EKONOMIA EWOLUCYJNA W POSZUKIWANIU ALTERNATYWNEGO WYJAŚNIENIA RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNO – GOSPODARCZEJ W. Kwaśnicki

Plan prezentacji: WPROWADZENIE GŁÓWNE ZAŁOŻENIA EKONOMIA EWOLUCYJNA vs EKONOMIA NEOKLASYCZNA MODELE vs RZECZYWISTOŚĆ OCENA MODELI WYBÓR MODELU PODSUMOWANIE

Rozwój ekonomii ewolucyjnej Powstała jako przeciwstawienie się ekonomii neoklasycznej. Do lat 50-tych rozwijała się jedynie w ujęciu formalnym. W ostatnich 20-30 latach popularność podejścia ewolucyjnego wyraźnie rośnie (także w wielu dziedzinach poza ekonomią). Ekonomia ewolucyjna nadal znajduje się w fazie rozwoju. Modele ekonomii ewolucyjnej, w porównaniu do ekonomii neoklasycznej, pełniej oddają obraz rzeczywistości mikroekonomicznej. Ekonomia ewolucyjna dopiero podejmuje próby budowania ewolucyjnej teorii wzrostu gospodarczego (opis makroekonomiczny). Wśród najważniejszych szkół paradygmatu ewolucyjnego można wymienić: Neoschumpetrian, Instytucjonalistów oraz Szkołę Austriacką. Inne zastosowania terminu „ewolucyjny”: teoria chaosu, symulacje komputerowe.

Czym zajmuje się ekonomia ewolucyjna? Postuluje pokorniejsze stanowisko ekonomistów dotyczące możliwości wpływania na rozwój gospodarczy, kierowania procesami rozwoju oraz przewidywania rozwoju gospodarczego. Ekonomiści nie mogą twierdzić, że posiadają specjalną wiedzę, która pozwala im na kierowanie działaniami innych ekonomistów. „zawodowe borykanie się z wszechobecnymi sprzecznościami interesów uczyniło go bardziej wrażliwym (...) na fakt, że żaden umysł nie jest w stanie posiąść całej wiedzy, która kieruje działaniami społecznymi, oraz o wynikającej stąd potrzebie pewnego bezosobowego mechanizmu (...) koordynującego indywidualnymi wysiłkami ludzkimi.” (Hayek) Zaprojektowane działania ludzkie przynoszą negatywne skutki. „Osobliwym zadaniem ekonomii jest pokazanie ludziom jak mało w istocie wiedzą o tym, co w ich mniemaniu da się zaprojektować” (Hayek)

Główne założenia ekonomii ewolucyjnej: kładzie naciska na zjawiska dynamiczne a nie statyczne, koncentruje się na obserwacji procesów gospodarczych w stanach dalekich od równowagi, podkreśla znaczenie zarówno zmian ilościowych jak i jakościowych oraz zmian w czasie, lepiej oddaje proces podejmowania decyzji przez człowieka, „widzenie populacyjne” – traktowania obserwowanego procesu gospodarczego jako wzajemnie na siebie wpływających elementów (podmiotów gospodarczych), uwzględnia: różnorodność i heterogeniczność podmiotów gospodarczych, poszukiwanie innowacji oraz istnienie wiedzy leżącej u podstaw innowacji, proces rozwoju gospodarczego jest spontaniczny i wyjaśniany za pomocą mechanizmu selekcji.

Zasadnicze różnice pomiędzy paradygmatami: neoklasycznym i ewolucyjnym Różnica wynikają przede wszystkim z różnego postrzegania rzeczywistości. Ekonomia neoklasyczna Zakorzeniona jest w mechanistycznym wizerunku świata – zapoczątkowanym w XVII (Galileusz, Kartezjusz) i rozwijanym w okresie Odrodzenia i Oświecenia. Ekonomia dwudziestowieczna zapożyczyła wiele z mechaniki klasycznej (m.in. koncepcja krańcowości). Ekonomia ewolucyjna Postrzegana jako część dwudziestowiecznego wizerunku świata, zapoczątkowanego w XIX w. przez Karola Darwina i fizyków końca XIX w. (np. M. Plnacka, L. Boltzmanna). Najważniejsze różnice pomiędzy paradygmatami można wskazać w pięciu obszarach: kwestii optymalizacji i równowagi, roli wiedzy w rozwoju gospodarczym, koncepcji firmy, rozumieniu czasu i roli czynników losowych.

