4.3.4. UKSZTAŁTOWANIE I BUDOWA PĘDU

TYPOWY PĘD JEST NADZIEMNĄ CZĘŚCIĄ ROŚLINY ZŁOŻONĄ Z OSI - ŁODYGI I OSADZONYCH NA NIEJ ORGANÓW BOCZNYCH, tj. LIŚCI. MIEJSCA, Z KTÓRYCH WYRASTAJĄ LIŚCIE SĄ ZGRUBIAŁE I NAZYWAJĄ SIĘ WĘZŁAMI. DZIELĄ ONE ŁODYGĘ NA ODCINKI – MIĘDZYWĘŹLA. W FAZIE DOJRZAŁOŚCI FIZJOLOGICZNEJ PĘD WYTWARZA KWIATY I OWOCE (rys. 4.54).

Rys. 4.54. PĘD ROŚLI-NY DWULIŚCIENNEJ – SCHEMAT.

ŁODYGI I LIŚCIE SĄ WEGETATYWNYMI ORGANAMI PĘDU, KTÓ- RYCH ZADANIE POLEGA NA UTRZYMANIU PRZY ŻYCIU, ODŻYWIA- NIU I ROZWOJU ROŚLINY. MOGĄ TEŻ SŁUŻYĆ DO ROZMNAŻANIA Z POMINIĘCIEM PROCESU PŁCIOWEGO, CZYLI WEGETATYWNEGO. KWIATY SĄ ORGANAMI GENERATYWNYMI, SŁUŻĄCYMI DO ROZ- MNAŻANIA PŁCIOWEGO, KTÓREGO WYNIKIEM JEST WYTWORZE- NIE OWOCÓW I NASION.

PRZEKRÓJ POPRZECZNY ŁODYGI LNU Z KILKOMA WARTSWAMI RÓŻNYCH TYPÓW TKANEK

OZNACZENIA 1. RDZEŃ, MIĘKISZ , PARENCHYMA 2. PROTOKSYLEM 3. KSYLEM 4. FLOEM 5. SKLERENCHYMA 6. KORA 7. SKÓRKA

PĄKI OŚ PĘDU KOŃCZY SIĘ NA SZCZYCIE MERYSTEMEM WIERZCHOŁ- KOWYM, KTÓRY SKŁADA SIĘ ZE STOŻKA WZROSTU ORAZ ZA- WIĄZKÓW LIŚCI I PĘDÓW BOCZNYCH U JEGO PODSTAWY (rys. 4.54 i 4.55). MERYSTEM OKRYWAJĄ ZAWIĄZKI STARSZYCH LIŚCI LUB ŁUSKI. WRAZ Z OKRYWĄ JEST ON NAZYWANY PĄKIEM. UWZGLĘDNIAJĄC POŁOŻENIE WYRÓŻNIA SIĘ PĄKI WIERZCHOŁ- KOWE ORAZ BOCZNE. PĄK WIERZCHOŁKOWY ZNAJDUJE SIĘ NA SZCZYCIE PĘDU I JEST MIEJSCEM, W KTÓRYM PĘD ROŚNIE W WYNIKU WYTWARZANIA NOWYCH TKANEK I LIŚCI.

Rys. 4.55. PĄK LIŚ-CIOWY.

U ROŚLIN NASIENNYCH PĄKI BOCZNE WYSTĘPUJĄ W KĄTACH LIŚCI (PACHWINACH LIŚCIOWYCH), tj. POMIĘDZY NASADĄ LIŚCIA A ŁODYGĄ (rys. 4.54). TEGO RODZAJU PĄKI BOCZNE NAZYWAMY KĄTOWYMI LUB PACHWINOWYMI. PĄKI BOCZNE SĄ ZAWIĄZKAMI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH PĘDU. PĄKI W STANIE SPOCZYNKU NAZYWAMY SPOCZYNKOWYMI LUB ŚPIĄCYMI. PĄKI, W KTÓRYCH ZAWARTE SĄ ZAWIĄZKI LIŚCI NAZYWAMY LIŚCIOWYMI. JEŚLI ZAWIERAJĄ ZAWIĄZKI KWIATÓW SĄ NAZY- WANE GENERATYWNYMI. W PRZYPADKU, GDY ZAWIERAJĄ ZA- WIĄZKI LIŚCI I KWIATÓW SĄ NAZYWANE MIESZANYMI.

