RYZYKO 1

NIEPEWNOŚĆ oznacza, że nie wiemy, co może się zdarzyć, lub nie znamy szans pojawienia się możliwych sytuacji., Natomiast w przy- padku RYZYKA wszystkie warianty rozwoju sytuacji i prawdopo- dobieństwa ich wystąpienia, są znane. My zajmiemy się RYZYKIEM. 2

GRAMI nazywamy sytuacje, kiedy wyniki o określonej wartości pieniężnej pojawiają się ze znanym prawdopodobieństwem. 3

PRZYKŁADY GIER Rzucamy monetą… 100 0, ,5 Rzucamy kostką… , ,5 Mamy samochód… 0 0, ,1 4

CECHY GIER: KORZYSTNOŚĆ 5 WARTOŚĆ OCZEKIWANIA gry Suma wyników gry zważonych prawdopodobieństwami ich wystą- pienia.

CECHY GIER: RYZYKOWNOŚĆ 6 WARIANCJA gry Suma podniesionych do kwadratu odchyleń wyników gry od war- tości oczekiwanej gry, zważonych prawdopodobieństwami wystąpie- nia tych wyników.

RODZAJE GIER I KORZYSTNE SPRAWIEDLIWE NIEKORZYSTNE 7 WO>0 WO=0 WO<0 G R Y

RODZAJE GIER II MNIEJ BARDZIEJ RYZYKOWNE (WG 1 ) RYZYKOWNE (WG 2 ) 8 G R Y WG 1 < WG 2

9 Niechęć Neutralność Zamilowanie do ryzyka wobec ryzyka do ryzyka Z dwóch gier o równej wartości oczekiwanej jest wybierana gra mniej ryzykowna. do ryzyka Stosunek ludzi do ryzyka Wybierającemu jest wszystko jedno, któ- rą z tych gier wybie- rze. Z dwóch gier o równej wartości oczekiwanej jest wybierana gra bardziej ryzykowna.

ZADANIE Oto dwie gry A i B. A: Rzucamy monetą. Orzeł oznacza utratę 200 zł, reszka zaś wygraną 200 zł. B: Rzucamy kostką. Parzyste oznacza utratę 100 zł, nieparzyste zaś wygraną 200 zł. a) Oblicz wartość oczekiwaną i wariancję gier A i B. b) Która z nich jest bardziej korzystna? c) Która z nich jest bardziej ryzykowna? d) Trzeba wybierać! Na którą z tych gier zdecyduje się osoba: (i) Niechętna ryzyku? (ii) Neutralna wobec ryzyka. (iii) Lubiąca ryzyko? 10

11 Badania empiryczne wykazują, że LUDZIE SĄ ZWYKLE NIE- CHĘTNI RYZYKU. Wielu sądzi, ze przyczyną jest MALEJĄCA KRAŃCOWA UŻYTECZNOŚĆ MAJĄTKU…

12 Malejąca krańcowa użyteczność majątku sprawia, że gra sprawied- liwa w kategoriach pieniężnych jest niekorzystna w kategoriach użyteczności. Ponieważ strata boli bardziej niż cieszy wygrana takiej sa- mej wysokości, ludzie nie chcą grać w gry sprawiedliwe, czyli – są niechętni ryzyku. Majątek

13 Badania empiryczne wykazują, że LUDZIE SĄ NIECHĘTNI RY- ZYKU. Nic dziwnego, że ciągu setek tysięcy lat wymyślili wiele spo- sobów unikania ryzyka towarzyszącego gospodarowaniu. Te sposoby są PROSTE lub ZŁOŻONE:

14 PROSTE sposoby unikania ryzyka towarzyszącego gospodarowaniu to np.: zbieranie dodatkowych informacji, negocjowanie warunków, delegowanie decyzji, odwlekanie decyzji, stosowanie prawa.

15 Bardziej skomplikowane metody unikania ryzyka opierają się m. in. na ŁĄCZENIU RYZYKA.

16 Dwaj gracze, MALARZ i ŻOLNIERZ, z prawdopodobieństwem ½ mogą mieć DOBRY lub ZŁY miesiąc. Dobry miesiąc oznacza dochód równy 2, a zły miesiąc – do- chód równy 1…

17 Dwaj gracze, MALARZ i ŻOLNIERZ, z prawdopodobieństwem ½ mogą mieć DOBRY lub ZŁY miesiąc. Dobry miesiąc oznacza dochód równy 2, a zły miesiąc – do- chód równy 1… Mogą oni utworzyć wspólną pulę dochodu (i ryzyka!).

