (tym samym deklaruje, że postępowanie zgodne z własnymi przekonaniami nie pozwala na realizację zmierzonych celów).

Wnioski z badań Ewy Czerwińskiej -Jakimiuk - przestępczość współczesnej młodzieży polskiej wiąże się przede wszystkim z przeżywanym przez nią napięciem (w tym relatywną deprywacją) w różnych sferach życia, wadliwie sprawowaną kontrolą ze strony rodziny i szkoły oraz brakiem aspiracji związanych z dalszą edukacją bądź niskim ich poziomem - nie bez znaczenia są także czynniki osobowościowe w postaci niskiej samooceny i  zewnętrznej atrybucji przyczyn niepowodzeń.

Wnioski c.d. jeśli chodzi o kryminogenny wpływ negatywnych czynników związanych z problemem transformacji społeczno–ustrojowej, to stanowią one istotny predyktor przestępczości agresywnej młodzieży. - ponadto można zaryzykować twierdzenie, że chronicznie przeżywane poczucie napięcia w niektórych dziedzinach życia jednostki, zaburzona kontrola ze strony szkoły oraz nasilona tendencja do obwiniania otoczenia za własne porażki i niepowodzenia wyraźnie zwiększa prawdopodobieństwo wielokrotnego naruszania przez nią porządku prawnego 

Wnioski c.d. (-) nie udało jednak uzyskać wglądu w mechanizm odpowiadający za podjęcie przez młodzież odczuwającą napięcie aktywności przestępczej > wg Ewy Cz. w przyszłych badaniach należy postawić pytanie , czy prawdopodobieństwo zareagowania przez jednostkę na napięcie naruszeniem porządku prawnego znacząco wzrasta w sytuacji, gdy czynniki ograniczające adaptację przestępczą działają słabiej [*p.mój – należałoby zbadać też dziewczęta! Por.Agnew i Broidy]  

Małgorzata H.Kowalczyk Zabójcy i mordercy. Czynniki ryzyka i możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych, Impuls, Kraków 2010   Analiza opisowo- deskryptywna (wyjaśniająca) stanowiąca obszar pedagogiki resocjalizacyjnej

Cel badań Główny cel badań: Opis i interpretacja sytuacji życiowej badanych młodocianych i dorosłych sprawców zabójstw w kontekście popełnionych czynów Cele szczegółowe: - omówienie i wyjaśnienie skutków relacji z innymi ludźmi, które mogą się stać źródłem silnego napięcia motywacyjnego ukierunkowującego działania jednostki, zmierzające do restytucji zachwianego poczucia sprawiedliwości i redystrybucji dóbr - interpretacja charakteru relacji interpersonalnych w środowiskach rodzinnych i rówieśniczych, a także poznanie czynników osobowościowych oraz tła motywacyjnego popełnionych czynów  

Metody, techniki i narzędzia badawcze Ilościowe i jakościowe! - ankieta - przeszukiwanie źródeł wtórnych (badania aktowe*) - metody testowania (testy psycholog., metody psychometryczne*) - Skala Agresji Buss-Durkee (SABD) - Eysenck Personality Questionnaire Revised (EPQ-R) - wywiad* - metody statystyczne   *zalety i wady metody wywiadu (+ metoda bezpośrednia, niestety czasochłonna - w ciągu jednego dnia jeden wywiad z badanym)

Dobór próby badawczej - nielosowy! - wieloetapowy (od kwerendy w zakładach karnych do uzyskania zgody badanych) > zgoda 80 skazanych za przestępstwo z art.148 kk - celowy: w oparciu o motyw bezpośredni trójkategorialny podział na zabójców: > seksualnych (20 sprawców) > działających dla zysku (24 sprawców) > emocjonalnych (36 sprawców)

Zbiorowość kontrolna: - sprawcy przestępstw gwałtownych popełnionych z użyciem przemocy (rozboje) - sprawcy przestępstw przeciwko mieniu> > 80 sprawców czynów innych niż zabójstwa (metoda ankietowa i testowa)

