Polscy Królowie Elekcyjni WYKONAŁA: Dominika Barszczyk z klasy VI d

Henryk Walezy 1573-1575 ( lata Panowania) Stefan Batory 1576-1586 Zygmunt III Waza 1587-1632 Władysław IV Waza 1632-1648 Jan II Kazimierz Waza 1648-1648 Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1678 Jan III Sobieski 1674-1696 August II Mocny (WETTIN) 1697-1706 Stanisław Leszczyński 1709-1733 August III Mocny (WETTIN) 1709-1733 Stanisław Leszczyński 1733-36 August III 1733-1763 Stanisław August Poniatowski 1764- 1795

Henryk Walezy Henryk Walezy, ostatni z dyn. Walezjuszów, ur. 19 IX 1551, Fontainebleau, zm. 2 VIII 1589, Saint-Cloud k. Paryża, król Polski 1573–75, Francji od 1574, syn króla fr. Henryka II i Katarzyny Medycejskiej; 1567 generalny namiestnik królestwa; współinicjator ® nocy św. Bartłomieja; 1574 (po podpisaniu ® artykułów henrykowskich i pacta conventa) koronowany w Krakowie; jego rządy w Polsce cechowała nieznajomość stosunków, niekorzystny wybór doradców (Zborowscy) oraz małe zainteresowanie sprawami pol.; na wieść o śmierci brata, Karola IX, Henryk III Walezy potajemnie opuścił Polskę (VI 1574) i objął tron fr.; panowanie Henryka III Walezego we Francji (faktyczne rządy matki, Katarzyny Medycejskiej) przypadło na okres wojen rel.; zagrożony intrygami przez ® Gwizjuszów, król wszedł w porozumienie z hugenotami, wyznaczając na swego następcę Henryka III, króla Nawarry (® Henryka IV); zasztyletowany przez mnicha J. Clémenta. S. GRZYBOWSKI Henryk Walezy, Wrocław 1980.

Stefan Batory Stefan Batory, ur. 27 IX 1533, Somlyó (ob. Simleu, Rumunia), zm. 12 XII 1586, Grodno, książę siedmiogrodzki od 1571, król pol. od 1576, syn wojewody siedmiogrodzkiego Stefana, mąż Anny Jagiellonki; wybrany głosami gł. szlachty przeciwko kontrkandydaturze ces. Maksymiliana II, popierany m.in. przez J. Zamoyskiego; 1576 poślubił królową pol. Annę Jagiellonkę; zwolennik wzmocnienia władzy król., w polityce wewn. lawirował między średnią szlachtą a magnatami. W 1577 prowadził wojnę z przeciwstawiającym mu się Gdańskiem (zwycięstwo wojsk król. pod Tczewem), zakończoną kompromisem; w wyniku wojny z Moskwą (3 zwycięskie kampanie 1579–81, opanowanie Połocka i Wielkich Łuków, oblężenie Pskowa) na mocy rozejmu w ® Jamie Zapolskim przyłączył do Polski Inflanty (zamki inflanckie) i ziemię połocką; utworzył Trybunał Koronny (1578) i Trybunał Litew. (1581), które uzyskały uprawnienia najwyższego sądu apelacyjnego (należące uprzednio do sądu król.); dokonał reform wojsk., m.in. zorganizował tzw. piechotę wybraniecką, zmodyfikował uzbrojenie jazdy, wzmocnił artylerię, otoczył opieką inżynierię wojsk., podniósł wil. kolegium jezuickie do godności akad. (1578); zwolennik tolerancji religijnej.

