Polscy podróżnicy i odkrywcy Wykład V, VI Polscy podróżnicy i odkrywcy Nomenklatura geograficzna Polskie nazwy geograficzne

Poznanie świata w średniowieczu Regres wiedzy; tylko wojownicy i misjonarze podtrzymują kontakt ze światem zewnętrznym 1054 – Schizma Wschodnia; rywalizacja (Bizancjum aż po Ałtaj, Papiestwo – Europa Zach.) Poselstwa i podróże misyjne Europejczyków do Azji, pielgrzymki do Ziemi Świętej 1245/48 - wyprawa Benedykta Polaka z Lyonu do letniej rezydencji chana w Syr Orda w Mongolii - misja wysłanników papieża Giovanni da Pian del Carpine polityczne fiasko wyprawy 4 lata badań i zbiór wiadomości o państwie mongolskim Historia Tartarorum – początek polskiego piśmiennictwa podróżniczego; Historia Mongolorum Carpiniego

Odrodzenie; Epoka wielkich odkryć geograficznych Czynniki wypraw: rekonkwista, opanowanie basenu M. Śródziemnego przez Turków, rozwój miast, handlu, pieniądza i techniki żeglarskiej, rozwój nauki (teoria Kopernika), żądza przygód i bogactwa (przyprawy, awanturnictwo). 1517 – Maciej z Miechowa (Miechowita) Traktat o obu Sarmacjach – opis obszarów od Wisły do Kubania, Tereku od M. Kaspijskiego, Azowskiego i Arktycznego (opis narodów zamieszkujących Ruś; charakterystyka Europy Wschodniej; pokrewieństwo Finów i Węgrów z ludami wschodu) 1578 – Marcin Broniewski (sekretarz Stefana Batorego); wysłany do chana Tatarów Krymskich, I Opis Krymu i Dzikich Pól (obszary na N od M. Czarnego) współpraca z Andrzejem Taranowskim

Wkład Polaków w poznanie starego kontynentu (EUROPA) Jan Długosz – Chorografia Regni Poloniae (obszary od Odry po Dniepr) Benedykt Polak, Maciej Miechowita, Wacław Grodecki, Mikołaj Radziwiłł-Sierotka, Andrzej Mirowski, Wojciech Tylkowski, Marcin Broniewski 1721 – I szczegółowy opis fizjograficzny terytorium Polski Gabriela Rzączyńskiego 1765 – Opis Królestwa Polskiego Szymona Starowolskiego XVIII/XIX w. – Stanisław Staszic, Hugo Kołąłtaj, Jan Śniadecki XIX w. – Atlas Królestwa Polskiego Juliusza Kolberga Atlasy historyczne Joachima Lelewela Mapa Kwatermistrzostwa (1839 r.) Mapa Polski (1859 r. Wojciecha Chrzanowskiego) Wincenty Pol, Wacław Nałkowski

AZJA Bliski Wschód – szlaki pielgrzymkowe i handlowe Jan Dantyszek – I relacja bpa warmińskiego, dyplomaty i sekretarza Zygmunta Starego 1583 – Mikołaj Radziwiłl (Syria, Galilea, Samaria, Jerozolima, I rzeletny opis) 1596 – Krzysztof Pawłowski (od wybrzeży N Afryki do Goa) 1817- 1820 orientalista Wacław Rzewuski (Arabia, Syria, Irak, Liban, Palestyna, Turcja) – Monografia Arabii 1836-37 – archeolog w Iraku M. Ryłło 1869/70; 1882/85 Aleksander Jabłonowski i Karol Lanckoroński (Anatolia, Syria, Kurdystan, Syria, Palestyna i Egipt, Turcja i Krym) Zapiski historyczne, etnograficzne, zbiór okazów botanicznych XIX/XX w. – Karol Brzozowski (Turcja i Syria) Projekt dla rządu uregulowania Tygrysu i usprawnienia żeglugi na Eufracie; aktywizacja gospodarcza (rolnicza) Kurdystanu Włodzimierz Antoniewicz – archeolog (Turcja, Syria, Palestyna i Zakaukazie)