Analizowane zmienne Sytuacja rodzinna Relacje rodzinne Styl wychowania Metody wychowawcze Postawy rodzicielskie Patologizacja rodziny (zachowania występujące w obrębie rodziny, które mają charakter destrukcyjny i naruszają wartości danego kręgu kulturowego) Zaburzenia w zachowaniu Grupa rówieśnicza

Analizowane zmienne c.d. Poziom kontroli (rozumiany jako elementy więzi łączące jednostki z innymi osobami, które mogą powstrzymywać przed ujawnianiem zachowań dewiacyjnych; komponenty kontroli społecznej obejmują: przywiązanie, zobowiązanie, zaabsorbowanie i przekonanie*) Sytuacje napięcia (sytuacje będące skutkiem rozbieżności między celami, do których jednostka dąży, a dostępnymi środkami; sytuacje te mogą być także wywołane działaniem innych ludzi blokujących dostęp do istotnych dla jednostki celów) Dysonans między możliwościami a aspiracjami (stan powstający nie tylko w wyniku dostrzegania rzeczywistych barier utrudniających lub uniemożliwiających osiąganie zamierzonych celów, ale także porównywania własnej sytuacji z sytuacją innych osób, powodujący poczucie relatywnej deprywacji)

Komponenty kontroli społecznej Przywiązanie (rozpatrywane w kontekście więzi emocjonalnych łączących rodziców i dzieci oraz stosunku dzieci do rodziców) > najniższe wskaźniki przywiązania do rodziców są w zbiorowości sprawców seksualnych (szczególnie w ich rodzinach nie zostały stworzone pozytywne więzi, które mogłyby powstrzymać przed podjęciem działań przestępczych)

Komponenty kontroli społecznej Zaabsorbowanie (przed zachowaniem dewiacyjnym może chronić jednostkę brak czasu oraz sposobności)  m.in. wśród sprawców zabójstw aż 40 % sugerowało, że nie ma szczególnych zainteresowań, na których realizację chcieliby poświęcać czas > duża ilość niezagospodarowanego czasu wolnego sprzyja podejmowaniu zachowań przestępczych, ale nie jest to czynnik, który zwiększa ryzyko popełnienia zabójstwa  

Komponenty więzi społecznej Przekonanie (o konieczności przestrzegania norm)  > ponad połowa (53,8%) zabójców i 63,8 % z grupy kontrolnej uznało, ze poszanowanie życia ludzkiego jest zasadą nadrzędną i niepodważalną (ale dla 36 % zabójców (szczególnie seksualnych) ocena wartości życia ludzkiego ma wymiar ambiwalentny i zależy od sytuacji)  > najwyższy odsetek badanych w obu zbiorowościach (45 % zabójców i 48,8% sprawców zbiorowości kontrolnej) przede wszystkim kieruje się zasadami, które sami ustalili, nawet jeśli w efekcie ich przestrzegania mieliby komuś zaszkodzić.

Modelowe ujęcie sprawców zabójstw > ustalenia badawcze pozwoliły na wyodrębnienie modelowych ujęć sprawców zabójstw, zróżnicowanych ze w względu na motyw czynu (kryterium podstawowe) oraz główne cechy charakteryzujące ich sytuację rodzinną, osobistą oraz profil osobowościowy (określone w drodze analizy ilościowej i jakościowej) > wyróżnienie modeli pozwoliło na zaprojektowanie różnych form oddziaływań resocjalizacyjnych uwzględniających specyfikę sprawców określonej kategorii

Modelowe ujęcie sprawców zabójstw 1. Zabójca seksualny o cechach zabójcy seryjnego 2. Zabójca seksualny działający w celu zapewnienia sobie przyjemności i bezpieczeństwa Zabójca działający dla zysku w celu zdobycia walorów materialnych należących do ofiary Zabójca działający dla zysku na zlecenie innej osoby lub innych osób Zabójca emocjonalno-lękowy, również o cechach ofiary, działający pod wpływem kumulującego się stresu Zabójca emocjonalno-agresywny