Zygmunt III Waza Zygmunt III Waza, ur. 20 VI 1566, Gripsholm (Szwecja), zm. 30 IV 1632, Warszawa, król pol. od 1587, król szwedz. 1592–99, syn króla szwedz. Jana III i Katarzyny Jagiellonki, ojciec Władysława IV, Jana II Kazimierza i Karola Ferdynanda; urodzony w szwedz. zamku Gripsholm, od 1569 uznawany za następcę tronu szwedz.; wychowany przez matkę w wierze katol., ze znajomością języka pol.; wybrany na króla Polski 19 VIII 1587, koronowany 27 XII. Początki panowania były trudne: obca królowi specyfika Rzeczypospolitej, znikome dochody skarbu król., zaognione stosunki z Austrią i Hiszpanią po klęsce pod Byczyną (1588) i uwięzieniu (do 1589) konkurenta do tronu, arcyks. Maksymiliana Habsburga, nieprzejednana postawa jego stronników, a także dążenie kanclerza J. Zamoyskiego do podporządkowania młodego władcy swym wpływom. Z pomocą prymasa S. Karnkowskiego Zygmunt Waza zdołał uwolnić się spod kurateli Zamoyskiego i na sejmie 1589 uspokoić sytuację w kraju; od razu też począł realizować politykę zbliżenia z Habsburgami i tworzyć własny obóz polit., oparty na gorliwych katolikach oraz na przeciwnikach kanclerza, co doprowadziło 1591–92 do zdecydowanych wystąpień antykról. (m.in. pomawiano Zygmunta Wazę o chęć oddania tronu pol. arcyks. Ernestowi Habsburgowi). Po 1592 wewn. walki polit. uległy wyciszeniu, gł. w związku z zaangażowaniem króla w sprawy szwedz., a kanclerza — w księstwach naddunajskich. W 1592, po śmierci ojca, Zygmunt Waza został władcą Szwecji; koronę z rąk luterańskiego arcybpa Uppsali przyjął 19 II 1594. Knowania Karola Sudermańskiego, stryja Zygmunta Wazy, w czasie jego nieobecności w Szwecji 1594–98, które doprowadziły do podjęcia przez riksdag wielu aktów godzących we władcę (m.in. o wygnaniu katolików), skłoniły Zygmunta Wazę do podjęcia 1598 wyprawy zbrojnej do Szwecji; zakończyła się ona niepowodzeniem (przegrana pod Linkoping 1598) i 1599 stany szwedz. pozbawiły go korony; wojska Karola Sudermańskiego opanowały Finlandię, Estonię i wkroczyły do Inflant; wojna, prowadzona z przerwami do 1629 (® altmarski rozejm 1629), była spowodowana nie tylko dążeniem króla do odzyskania dziedzicznego tronu, ale także, a od pocz. lat 20. przede wszystkim, polityką Szwecji zmierzającą do opanowania należących do Rzeczypospolitej wybrzeży M. Bałtyckiego.

Sukcesy militarne J.K. Chodkiewicza w Inflantach oraz podjęcie przez Zygmunta Wazę — przy poparciu silnego obozu regalistycznego — starań o wzmocnienie władzy państw., zaktywizowały opozycję, która 1606 wznieciła rokosz ® Zebrzydowskiego. Wymierzone w Rzeczpospolitą przymierze szwedz.-ros. oraz chęć wyprowadzenia z kraju wojsk biorących udział w rokoszu skłoniły Zygmunta Wazę do podjęcia 1609 zbrojnej interwencji przeciwko Moskwie (król osobiście dowodził oblężeniem 1609–11 Smoleńska); w rezultacie, na mocy rozejmu w Deulinie (1618), w granicach Rzeczypospolitej znalazły się ziemie: smoleńska, siewierska i czernihowska. Wyrażając zgodę na zaangażowanie lisowczyków przez Habsburgów w pierwszej fazie wojny trzydziestoletniej Zygmunt Waza przyczynił się zapewne do zaostrzenia stosunków pol.-tur., czego konsekwencją były najazdy tur. 1620 (klęska pod Cecorą) i 1621 (obrona Chocimia); również błędem było przekazanie 1611 Prus Książęcych w dziedziczne lenno elektorowi brandenb., a w sprawach wewn. uznanie Kościoła unickiego (powstałego w wyniku unii ® brzeskiej 1596) za jedyny Kościół wsch. w Rzeczypospolitej, któremu miały przysługiwać prawa, cerkwie i beneficja dotychczas posiadane przez Kościół prawosł., co znacznie zaogniło konflikty na ziemiach rus. Rzeczypospolitej; jego prokatol. polityka nominacyjna przyczyniła się do znacznego osłabienia pozycji wyznań protestanckich. W ostatnich latach panowania pozyskał zaufanie szlacheckich mas; podejmował też działania prowadzące do poprawy sytuacji prawosławia. Mecenas artystów (sam zajmował się złotnictwem), rozbudował Zamek Król. w Warszawie, który 1611 stał się gł. rezydencją władców Polski.