AZJA Daleki Wschód i Syberia – największy poligon badawczy Polaków; głównie zesłańcy po 1830 r. 1660 – Adam Dłużyk-Kamieński (pierwszy opis Syberii i Jakutów) Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc 1794 – Józef Kopeć zesłaniec na Kamczatkę po powstaniu kościuszkowskim opis przyrody i ludów Kamczatki (Kazań, Tobolsk, Irkuck, Ochock) Filareci: 1828-1833 Józef Kowalewski (Kazań, Zabajkale, Chiny) przebywał wśród Buriatów, Mongołów, Tunguzów, wykładowca znał wiele języków – Słownik mongolsko-rosyjsko-francuski Zesłańcy po powstaniach listopadowym i styczniowym: Benedykt Dybowski Aleksander Czekanowski Jan Czerski

Syberia – wybitni uczeni Dybowski, Czekanowski, Czerski Benedykt Dybowski osadzony w Czycie na Zabajkalu prace naukowe głownie z ichtiologii i ornitologii (G. Jabłonowe, Bajkał dorzecze Amuru i Ussuri, Kamczatka, Sachalin, Komandory i Kuryle) odkrył wiele gat. zwierząt, przeciw poglądom rosyjskich zoologów, 40 publikacji o dwóch akwenach Bajkału, współtwórca limnologii, współpracownicy: Przewalski, Wroński, Godlewski, Czekanowski Aleksander Czekanowski (gubernia Irkucka, wyprawy w Sajany, Lena) zebranie okazów : 4 000 paleontologicznych, 18 000 zoologicznych, 9 000 botanicznych 23 odmiany skamielin noszą jego imię, 5 gat. flory, nazwa osady k/Irkucka mapy Jan Czerski, uczeń Czekanowskiego; geolog, tektonik, geograf (Omsk, Wsch. Syberia, wyprawy wzdłuż Irtyszu), zwolnienie 1871 - wyprawy do Irkucka, badania geol. wybrzeża Bajkału 1891 – wyprawa na Kołymę, Janę, Indygirkę z żoną Marwą imieniem Czerskiego nazwano: miasto, dwa pasma górskie i dwa szczyty na Zabajkalu

SYBERIA – INNI BADACZE Józef Moroziewicz (1903) – Nowa Ziemia, Wyspy Komandorskie Józef Ciągliński, Leon Falski – stacja meteo. W G. Chamar-Daban Konstanty Wołłosowicz – badania geol.-paleontol., zdjęcia topogr. Henryk Czeczot (1911-13)- badania geol. Ałtaju, Mongolii, Uzbekistanu Leonard Janczerski – badania wieloletniej zmarzliny, wulkanów; Sajany Emil Dunikowski, Eugeniusz Romer, Julian Tokarski, Maria Czaplicka – Jenisej Przyroda Syberii: Mikołaj Hartung (entomolog), Antoni Wałecki (fauna i flora Zabajkala) Zygmunt Węgłowski, Michał Jankowski, Michał Kulaszyński (Sajany)

Polacy w ekspedycjach międzynarodowych badających Syberię Karol Bohdanowicz 1884-1889 - Ural, Kraj Zakaspijski, Persja, Tybet,Takla-Makan 1892-1898 – bad. hydrogeol. wzdłuż magistrali transsyberyjskiej, wybrzeże M. Ochockiego, Alaska, Czukotka, Kamczatka, C. Beringa Wielka Mapa Syberii 1: 4,2 mln opracowana z Oburczewem Bronisław Grębczewski – ekspedycja do Buchary, Samarkandy, Tien-Szan, Kokandy, Kaszgarii, dorzecza górnego Indusu 1871 – Tomasz Augustynowicz lekarz oddelegowany na Sachalin (badania katorżników) Leon Barszczewski - przyrodnik, glacjolog, geograf Kazimierz Grochowski – geolog, archeolog, etnograf Dalekiego Wsch.