Optymalizacja i równowaga Ekonomia neoklasyczna (mechanistyczna) Wyizolowanie pewnego obszaru rzeczywistości Określenie relacji pomiędzy wyizolowanym obszarem i otoczeniem Budowa modelu Weryfikacja modelu Wykorzystanie modelu

Optymalizacja i równowaga Ekonomia ewolucyjna: Na procesy gospodarcze wpływ mają nie tylko czynniki gospodarcze, ale także demograficzne, kulturowe, psychologiczne, socjologiczne „Wszystko się ze wszystkim łączy”. Stosowanie „ceteris paribus” w analizie ekonomicznej jest nieuzasadnione. Skupienie się wokół badania mechanizmów rozwoju, tj. ludzkich motywacji, procesów decyzyjnych człowieka, mechanizmów rozwoju gospodarczego. Szukanie możliwości osiągnięcia pożądanej (zadowalającej, a nie optymalnej) ścieżki rozwoju. Niemożliwe jest osiągnięcie stanu równowagi. W rzeczywistości obserwujemy stałe dążenie do stanu równowagi, który to stan ciągle się zmienia (innowacje). Analiza procesów przejściowych.

Wiedza Ekonomia neoklasyczna: Ekonomia ewolucyjna: Wiedza (przedsiębiorcy, decydenta) jest pełna. Dzięki temu możliwe jest dokonywanie optymalnych decyzji. Ekonomia ewolucyjna: Wiedza nie jest pełna – ma charakter lokalny i rozproszony – Fredrich Hayek (1945), Wiedza jest nieuświadomiona i niezwerbalizowana – Michael Polanyi (1962, 1967), Koncepcja ograniczonej racjonalności Herberta A. Simona: „Biorąc pod uwagę ograniczone zdolności obliczeniowe człowieka i ograniczenia związane z czasem (zwykle bardzo krótkim) na podjęcie decyzji, zwykle jakakolwiek decyzja człowieka musi być oparta na bardzo uproszczonych (często mentalnych) modelach rzeczywistości.” Suboptymalne decyzje.

Koncepcja firmy Ekonomia neoklasyczna: Ekonomia ewolucyjna: Obserwowana różnorodność podmiotów gospodarczych sprowadzona do „reprezentatywnej firmy” – koncepcja A. Marshalla. Ograniczone możliwości analizy rozbudowanych modeli matematycznych. Konkurencja powoduje zbliżanie się do stanu równowagi. Konkurencja cenowa. Ekonomia ewolucyjna: Różnorodność procesów gospodarczych może być przedstawiona w skomplikowanych modelach matematycznych (nieliniowych). Ich rozwiązanie możliwe dzięki zastosowaniu symulacji komputerowych. Konkurencja powoduje eliminację podmiotów nie spełniających oczekiwań (rywalizacja). Obok konkurencji cenowej konkurencja technologiczna.

Koncepcja firmy Ekonomia neoklasyczna: Ekonomia ewolucyjna: Kryterium działania podmiotów gospodarczych – maksymalizacja zysku. Ekonomia ewolucyjna: Przy ograniczonej wiedzy możliwości dokonania maksymalizacji są ograniczone. Celem może być maksymalizacja zysku w długim okresie (przy nieoptymalnych decyzjach krótkookresowych). Celem przedsiębiorców jest także rozwój firmy. Krótkookresowe decyzje o maksymalizacji zysku mogą hamować rozwój. W rezultacie decydenci stosują kombinację kryterium krótkookresowego (maksymalizację zysku) i długookresowego (rozwój firmy). „Neoklasyczni przedsiębiorcy są „maksymalizatorami” zysku (maximizers) natomiast w rzeczywistości przedsiębiorcy zadowalają się możliwie dużym zyskiem (satisficers).” (H. Simon)

Rozumienie czasu Ekonomia neoklasyczna: Ekonomia ewolucyjna: Firmy zawsze znajdują się w stanie równowagi (przejście od jednego do drugiego stanu równowagi odbywa się natychmiast). Skutki podejmowanych decyzji są natychmiastowe. Czas w teorii neoklasycznej nie istnieje. Czas jest nieukierunkowany (możemy określić stany osiągnięte przez system w przeszłości). Ekonomia ewolucyjna: Istotna rola okresów przejściowych pomiędzy stanami równowagi. Czas znajdowania się w okresie przejściowym znacznie przekracza czas znajdowania się w stanie równowagi. Czas jest ukierunkowany (proces wyznacza kierunek upływu czasu – nie jest możliwe określenie stanu z przeszłości).