PĄKI OKRYTE ZAWINIĘTYMI WOKÓŁ NICH ZAWIĄZKAMI LIŚCI NAZYWAMY NAGIMI. LKIŚCIE OKRYWAJĄCE PĄKI SPOCZYNKOWE PRZEKSZTAŁCAJĄ SIĘ CZASEM W SZTYWNE, SKÓRZASTE ŁUSKI PĄKOWE, WYSTĘ- PUJĄCE np.. U DRZEW ZRZUCAJĄCYCH LIŚCIE JESIENIĄ. ZAWIĄZ- KI NOWYCH LIŚCI ZIMUJĄ W SPECJALNYCH PĄKACH SPOCZYN- KOWYCH. PĄKI MOGĄ RÓWNIEŻ TWORZYĆ SIĘ W RÓŻNYCH MIEJSCACH ŁODYGI, A TAKŻE NA LIŚCIACH I KORZENIACH W WYNIKU OD- RÓŻNICOWANIA PEWNYCH PARTII TKANEK STAŁYCH I ZAŁOŻE- NIA SIĘ W DANYM MIEJSCU WTÓRNEGO MERYSTEMU WIERZ- CHOŁKOWEGO. TAKIE PĄKI I ROZWIJAJĄCE SIĘ Z NICH PĘDY NAZYWAMY PRZYBYSZOWYMI.

PĘDY PRZYBYSZOWE POWSTAJĄ NAJCZĘŚCIEJ PO USZKODZE- NIU, ZRANIENIU LUB ŚCIĘCIU CZĘŚCI ROŚLINY. NA PRZYKŁAD, PO ŚCIĘCIU PNIA DRZEWA PĄKI PRZYBYSZOWE MOGĄ TWORZYĆ SIĘ U JEGO PODSTAWY LUB NA KORZENIACH I WYRASTAĆ W PĘDY ODROŚLOWE LUB ODROSTY KORZENIOWE. ZDOLNOŚĆ TWORZENIA PĄKÓW PRZYBYSZOWYCH NA FRAGMEN- TACH LIŚCI LUB KORZENI JEST WYKORZYSTYWANA W OGROD- NICTWIE DO ROZMNAŻANIA WEGETATYWNEGO ROŚLIN ZA POMO- CĄ SADZONEK.

ROZGAŁĘZIENIA PĘDU ROZGAŁĘZIENIA BOCZNE PĘDU POWSTAJĄ W WYNIKU ROZWOJU PĄKÓW PACHWINOWYCH, W WYNIKU KTÓRYCH OŚ PIERWOTNA TWORZY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, KTÓRE MOGĄ TWO- RZYĆ ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU, TE ZAŚ ODGAŁĘZIENIA III RZĘDU itd.. U WIĘKSZOŚCI ROŚLIN ROZWIJA SIĘ TYLKO CZĘŚĆ PĄKÓW, RESZTA ZAŚ POZOSTAJE W STANIE SPOCZYNKU. U KRZEWÓW ROZWIJAJĄ SIĘ GŁÓWNIE PĄKI W DOLNEJ CZĘŚCI PĘDU GŁÓW- NEGO. U DRZEW ROZGAŁĘZIA SIĘ GÓRNA CZĘŚĆ PĘDU, CO DO- PROWADZA DO WYKSZTAŁCENIA POJEDYŃCZEGO PNIA, ZAKOŃ- CZONEGO ROZGAŁĘZIONĄ KORONĄ.

WYRÓŻNIA SIĘ DWA RODZAJE ROZGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH: MONOPODIALNE (JEDNOOSIOWE) (rys. 4.57 B), KTÓRE POWSTAJE WÓWCZAS, GDY OŚ PIERWOTNA ROŚNIE SZYBCIEJ NIŻ JEJ ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, TE ZAŚ ROSNĄ SZYBCIEJ NIŻ ODCHODZĄCE OD NICH ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU itd.. POWSTAJE WÓWCZAS SYSTEM PĘDÓW O WYRAŹNEJ POJEDYŃCZEJ OSI GŁÓWNEJ, OD KTÓREJ ODCHODZĄ SŁABIEJ ROZWINIĘTE OSIE BOCZNE. TEN TYP ROZGAŁĘZIEŃ WYSTĘPUJE U DRZEW, JAK np. U DERENIA, DĘBU, BUKA, KLONU, JESIONU ORAZ U SZPILKOWYCH.

ODGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE (WIELOOSIOWE) POWSTAJĄ W WYNIKU SILNIEJSZEGO WZROSTU ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH I PRZEJMOWANIA PRZEZ NIE PROWADZENIA PĘDU (rys. 4.57 C). OŚ PIERWOTNA, PO WYTWORZENIU BOCZNEGO ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU ROŚNIE WOLNIEJ OD NIEGO LUB W OGÓLE PRZESTAJE ROSNĄĆ, A FUNKCJĘ PROWADZENIA PĘDU PRZEJMUJE JEJ ODGAŁĘZIENIE. PO WYTWORZENIU ODGAŁĘZIE- NIA II RZĘDU STAJE SIĘ ONO PRZEDŁUŻENIEM OSI GŁÓWNEJ. W WYNIKU TEGO, OŚ GŁÓWNA PĘDU SKŁADA SIĘ KOLEJNO Z OSI PIERWOTNEJ, ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU, II RZĘDU itd.

ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE WYSTĘPUJĄ U LIPY, BRZOZY, GRABU, WIĄZU ORAZ U DRZEW OWOCOWYCH. CZĘSTO SPOTYKA SIĘ JE RÓWNIEŻ U KŁĄCZY, CZYLI ROSNĄ- CYCH POZIOMO PODZIEMNYCH PĘDÓW, U KTÓRYCH PĄK SZCZY- TOWY WYRASTA W GÓRĘ I WYTWARZA PĘD NADZIEMNY, OBU- MIERAJĄCY POD KONIEC SEZONU WEGETATYWNEGO, A JAKO PRZEDŁUŻENIE KŁĄCZA ROZWIJA SIĘ JEDEN Z JEGO PĄKÓW BOCZNYCH (rys. 4.104).

ODMIANĄ ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNEGO JEST ROZGAŁĘZIE- NIE POZORNIE WIDLASTE, CZYLI PSEUDODYCHOTOMICZNE. POWSTAJE ONO, GDY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE POWSTAJĄ Z DWÓCH NAPRZECIWLEGŁYCH PĄKÓW PACHWINOWYCH, A RÓWNOCZEŚNIE PĄK WIERZCHOŁKOWY PRZESTAJE ROSNĄĆ LUB ZAMIERA (rys. 4.57 D). TAKIE ROZGAŁĘZIENIA PĘDÓW WYS- TĘPUJĄ U JEMIOŁY, BZU LILAKA, MAGNOLII I SZAKŁAKA.

DŁUGOPĘDY I KRÓTKOPĘDY W PĄKU WIERZCHOŁKOWEJ CZĘŚCI PĘDU ZAWIĄZKI LIŚCI SĄ BARDZO SKUPIONE, WSKUTEK CZEGO NIE MOŻNA WYRÓŻNIĆ MIĘDZYWĘŹLA. W WYNIKU ZRÓŻNICOWANEGO TEMPA WZROSTU PĘDU GŁÓWNEGO I JEGO BOCZNYCH ODGAŁĘZIEŃ POWSTAJĄ PĘDY O RÓŻNEJ DŁUGOŚCI MIĘDZYWĘŹLI. CZASEM SĄ ONE BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO LIŚCIE SĄ OSADZONE BARDZO GĘSTO, TWORZĄC ROZETKĘ.

PEWNE ROŚLINY SĄ TRWALE ROZETKOWE, JAK np.. DZIEWIĘĆSIŁ I POZIOMKA, INNE NATOMIAST TWORZĄ PĘDY ROZETKOWE TYLKO W PIERWSZYM OKRESIE ROZWOJU, POTEM ZAŚ PĘD GŁÓWNY ROŚNIE INTENSYWNIE, WYTWARZAJĄC KWIATY. DO TEGO TYPU NALEŻĄ ROŚLINY DWULETNIE JAK np.. MARCHEW, BURAK, KAPUS- TA, KTÓRE W PIERWSZYM ROKU, W CZASIE WEGETATYWNEJ FAZY ROZWOJU TWORZĄ TYLKO PĘD ROZETKOWY, ZAŚ W DRUGIM ROKU WYTWARZAJĄ WYSOKI PĘD KWIATONOŚNY.