KAUKAZ Józef Chodźko - geodeta, kartograf wojsk rosyjskich prace topogr. na Zakaukaziu (1400 punktów triangulacynych) jako pierwszy Polak wszedł na Ararat 1854 - prace w Turcji podczas wojny krymskiej Hieronim Stebnicki 1868 - mapa rzeźby Kaukazu, Turkmenia - pr. Geograficzne, pierwszy opis Amu-Darii J. Kolski, K. Łopaczyński, L. Młokosiewicz, B. Hryniewiecki Zesłańcy: Michał Andrzejkowicz-Butowt (Dagestan, Gruzja, Azerbejdżan) AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA Michał Boym – opracowanie fauny Chin Marian Raciborski – założyciel Instytutu Botaniki UJ; florysta, etnograf Na zaproszenie rządu holenderskiego udał się na Jawę (Bogor), Sumatrę, Kratakau; 1896 współautor Podręcznego słownika nauk przyrodniczych

AFRYKA Polacy jako misjonarze, kupcy, żołnierze, turyści, myśliwi i naukowcy Mikołaj Radziwiłł (1583), wszedł na piramidę Cheopsa i płynął Nilem 1596 - K. Pawłowski – N wybrzeża Afryki 1643 – jezuita Boym; Mozambik, opis Przylądka Dobrej Nadziei XVIII w. Maurycy Beniowski –Madagaskar (tworzył 4 tys. korpus) Jan Potocki (3 wypr. 1779, 1984, 1791) – opis Tunisu, Maroka, Atlasu XIX w. po powstaniach Ludwik Bystrzowski (Algieria) Tomasz Bartmański (Egipt, Etiopia), źródła Nilu L. Cienkowski z Kowalewskim ekspedycja wzdłuż Nilu Błękitnego Antoni Waga (1883/4, entomolog) i A. Branicki (Afryka N, fauna) 1870, 1875-77 – Antoni Rehman - Afryka S; Kapsztad, Oranje, Kimberley, Durban (opis burskich republik, 30 000 okazów przyrodn.) Szolc-Rogoziński – badania Kamerunu, Gabonu, Madery, J. M’bu, W. Kanaryjskie, czynny wulkan Mengo ma Loback, Mungo, mapa Makunda Jan Dybowski – badania antopolog. Pigmejów, J. Kiwu, Edwarda, Alberta, Kongo Jakubowski (fauna Malawi,) R. Zuber (Nigeria), L. Sawicki (Etiopia)

AMERYKA PÓŁNOCNA Główny kierunek emigracji polskiej, badacze często bezimienni Pionierskie rody Zaborowskich, Sadowskich – Pensylwania, Wirginia, Kentucky i Ohio, w dół Missisippi do Nowego Orleanu Mateusz Stach (misjonarz, arianin) w Grenlandii spędził 37 lat Stworzył słownik i gramatykę Eskimosów 1784 – prace inż.-tech.-topogr. podczas walk o niepodległość wsch. wybrzeże po Charleston (South Karolina) T. Kościuszko 1802-1806 Julian Niemcewicz (obserwacje geogr. etnograficzne, polityczne, opis Niagary i Krainy Wielkich Jezior) 1848 - Aleksander Zakrzewski – w San Francisco prowadził zakład kartograficzny, autor mapy Arizony, Główny Urząd Mierniczy USA, KANADA Karol Horecki – Kampania Zatoki Hudsona, budowa transkanad. drogi Kazimierz Gzowski – prace inż.-drogowe; inicjator Parku Nar. Niagara Kalikst Wolski, Roger Łubieński, Emil Dunikowski, Arkady Fiedler