Rola czynników losowych Ekonomia neoklasyczna: Uwzględniane są w modelach ekonomi neoklasycznej przez włączenie ich w równania matematyczne jako zmienne losowe o zadanych prawdopodobieństwach. Czynniki losowe ujmowane są jako odchylenia od trendu, często w dalszej analizie są zastępowane wartościami oczekiwanymi. Niepewność sprowadzana jest do informacji niepełnej wyrażanej w postacie charakterystyk stochastycznych. Analiza stochastyczna umożliwia określenie racjonalnych decyzji podmiotów gospodarczych. Ekonomia ewolucyjna: Istotna rola czynników losowych w zrozumieniu funkcjonowania systemów gospodarczych: podejmowanie decyzji, poszukiwanie innowacji. Nie wszystkie czynniki losowe da się opisać znanym rozkładem prawdopodobieństwa (innowacje), a więc nie jest możliwe uproszczenie modelu przez wprowadzenie wartości oczekiwanych. Czynniki losowe stanowią istotę procesu ewolucyjnego poprzez wprowadzanie różnorodności podmiotów gospodarczych i różnorodności ich zachowań.

Modele a rzeczywistość Celem budowy modeli ekonomicznych jest jak najwierniejsze oddanie rzeczywistości, co w rezultacie daje nam możliwość wykorzystania modeli w analizie rzeczywistości. W celu zbadania dopasowania modelu do rzeczywistości dokonuje się identyfikacji charakterystycznych cech lub parametrów procesu i następnie buduje się wskaźniki jakości (kryteria). Następnie bada się zasadność modelu, tj. „sprawdzenie czy rozwiązanie zadania identyfikacji doprowadziło do zbudowania sensownego modelu, mogącego stanowić podstawę do przeprowadzenia na nim badań, których wyniki stanowiłyby podstawę do wnioskowania o rzeczywistym procesie.” Często stosowanym przez fizyków i techników kryterium jakości dopasowania modelu do rzeczywistości jest tzw. błąd średniokwadratowy. Zastosowanie go do weryfikacji modeli ekonomicznych napotyka liczne problemy związane z: dokładnością posiadanych danych na temat rzeczywistości, interpretacją zmiennych używanych w modelach i obserwowanych w rzeczywistości.

Rozumienie zmiennych Przykład - pojęcie inflacji Miara przyjmowana w modelu – zmiana poziomu cen w gospodarce. Rzeczywiste miary inflacji: wskaźnik cen konsumpcyjnych (CPI), rdzenny wskaźnik cen konsumpcyjnych (CPI) – nie uwzględnia cen żywności i energii, PCE deflator oparty na tzw. osobistych wydatkach na konsumpcję (koszyk dóbr stale się zmienia uwzględniając efekty substytucyjne), CPI przeszacowuje inflację, PCE jej niedoszacowuje. zharmonizowany wskaźnik cen konsumpcyjnych (HICP) – nie uwzględnia kosztów mieszkania we własnym domu, w Japonii do koszyka CPI wliczane są z dużą wagą popularne towary, których ceny w ostatnich latach spadły (np. telefony komórkowe, komputery), Fed w latach siedemdziesiątych wyłączył ze wskaźnika CPI ropę naftową, następnie żywność i kosztowności. Wniosek: różne rozumienie zmiennych przyczynia się to do trudności w określeniu jakości modelu.

Zasadne wydaje się w rezultacie zastosowanie kilku kryteriów oceny jakości modelu. „Nie jest możliwe określenie czy model jest dobry czy zły, zamiast tego lepiej jest mówić o stopniu zgodności modelu z rzeczywistością, pozwala nam to na ulepszanie modelu w tym sensie, że w miarę jego udoskonalania stopień zgodności z rzeczywistością rośnie.” – Poincare, Duhem i Popper „... zamiast o zasadności modelu możemy mówić o stopniowym wzroście zaufania do modelu” (Carnap, 1963)