U WIELU DRZEW TYLKO CZĘŚĆ OSI DRUGIEGO I WYŻSZYCH RZĘ- DÓW WYRASTA JAKO DŁUGOPĘDY MAJĄCE DŁUGIE MIĘDZYWĘŹ- LA, WZROST INNYCH JEST NATOMIAST ZAHAMOWANY, WSKUTEK CZEGO STAJĄ SIĘ KRÓTKOPĘDAMI Z BARDZO KRÓTKIMI MIĘDZY- WĘŹLAMI I GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58). U SOSNY, MODRZEWIA, BUKA I DRZEW OWOCOWYCH LIŚCIE SĄ WYKSZTAŁCANE NIEMAL WYŁĄCZNIE NA KRÓTKOPĘDACH. U WIELU DRZEW, np.. U JABŁONI, GRUSZY, ŚLIWY I CZEREŚNI, KRÓTKOPĘDY SĄ JEDYNYM MIEJSCEM TWORZENIA KWIATÓW.

MORFOLOGIA ŁODYGI ŁODYGA JEST OSIĄ PĘDU, NA KTÓREJ SĄ OSADZONE LIŚCIE. ŁODYGI ZIELNE SĄ SŁABO ZDREWNIAŁE I W NIEWIELKIM STOPNIU ZRÓŻNICOWAN E. OKRYWA JE SKÓRKA, A PĄKI SĄ NAGIE. U JEDNOLIŚCIENNYCH (np. u traw), NASADA LIŚCIA JEST POCH- WĄ, KTÓRA OTACZA ŁODYGĘ NA ODCINKU CAŁEGO MIĘDZYWĘŹ- LA. DOPIERO W OKOLICY NASTĘPNEGO WĘZŁA, POD NASADĄ NASTĘPNEGO LIŚCIA, POCHWA PRZECHODZI W ODSTAJĄCĄ OD ŁODYGI BLASZKĘ LIŚCIOWĄ. W WYNIKU TEGO CAŁA ŁODYGA, ZWANA U TRAW ŹDŹBŁEM, OKRYTA JEST KOLEJNYMI POCHWAMI LIŚCIOWYMI (rys. 4.59 A).

ŁODYGI ZIELNE OBUMIERAJĄ POD KONIEC SEZONU WEGETA- CYJNEGO. SĄ WYKSZTAŁCANE PRZEZ ROŚLINY JEDNOROCZNE, DWULETNIE ORAZ WIELOLETNIE, KTÓRE TRACĄ NA ZIMĘ CZĘŚCI NADZIEMNE, A ZIMUJĄ JEDYNIE W POSTACI PODZIEMNYCH LUB PRZYZIEMNYCH KŁĄCZY, BULW, CEBUL, PRZYZIEMNYCH PĘDÓW ROZETKOWYCH itp..

LODYGI ZDREWNIAŁĘ WYKSZTAŁCAJĄ ROŚLINY DRZEWIASTE: DRZEWA, KRZEWY I KRZEWINKI. SĄ TO FORMY WIELOLETNIE O TRWAŁYCH ŁODYGACH – W NASZYM KLIMACIE ICH PĘDY TRACĄ NA ZIMĘ TYLKO LIŚCIE. DRZEWA MAJĄ GRUBY, ZDREWNIAŁY PIEŃ POKRYTY KORKIEM. U DRZEW NAGOZALĄŻKOWYCH I DWULIŚCIENNYCH PIEŃ JEST ZA- KOŃCZONY KORONĄ ZŁOŻONĄ Z ROZGAŁĘZIEŃ RÓŻNEGO RZĘ- DU, Z KTÓRYCH OSTATNIE WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ NAJCZĘŚCIEJ JAKO KRÓTKOPĘDY.

U KRZEWÓW ŁODYGA GŁÓWNA JEST BARDZO KRÓTKA LUB W OGÓLE JEJ NIE MA, A ROZGAŁĘZIENIA POWSTAJĄ TUŻ U POD- STAWY PĘDU. PODOBNE DO KRZEWÓW SĄ KRZEWINKI, RÓŻNIĄCE SIĘ OD NICH TYLKO MAŁYMI ROZMIARAMI, JAK np.. U WRZOSU, BORÓWKI I ŻURAWINY.