AMERYKA ŚRODKOWA Tragiczna wyprawa legionistów na Santo-Domingo (Haiti) Po powstaniach XIX w. geodeci i kartografowie; Aleksander Bielawski (Floryda i Meksyk - 1837), Józef Gorliński (Luizjana i Utah – 1843/44), Aleksandrer Horyński (Teksas, mapa Kalifornii - 1845) 1848 – Karol Radzimiński – sekretarz mieszanej Komisji ds. granic USA/Meksyk; prace pzryrodnicze 1837-36 – Paweł Strzelecki (przejazdem) – Kraina Wlk. Jezior, Zat. Św. Wawrzyńca, Nowy Brunszwik, Floryda, Zat. Meksykańska, Kuba, Antyle Bronisław Malinowski – badania Indian

AMERYKA POŁUDNIOWA Od czasu wielkich odkryć do XIX w. Eksploracja b. powolna 1629-39 – Krzysztof Arciszewski – gen. armii koronnej prace kartograf. na zlecenie holend. Kampanii Indii Zachodnich 1836 – Paweł E. Strzelecki w trakcie podróży dookoła świata zainicjował badania w Brazylii: obserwatorium meteorologiczne, budowa geologiczna Minais Gerais, przepłynął Paranę do ujścia La Platy (badania gleb, etniczne), dalsze podróże Urugwaj – Argentyna – Chile (Atacama) – Peru – Ekwador – Kostaryka – Salwador 1938 – Ignacy Żegota-Domeyko przybył do La Serena w Chile (wykłady) odkrył żyły złota w Canquenes, srebra w Arqueros, węgla w Valdivia, złoża saletry na Pustyni Atacama napisał podręcznik mineralogii i stworzył I mapę geologiczną Chile, uważany za prekursora geologii Chile, Andów; 300 prac, zainteresowania etnograficzne Aurakanów, Pehuelczów; zmiana nastaw. ojciec szkolnictwa chilijskiego (reforma oświaty), stanowiska, nazwy pasma, ulice, place, kopalnie, skamieliny, minerały

AMERYKA POŁUDNIOWA 1850 – J. Warszewicz – botanik przybył z A. Środkowej do: Kolumbii, Peru – Boliwii – Ekwadoru – Chile – Brazylii – Argentyny badacz pampasów i roślinności górskiej stworzył kolekcję roślin (30 nosi nazwę od jego imienia lub nazwiska) Piotr Czerniewicz – opis wód mineralnych II poł. XIX w. 1852 – Ernest Malinowski – inż. lądowy, budowa dróg i mostów, kolei przyjazd do Limy, badanie terenu Peru w celach aktywizacji gospod. pomoc w zwycięstwie nad Hiszpanami (1866) – budowa fortyfikacji budowa w Ekwadorze linii kolejowej z Quito do Guayaquil Władysław Folkierski – inżynier, matematyk, astronom, zaangażowany przy budowie linii kolejowej do Cuzco zainicjował budowę obserwatorium astronomiczne w Arequipie badania geofizyczne, ocena złoż saletry w Chile XIX/XX w. Józef Siemiradzki – geolog, paleontolog, etnograf

AUSTRALIA 1838 – Paweł Strzelecki – Markizy, Hawaje (badania nad wulkanizmem) – Tahiti – Nowa Zelandia (życie Maorysów) – Australia (1839): badania Wielkich Gór Wododziałowych; odkrycie G. Śnieżnych; nazwanie najwyższego szczytu G. Kościuszki odkrycie żyznej krainy – Gippsland (na SE), złota w Clowydd (tajemnica) badania geol. Tasmanii (1840) - rudy miedzi, złotodajny kwarc Phisical Description of the New South Wales and Van Diament’s Land kilka nazw miejscowości, szczyt, rzeka uchodząca do J. Blonche POLINEZJA 1850 – Seweryn Korzeliński, Dolański – gorączka złota 1850 – Adam Kulczycki obserwatorium astronomiczne, mapy, pomiary gór Haiti, Archip. Tuamotu, N. Kaledonia, Markizy, Hawaje – obserwacje zaćmienia Słońca Sygurd Wiśniowski – E część Australii, od Gippslandu po Zatokę Karpenterów, Nowa Zelandia, Fidżi (badania Maorysów) 1868 – Jan Kubary – badacz Mikronezji, Wysp Marshalla, Gilberta, Salomona, Palau; 28 lat badań i zasilanie muzeów w okazy, publikacje 1914 – Bronisław Malinowski – antropolog , profesor wielu uczelni (Nowa Gwinea, Wyspy Salomona – (kultura) – Życie seksualne dzikich