18 WSPÓLNA PULA DOCHODU I RYZYKA

19 WSPÓLNA PULA RYZYKA Połączenie dochodów i ryzyka Malarza i Żolnierza sprawia, że gra o wynikach 4 i 2, które pojawiają się z prawdopodobienstwami ½, zmienia się w grę o wynikach 4, 3, 2, które pojawiają się z prawdo- podobieństwami, odpowiednio, ¼, ½ i ¼.

20 WSPÓLNA PULA RYZYKA WARTOŚĆ OCZEKIWANA (KORZYSTNOŚĆ) GRY SIĘ NIE ZMIENIA, LECZ ZMNIEJSZA SIĘ WARIANCJA JEJ WYNI- KÓW (RYZYKOWNOŚĆ). 4 ½ 2 ½ Gra o wynikach 4 i 2, które pojawiają się z prawdopodobieństwami ½, zmienia się w grę o wynikach 4, 3, 2, które pojawiają się z praw- dopodobieństwami, odpowiednio, ¼, ½ i ¼. WO = 3 WO = 3 WG = 1 WG = ½ 4¼3¼3¼2¼4¼3¼3¼2¼

21 Zauważ! Po utworzeniu wspólnej puli ryzyka zamiast w jedną grę Malarz z Żołnierzem zaczęli grać w dwie gry każdy. [Na poziom ich dochodu w danym roku zaczął przecież wpływać nie tylko ich dochód, lecz także dochód ich partnera (wspólnika)]. Otóż zgodnie z prawem wielkich liczb przeciętny wynik jednej gry tym bardziej przybliża się do wartości oczekiwanej tej gry, im więcej partii tej gry rozegrano.

22 ŁĄCZENIE RYZYKA, którego istotę przedstawiłem na przykładzie spółdzielni ubezpieczeniowej Malarza i Żołnierza, jest metodą zmniejszania ryzyka stosowaną w wielu sytuacjach. Np. pomyśl o inwestowaniu na giełdzie…

23 Powiedzmy, że w ciągu roku firma może dać zysk 2 mln lub 1 mln z prawdopodobieństwem ½. Załóżmy, że jej właściciel pozbył się 50% akcji i za zdobyte pienią- dze kupił pakiet 50% akcji bardzo podobnej firmy. W efekcie bierze on teraz udział w dwóch niezależnych grach. Znowu, oznacza to zasadnicze zmniejszenie ryzyka gry…

24 Posiadanie dwóch rodzajów akcji o takiej samej (choć niezależnej) dochodowości, a nie jednego rodzaju, pozwala połączyć ryzyko, co umożliwia jego zmniejszenie. Posiadając dwa rodzaje akcji, rozgry- wamy dwie gry naraz. Wygrana w jednej rekompensuje straty w drugiej.

25 WSPÓLNA PULA RYZYKA WARTOŚĆ OCZEKIWANA (KORZYSTNOŚĆ) GRY SIĘ NIE ZMIENIA, LECZ ZMNIEJSZA SIĘ WARIANCJA JEJ WYNI- KÓW (RYZYKOWNOŚĆ). 4 ½ 2 ½ Gra o wynikach 4 i 2, które pojawiają się z prawdopodobieństwami ½, zmienia się w grę o wynikach 4, 3, 2, które pojawiają się z praw- dopodobieństwami, odpowiednio, ¼, ½ i ¼. WO = 3 WO = 3 WG = 1 WG = ½ 4¼3¼3¼2¼4¼3¼3¼2¼

26 ŁĄCZENIE RYZYKA jest metodą zmniejszania ryzyka stosowaną w wielu sytuacjach. Np. pomyśl o rynku usług ubezpieczeniowych…

27 UBEZPIECZAMY SAMOCHÓD Oto gry UBEZPIECZAJĄCEGO SIĘ przed i po wykupieniu polisy ubezpieczeniowej: PRZED PO 0 9/ / / /10 WO = WG = CBD 1 WO = WG = 0!!!

28 UBEZPIECZAMY SAMOCHÓD Oto gry UBEZPIECZAJĄCEGO SIĘ przed i po wykupieniu polisy ubezpieczeniowej: PRZED PO 0 9/ / / /10 WO = WG = CBD 1 WO = WG = 0!!! A oto gra UBEZPIECZYCIELA: / /10 WO = 0 WG = CBD 2 = CBD 1 !!!