Władysław IV Waza Władysław IV Waza, ur. 9 VI 1595, Łobzów k. Krakowa, zm. 20 V 1648, Merecz (Litwa), król pol. od 1632, tytularny król szwedz., syn Zygmunta III Wazy i Anny Austriaczki, córki arcyks. Karola Habsburga, przyrodni brat Jana II Kazimierza, ożeniony z Cecylią Renatą i Ludwiką Marią; 1610 powołany na tron moskiewski, dwukrotnie (1612 i 1617–18) odbywał nieudane wyprawy na Moskwę w celu objęcia tronu; po wyborze na króla pol. dążył do wzmocnienia władzy król., w polityce wewn. opierał się na skupionej wokół dworu grupie oświeconych magnatów (J. Ossoliński); 1632–34 prowadził zwycięską wojnę z Moskwą, zakończoną pokojem w Polanowie; 1635 zawarł ze Szwecją rozejm w Sztumskiej Wsi; planował wojnę z Turcją, do której nie doszło ze względu na sprzeciw magnatów i szlachty; 1647 zawarł porozumienie z Rosją w celu wspólnego zwalczania najazdów tatar.; organizator pol. floty, zbudował twierdzę Władysławowo; mecenas sztuki.

Jan II Kazimierz Waza Jan II Kazimierz, ur. 22 III 1609, Kraków, zm. 16 XII 1672, Nevers (Francja), z dyn. Wazów, król pol. 1648–68, tytularny król szwedz., syn Zygmunta III Wazy i Konstancji z Habsburgów, przyrodni brat Władysława IV, mąż Marii Ludwiki (od 1649); w czasie wojny trzydziestoletniej służył w armii austr. (od 1635), 1638–40 więziony we Francji jako sprzymierzeniec Habsburgów; 1643 wstąpił w Rzymie do zakonu jezuitów, 1645 został mianowany kardynałem, wkrótce zrzekł się tej godności; 1648 obrany na króla pol., a 1649 koronowany. Za panowania Jana Kazimierza kraj uległ ruinie gosp. na skutek licznych wojen, m.in. z Kozakami (powstanie B. Chmielnickiego), Rosją (® wojny polsko-moskiewskie), Tatarami, Węgrami (najazd J. Rakoczego), Brandenburgią, a zwł. ze Szwecją; w czasie najazdu szwedz. 1655 Jan Kazimierz początkowo opuszczony przez część szlachty i magnatów (m.in. J. Radziwiłła, K. Opalińskiego), wkrótce poparty przez konfederację tyszowiecką kierował walką; 1656 złożył tzw. śluby lwow., w których zobowiązał się m.in. do poprawy doli chłopów; po odparciu najazdu Jerzebo III Rakoczego zawarł 1657 z elektorem brandenb. traktaty ® welawsko-bydgoskie, zrzekając się zwierzchnictwa nad lennymi Prusami Książęcymi; 1660 podpisał ze Szwecją pokój w ® Oliwie, a 1667 z Rosją rozejm w Andruszowie, tracąc znaczne obszary na wschodzie. Bezskutecznie dążył (inspirowany przez królową) do wzmocnienia władzy król., co doprowadziło do wybuchu 1665 rokoszu ® Lubomirskiego; wobec niemożliwości przeprowadzenia reform, 1668 abdykował i opuścił kraj (1669); ostatnie lata spędził we Francji, gdzie zmarł.

Michał Korybut Wiśniowieski Michał Korybut Wiśniowiecki, ur. 31 VII 1640, Wiśniowiec (Wołyń), zm. 10 XI 1673, Lwów, król pol., syn Jeremiego Michała, wojewody rus. i Gryzeldy Zamoyskiej; małżeństwo z arcyks. Eleonorą Marią (1670), siostrą ces. Leopolda I, zbliżyło go do Austrii, stanowiąc oparcie przeciw stronnictwu fr.; był władcą nieudolnym, panowanie jego wypełniły wewn. walki stronnictw (konfederacje: gołąbska i szczebrzeszyńska); większość sejmów została zerwana; 1672 M.K.W. odnowił z Brandenburgią dawny układ, z Moskwą pozostawał w rozejmie; 1672 Turcy zdobyli Kamieniec Podolski, zmuszając Rzeczpospolitą do zawarcia niekorzystnego traktatu ® buczackiego.