BIEGUN PÓŁNOCNY, ARKTYKA, GRENLANDIA Daniel Strejc z Leszna – podróże do Islandii (sprawozdania) XIX w. – Edmund Chojecki (geologia, antropologia, etnorafia) 1711-13 – Jan Kozyrewski (Ignacy Kosarzewski) zesłaniec prowadził badania na Kurylach, Japonii, C. Beringa Aleksander Czekanowski, Jan Czerski – N Syberia XIX w. – L. Hryniewiecki, J. Moroziewicz – obserwatorium meteorologiczne na Nowej Ziemi Okres międzywojenny W ramach II Międzynarodowego Roku Polarnego stacja polarna dzięki Antoniemu Dobrowolskiemu na Wyspie Niedźwiedziej (polskie badania na Spitsbergenie) 1934 – St. Siedlecki, St. Bernardzikiewicz, Stefan Różycki 1937 – badania Grenlandii (kier. Aleksander Kosiba) Po II wojnie, od 1978 stacja na Spitsbergenie pracuje cały rok

ANTARKTYDA 1772 – 75 Forsterowie polskiego pochodzenia 1898 –1899 wyprawa Belgiki, badania oceanogr., geol., glacjol., meteorol. z Henrykiem Arctowskim i Antonim Dobrowolskim Wyspy Sandwich, Szetlandy Południowe oraz Ziemia Grahama na przedłużeniu łuku Andów izostazja, dociążenie Antarktydy lodem (400 prac), prace geofizyczne na Ziemi Grahama; stacja naukowa na: Wyb. Knoxa oraz w Oazie Bungera (przekazaną przez ZSRR) 1975 – stacja Arctowski na Wyspie King George, prace biologii morza

Nomenklatura geograficzna, nazewnictwo geograficzne - ogół nazw własnych, używanych do określenia wszelkich obiektów geograficznych, zarówno naturalnych góry, jeziora, rzeki, lasy, morza, regiony, itp.), jak i antropogenicznych (jednostki administracyjne, miejscowości, zbiorniki wodne, kanały, okręgi przemysłowe, krainy historyczne itp.). Większość nazw geograficznych powstała: samorzutnie, wraz z zasiedlaniem lub zagospodarowaniem przez człowieka danego obszaru, na skutek decyzji administracyjnych (np. wraz z nowym podziałem terytorialnym kraju, połączeniem kilku miejscowości w jedną itp.), świadomie nadawanych jest przez odkrywców (np. wszystkie nazwy na Antarktydzie) lub geografów i historyków (nazwy regionów, krain).

Szczyt Franciszka Józefa i Szczyt Stalina Niektóre obiekty geograficzne posiadają po kilka zupełnie różnych nazw, co wiąże się: ze współistnieniem na danym obszarze różnych kultur z położeniem obiektu (obecnie lub w przeszłości) w obrębie różnych państw, np. z okresu zaborów pochodzi zachowana do dziś dwoistość nazwy płynącej przez Kraków rzeki, która w górnym biegu (dawniej Królestwo Polskie) nosi nazwę Prądnik, w dolnym biegu (dawna Galicja) - Białucha. Zmiany nazw mogą mieć też charakter polityczny, np. najwyższy szczyt Tatr – Gerlach nosił w przeszłości nazwy: Szczyt Franciszka Józefa i Szczyt Stalina (w przedwojennej Polsce – Garłuch) W wielu krajach nad prawidłowością nowo nadawanych nazw czuwają specjalne komisje lub zespoły opiniodawcze.