29 UBEZPIECZAMY NA ŻYCIE SIEDEMDZIESIĘCIOLATKÓW… Cena polisy 1 zł Odszkodowanie 1000 zł. Prawdopodobieństwo śmierci 0,0001 (0,1%) UBEZPIECZAJĄCY SIĘ -1 0, , 001 Ubezpieczający się ubezpiecza się w imię pewności, że bliscy nie pozostaną po jego śmierci bez środków do zycia. A czym kieruje się ubezpieczyciel? Dlaczego tego typu działalność może opłacać się ubezpieczycielowi? Oto odpowiedź: A. Cena polisy może być wyższa niż 1. B. Ubezpieczyciel zawiera bardzo wiele takich transakcji. WO = 0 WG = 999 UBEZPIECZYCIEL 1 0, , 001

30 Zauważmy: Oferując gotowe ramy prawne i organizacyjne transakcji ubezpie- czeniowej, ubezpieczyciel zmniejsza koszty transakcyjne ponoszone przez ubezpieczajkących się, co skłania wielu do ubezpieczenia się. UBEZPIECZENIE SIĘ JEST ŁATWE!

31 Przeciętny wynik wielu gier bardzo przybliża się wtedy do wartości oczekiwanej gry. Maleje ryzyko, że składek zabraknie na odszko- dowania. Nawet jeśli w jednej grupie tysiąca ubezpieczonych umrze kilka osób, a nie jedna osoba, to znajdzie się inna grupa tysiąca ubezpieczonych, w której nie umrze nikt. Składka ubezpieczeniowa zebrana w tej grupie umożliwi sfinansowanie odszkodowania dla grupy pierwszej… W EFEKCIE UBEZPIECZYCIEL MOŻE ZAGWARANTOWAĆ WYSOKOŚĆ ODSZKODOWANIA!

32 W praktyce ubezpieczyciel nie musi rozgrywać wielu niezależnych partii TEJ SAMEJ gry. Wystarczy, że rozegra wiele ROŻNYCH niezależnych gier. JEŚLI NAWET SKŁADKI ZEBRANEJ OD JEDNEJ GRUPY NIE STARCZY… ITD.

33 Metodą unikania ryzyka stosowaną przez towarzystwa ubezpiecze- niowe jest również DZIELENIE RYZYKA.

34 RYNEK UBEZPIECZEŃ I DZIELENIE RYZYKA PROBLEM WIELKIEGO ODSZKODOWANIA.

35 RYNEK UBEZPIECZEŃ I DZIELENIE RYZYKA REASEKURACJA, WYMIANA POLIS, SEKURYTYZACJA.

36 CO HAMUJE ROZWÓJ RYNKU UBEZPIECZEŃ? 1. POKUSA NADUŻYCIA (ang. moral hazard). 2. SELEKCJA NEGATYWNA (ang. adverse selection). Kiedy ubezpieczenie się zwiększa prawdopodobieństwo zajścia zda- rzenia, którego dotyczy, mamy do czynienia z POKUSĄ NADU- ŻYCIA. SELEKCJA NEGATYWNA oznacza względnie częstsze ubezpiecza- nie się osób szczególnie zagrożonych zdarzeniem, którego dotyczy ubezpieczenie.

37 RYNEK TRANSAKCJI TERMINOWYCH jako metoda zmniejsza- nia ryzyka Na RYNKU TRANSAKCJI TERMINOWYCH (ang. forward mar- ket) w odróżnieniu od RYNKU TRANSAKCJI NATYCHMIASTO- WYCH (ang. spot market) są zawierane transakcje, w przypadku których cenę uzgadnia się na długo przed dokonaniem płatności i dostaw. Te następują w uzgodnionym terminie w PRZYSZŁOŚCI.

38 1. Właściciel huty 100 ton miedzi za rok Eksperci 1100 dolarów/tona Pośrednik 1000 dolarów/tona ASEKURACJA w przypadku właściciela huty miedzi (ang. hedging) 2. Właściciel fabryki miedzianych rondli 100 ton miedzi za rok Eksperci 1100 dolarów/tona Pośrednik 1200 dolarów/tona ASEKURACJA (ang. hedging) w przypadku właściciela fabryki miedzianych rondli

39 CO HAMUJE ROZWÓJ RYNKÓW TERMINOWYCH? Dlaczego istnieją rynki transakcji terminowych walutami, papiera- mi wartościowymi, surowcami, a nie ma rynków transakcji termino- wych dobrami przetworzonymi (np. samochód, komputer osobis- ty)?

40 ZADANIE Można kupić akcje VSME i zarobić w ciągu roku 1000 gb (VSME nie ogłosi wezwania do sprzedaży swoich akcji po bardzo korzystnej cenie) lub 2000 gb (wezwanie!) z prawdopodobieństwem po ½. Ban- kiet z atrakcjami dla członka Zarządu VSME, który wie, czy weź- wanie będzie ogłoszone, kosztuje 1500 gb; prawdopodobieństwo, że powie, jest równe ½. a) Jesteśmy neutralni wobec ryzyka; czy warto zorganizować bankiet? b) O jaką metodę zmniejszania ryzyka gospodarczego chodzi w tym zadaniu?