Jan III Sobieski Jan III Sobieski, ur. 17 VIII 1629, Olesko (woj. ruskie), zm. 17 VI 1696, Wilanów, król pol. od 1674, syn Jakuba, kasztelana krak. i Zofii Teofili z Daniłowiczów, wnuczki hetmana S. Żółkiewskiego, brat Marka; od 1648 uczestnik walk z Kozakami, Tatarami, Szwecją, Moskwą i Turcją; przez małżeństwo (1665) z ® Marią Kazimierą związał się ze stronnictwem dworskim; podczas rokoszu ® Lubomirskiego czynnie poparł króla; od 1665 marszałek w. kor., od 1666 hetman polny kor.; 1667 odniósł zwycięstwo nad Kozakami i Tatarami pod ® Podhajcami; od 1668 hetman w. kor.; po abdykacji Jana II Kazimierza stał na czele partii fr. przeciwnej Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu (konfederacja szczebrzeszyńska); 1672 nie zdołał przeszkodzić najazdowi tur. i traktatowi ® buczackiemu; 1673 odniósł zwycięstwo nad Turkami pod ® Chocimiem; utorowało mu ono drogę na tron pol. po śmierci Wiśniowieckiego. W czasie swego panowania starał się wzmocnić władzę król. i powściągnąć samowolę magnacką; dostrzegając zagrożenie ze strony Brandenburgii, Prus oraz cesarstwa dążył do zmiany pol. polityki zagr. przez zawarcie pokoju z Turcją, poprawy stosunków z Rosją i wspólnego wystąpienia z Francją i Szwecją przeciw Brandenburgii w celu odzyskania Prus Książęcych (traktat jaworowski).

Atakowany przez opozycję magnacką odstąpił jednak od tych planów Atakowany przez opozycję magnacką odstąpił jednak od tych planów. W 1683 podpisał traktat przyjaźni z Austrią i rozgromił wojska tur. oblegające Wiedeń (® wiedeńska odsiecz), następnie kontynuował wojnę z Turcją w ramach Ligi Świętej; 1686 zawarł niekorzystny pokój z Rosją (tzw. traktat Grzymułtowskiego). Znakomity wódz, śmiały i przewidujący polityk, mecenas sztuki (Wilanów), autor Listów do Marysieńki (wybór 1962).

August II Mocny August II, zw. Mocnym, z dyn. Wettinów, ur. 12 V 1670, Drezno, zm. 1 II 1733, Warszawa, elektor saski od 1694 (jako Fryderyk August I), król Polski 1697–1706 i od 1709, syn elektora Jana Jerzego III i Anny Zofii, księżniczki duń., ojciec Augusta III; zwolennik władzy absolutnej; przeprowadził w Saksonii wiele reform polit. i gosp.; 1700 jako elektor saski przystąpił do wojny ® północnej 1700–21, wciągając w nią Polskę; 1704 opozycyjna szlachta skupiona w konfederacji warsz. ogłosiła, przy poparciu szwedz., królem pol. Stanisława Leszczyńskiego; w wyniku klęsk wojsk saskich i wkroczenia Szwedów do Saksonii August II abdykował, podpisując traktat w ® Altranstädt; powrót na tron pol. (1709) umożliwiły mu zwycięstwo ros. pod Połtawą i pomoc Piotra I oraz poparcie szlachty skupionej w konfederacji sandom.; obawa przed absolutyzmem oraz ekscesy wojsk saskich doprowadziły do zawiązania konfederacji zw. tarnogrodzką (1715–17), zakończonej za pośrednictwem ros. kompromisowym układem warsz. i ® Sejmem Niemym; wysuwane przez Prusy propozycje rozbioru Polski nie zostały przyjęte przez Augusta II; Saksonia przeżyła pod jego rządami okres rozkwitu gosp. i kult., Polska — okres upadku; słynął z miłostek (hr. Cosel, K. Lubomirska, M. Denhoffowa i in.).

Stanisław Leszczyński Stanisław Leszczyński, ur. 20 X 1677, Lwów, zm. 23 II 1766, Lunéville, król pol., syn Rafała, wojewody pozn. i Anny z Jabłonowskich, ojciec Marii Leszczyńskiej, królowej fr.; podczaszy kor. od 1697, wojewoda pozn. od 1699; wybrany na króla pod naciskiem Szwedów; przyczynił się do zawarcia (1705) traktatu przyjaźni między Polską a Szwecją, na mocy którego Polska została uzależniona od Szwecji; po klęsce Karola XII szwedz. pod Połtawą (1709) zmuszony do emigracji; po śmierci Augusta II (1733), poparty przez swego zięcia, króla fr. Ludwika XV, ponownie wybrany na króla pol.; po ® wojnie sukcesyjnej polskiej 1733–35 abdykował pod naciskiem Rosji; we Francji otrzymał w dożywocie księstwo lotaryńskie, gdzie zyskał uznanie jako dobry gospodarz oraz mecenas sztuki i nauki; jako pisarz polit. żądał reform ustrojowych (przeciwnik liberum veto, zwolennik wzmocnienia władzy wykonawczej); Głos wolny wolność ubezpieczający (1749).