Polskie nazwy występujące na mapach Spitsbergenu w większości związane są z Pierwszą Polską Wyprawą w 1934 r. Siedmiu uczestników tej wyprawy, pod kierownictwem Stefana Bernadzikiewicza, pracowało od 24 czerwca do 27 sierpnia 1934 r. w zachodniej części Torell Land, pomiędzy fiordami Van Keulenfjorden i Hornsund. Plonem wyprawy było wykonanie dokładnej mapy topograficznej i geologicznej badanego rejonu, a także naniesienie na tę mapę szeregu polskich nazw. Również powojenna działalność polskich polarników na Spitsbergenie zaowocowała kilkoma polskimi nazwami. Wymienione poniżej nazwy zostały zatwierdzone przez Norweski Instytut Polarny i znalazły się na norweskich mapach: Nazwy (do 1955 r.) umieszczone w: "THE PLACE-NAMES OF SVALBARD", NORSK POLARINSTITUTT - OSLO 1991.

ARCTOWSKIBREEN - 78°10'N - 16°30'E Mały lodowiec na południe od Sassenfjorden (Vestspitsbergen). Nazwa: Henryk Arctowski (1871 - 1958), polski geofizyk, uczestnik Ekspedycji „Belgica” do Antarktyki 1897-1899. ARCTOWSKIFJELLET - 78°10'N - 16°30'E Góra 973 m n.p.m., na południe od Sassenfjorden. BARANOVSKIODDEN - 77°N - 15°35'E Przylądek przy czole lodowca Hansbreen (Hornsund). Nazwa: Stanisław Baranowski (1935 - 1978), wybitny polski glacjolog, uczestnik wypraw do Antarktyki i na Spitsbergen. Inicjator budowy i budowniczy Stacji Glacjologicznej Uniwersytetu Wrocławskiego przy morenie lodowca Werenskioldbreen. BERNADZIKIEWICZFJELLET - 77°15'N - 16°00'E Góra 751 m n.p.m., we wschodniej części gór Pilsudskifjella. Nazwa: Stefan Bernadzikiewicz (1907 - 1939), inżynier, kierownik Polskiej Ekspedycji do Spitsbergenu w 1934 r. STASZICFJELLET - 77°15'N - 15°20'E Góra 991 m na południe od lodowca Penckbreen. Nazwa: Stanisław Staszic (1755 - 1826).

John Pawelczyk (Kolumbia, neurobiolog) Andrzej Wołoszyn Wanda Rutkiewicz + Jerzy Kukuczka + Krzysztof Wielicki Leszek Cichy, A. Bielicki Andrzej Zawada + Jacek Pałkiewicz - źródła Amazonki Bogdan Żurawski – Egipt, Abu Hamed (międzynarodowa akcja ratunkowa) Badania naukowe, Wyprawy ratunkowe Ekspolaracja Kosmosu Himalaizm WSPÓŁCZESNE „BADANIA” GEOGRAFICZNE - wybrane przykłady Podróżnictwo, dziennikarstwo, dokumentalizacja Sporty ekstremalne Ziemia Baffina 1200 m urwisko Mont Thor – Krzysztof Belczyński, Michał Bzulik Samotne Rejsy dookoła świata W. Listkiewicz, W.Teliga (The Race) Zdobycie biegunów Wojciech Moskal, Marek Kamiński Rajdy terenowe Marek Tomalik Elżbieta Dzikowska i Tony Halik +, Włodzimierz Puchalski +, Marcin Kydryński, B. Pawlikowska, W. Cejrowski, Preisner, Z. Żyburtowicz