JESIENIĄ, PO UTRACIE LIŚCI, GAŁĄZKA DRZEWA LIŚCIASTEGO JEST ZAKOŃCZONA NA SZCZYCIE PĄKIEM ZIMOWYM OKRYTYM ŁUSKAMI (rys. 4.59 B). NA WIOSNĘ ŁUSKI ODPADAJĄ, POZOSTA- WIAJĄC DOKOŁA GAŁĄZKI ŚLADY W POSTACI BLIZN ŁUSKO- WYCH. KOLEJNE, ROCZNE PRZYROSTY GAŁĄZKI SĄ WIDOCZNE JAKO ODLEGŁOŚCI MIĘDZY OKÓŁKAMI BLIZN ŁUSKOWYCH. W WĘZŁACH GAŁĄZKI POZOSTAJĄ ŚLADY PO LIŚCIACH W POSTACI BLIZN, PONAD KTÓRYMI ZNAJDUJĄ SIĘ ZIMOWE PĄKI LIŚCIOWE. Z PĄKÓW TYCH ROZWIJAJĄ SIĘ NA WIOSNĘ KRÓTKOPĘDY Z GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58).

DRZEWA JEDNOLIŚCIENNYCH MAJĄ INNĄ BUDOWĘ. NA PRZYK- ŁAD PALMY NIE TWORZĄ ROZGAŁĘZIEŃ I MAJĄ TYLKO JEDNĄ OŚ W POSTACI PNIA ZAKOŃCZONEGO PĄKIEM WIERZCHOŁKOWYM Z BARDZO SZEROKIM STOŻKIEM WZROSTU. MIĘDZYWĘŹLA SĄ BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO NA SZCZYCIE PNIA POW- STAJE PIUROPUSZ GĘSTO OSADZONYCH LIŚCI. POD NIM ZNAJ- DUJE SIĘ STREFA POKRYTA NASADAMI LIŚCIOWYMI, KTÓRE SĄ POZOSTAŁOŚCIĄ PO OPADŁYCH LIŚCIACH. PONIŻEJ TEJ STREFY PIEŃ JEST POKRYTY KORKIEM.

MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU ŁODYGI SĄ ZAKOŃCZONE NA SZCZYCIE MERYSTEMAMI WIERZ- CHOŁKAMI PĘDU. MERYSTEMY TE MAJĄ ZWYKLE KSZTAŁT KOPULASTO ZAOKRĄGLONY, CZĘSTO STOŻKOWATY – STĄD NAZWA STEŻEK WZROSTU. WYRÓŻNICOWUJĄ SIĘ Z N ICH TKANKI ŁODYGI ORAZ ZAWIĄZKI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH W POSTACI PĄKÓW PACHWINOWYCH, A W GENERATYWNEJ FAZIE ROZWOJU – RÓWNIEŻ KWIATY. TKAZNKI MERYSTEMU WIERZ- CHOŁKOWEGO SĄ CHRONIONE PRZEZ OKRYWĘ Z ŁUSEK. ZAWIĄZKÓW LIŚIOWYCH LUB NASADOWYCH CZĘŚCI LIŚCI.

MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU SKŁADA SIĘ Z KOMÓREK INICJAL- NYCH I ICH DZIELĄCYCH SIĘ POCHODNYCH. U ROŚLIN NASIENNYCH WYSTĘPUJE KILKA KOMÓREK INICJALNYCH. BUDOWA PIERWOTNA ŁODYGI MERYSTEMATYCZNY REJON WZROSTU STOPNIOWO PRZECHODZI W STREFĘ RÓŻNICOWANIA, W KTÓREJ WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ WSZYSTKIE TKANKI STAŁE BUDOWY PIERWOTNEJ ŁODYGI. POWIERZCHNIOWĄ TKANKĘ MŁODEJ ŁODYGI STANOWI SKÓRKA. MIĘDZY SKÓRKĄ A WALCEM OSIOWYM ZNAJDUJE SIĘ KORA PIERWOTNA (rys. 4.63 i 4.64).