August III August III, z dyn. Wettinów, ur. 17 X 1696 , Drezno, zm. 5 X 1763, tamże, elektor saski (jako Fryderyk August II), król pol. od 1733, syn Augusta II i Katarzyny Eberhardyny, z bocznej linii Hohenzollernów; osiągnął tron dzięki zbrojnej interwencji wojsk. ros. i saskich, które pokonały kontrkandydata Stanisława Leszczyńskiego oraz, popierającą go, konfederację ® dzikowską 1734; pozbawiony szerszych koncepcji polit., rządził za pośrednictwem faworytów, zwł. H. Brühla (od 1738); współdziałanie (1743–52) z ® „Familią”; Czartoryskich nie przyniosło rezultatów; w polityce zewn. współdziałał z Rosją; w okresie wojen śląskich lawirował między Austrią a Prusami, ułatwiając Prusom zajęcie Śląska; panowanie Augusta III było okresem walki koterii magnackich, rosnącej zależności od sąsiadów i szczytowej dezorganizacji ustrojowo-politycznej.

Stanisław August Poniatowski Stanisław August Poniatowski, ur. 17 I 1732, Wołczyn k. Brześcia Litew., zm. 12 II 1798, Petersburg, król pol. 1764–95, syn Stanisława i Konstancji z Czartoryskich; obrany na króla pod naciskiem carycy Katarzyny II i ® Familii; dążył do wzmocnienia i unowocześnienia państwa oraz, początkowo, do uwolnienia się od zależności od Rosji; popierał reformy Czartoryskich (1764–66), zał. Szkołę Rycerską (1765), otaczał opieką zreformowane szkolnictwo pijarskie, był współinicjatorem 1773 i protektorem ® Komisji Edukacji Narodowej, zwolennikiem wprowadzenia Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego, mecenasem literatury (inicjator „Monitora”, organizator obiadów czwartkowych), teatru, sztuki (przebudowa Zamku Król., budowa zespołu pałacowego Łazienek); popierał zakładanie manufaktur (kompania Manufaktur Wełnianych 1767, wytwórnia broni w Kozienicach), z jego inicjatywy zbudowano w Warszawie mennicę, ludwisarnię, wytwórnię fajansu w Belwederze, opiekował się także górnictwem (poszukiwania nowych złóż soli, powołanie 1782 Komisji Kruszcowej w celu zarządzania górnictwem). Po I rozbiorze Polski (1772), w obliczu przewagi militarnej zaborców oraz szukającej w nich oparcia opozycji magnackiej w kraju, przystał na kompromis z carycą Katarzyną II i pogodził się z jej kontrolą stosunków wewn. Rzeczypospolitej

W okresie Sejmu Czteroletniego (1788–92) przyłączył się do jego emancypacyjnej wobec Rosji polityki, był współinicjatorem reform oraz gł. autorem ® Konstytucji 3 maja 1791; wobec zbrojnej interwencji. Katarzyny II (® wojna polsko-rosyjska 1792) wraz z innymi przywódcami sejmowymi szukał z nią kompromisu, a po jego odrzuceniu, w obawie przed nowym rozbiorem, zdecydował się przystąpić do konfederacji ® targowickiej, co spotkało się z potępieniem dużej części opinii publ.; podczas powstania kościuszkowskiego (1794) odsunięty od władzy, bezskutecznie starał się uzyskać wpływ na bieg wypadków; po III rozbiorze (1795) został zmuszony przez Katarzynę II do wyjazdu do Grodna, gdzie 25 XI 1795 abdykował; zm. w Petersburgu. Pozostawił pamiętniki Mémoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski (t. 1–2 1914–24, częściowo wyd. pol. Pamiętniki króla... 1915). Jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Polski; przez wielu obciążany odpowiedzialnością za upadek państwa, znajduje też licznych obrońców, wskazujących na niezwykle trudne warunki polit., w jakich rządził: narastającą od stulecia słabość i rozprzężenie Rzeczypospolitej oraz ogromną przewagę militarną państw ościennych; niewątpliwe są jego ogromne zasługi dla modernizacji kraju i rozwoju pol. kultury.