Ocena modelu: Stanowisko ekonomistów neoklasycznych - stosowanie czystych kryteriów ilościowych: racjonalizm, empiryzm, stanowisko pozytywistyczne. Ocena modelu nie powinna polegać na krytyce założeń modelu, lecz skupić się na analizie/weryfikacji wniosków z niego płynących. W rezultacie „dobroć” modelu powinna być oceniana nie na podstawie realistyczności opisu modelu lecz trafności prognoz dzięki niemu dokonywanych. (M. Friedman) W rzeczywistości nie da się zastosować tych kryteriów w czystej formie – obok kryteriów ilościowych powinny być stosowane kryteria jakościowe. Ekonomiści zmuszeni do stosowania pośrednich metod badania hipotez. (M. Blaug)

Nicolas Kaldor – wyidealizowane fakty Praca nad modelem rozpoczyna się od zebrania wszystkich ważnych i charakterystycznych dla danego procesu faktów. W oparciu o zdobyte fakty dokonuje wyboru pewnej liczby postulatów. Postulaty te mogą być abstrakcyjne lecz muszą mieć odzwierciedlenie w cechach badanego procesu. Wyboru dokonujemy a priori, jednak postulaty te mogą być zmieniane w miarę zdobywania nowych informacji – powrót do wcześniejszych faz pracy. Ponieważ dostępne dane (fakty) są w różny sposób „przerobione” przez statystyków niemożliwe jest sformułowanie jasnych i precyzyjnych sformułowań. W rezultacie ekonomista może tworzyć „wystylizowane fakty” bez przywiązywania dużej wagi do ich dokładności i opisu całości badanego zjawiska.

„Chodzi o to czy dane twierdzenie odpowiada naszemu rozumieniu świata gospodarczego. Myślę, że to głupie mówić, iż całkowicie opieramy się na mocnym świadectwie faktów empirycznych. Bardzo ważny jest po prostu nasz sposób postrzegania gospodarki. Jeśli wpadnie Pan na nowy pomysł, trzeba spytać, czy przyczynia się on do zrozumienia tego, co się dzieje w codziennym życiu? Oczywiście to czy pomysł ten pomyślnie przejdzie testy empiryczne i inne również jest ważne.” (K.Arrow)

Typowe zachowania i zjawiska (stylised facts): różnorodność cen, brak wspólnej ceny równowagi, w miarę wzrostu konkurencji rosną średnie ceny i zyski, chwilowa monopolistyczna pozycja firmy wprowadzającej innowacje, ścisła zależność - im większa ekonomia skali tym większa koncentracja rynku, porównując różne kraje: różnorodność produktywności pracy ludzkiej >>> różnorodności produktywności kapitału, charakterystyczny rozkład wielkości firm (rozkład Pareto), niepowtarzalność procesu rozwoju gospodarczego, w którym istotną rolę odgrywają zdarzenia przypadkowe oraz zjawiska kumulowania się zmian. Wybór „wyidealizowanych faktów” zależy od: ogólności danego postulatu, ilości jego zastosowań przez innych badaczy (z pozytywnym skutkiem), możliwości potwierdzenia słuszności postulatu przez zastosowanie wypróbowanych narzędzi analizy (np. testów statystycznych).

Ocena alternatywnych modeli Ocena modelu może odbyć się poprzez porównanie modelu z kilkoma alternatywnymi modelami opisującymi daną rzeczywistość. Nie istnieją modele idealnie dopasowane do rzeczywistości. „Wszystkie modele są złe tylko niektóre są użyteczne” (W.E.Deming) Wybór modelu jest zazwyczaj oparty na ogólnym wskaźniku oceny badanego zjawiska (trudny do sformalizowania, zwerbalizowany, jakościowy) – wśród dostępnych modeli wybieramy ten o największym wskaźniku globalnym. Globalny wskaźnik oparty jest na sub-kryteriach. Najczęściej używanymi kryteriami są: poprawność, spójność, uniwersalność, prostota płodność, użyteczność.

Wybór modelu przy użyciu sub-kryteriów Zasadność każdego z sub-kryteriów oceniamy porównując wyniki otrzymane z analizy (np. symulacji, analizy formalnej) modelu z rzeczywistymi danymi (m.in. danymi historycznymi czy danymi samemu zebranymi). Zła ocena modelu nie od razu oznacza konieczność odrzucenia modelu. Można próbować poprawić model poprzez jego modyfikację. Budowanie modelu jest procesem ewolucyjnym.

Podsumowanie Ekonomia neoklasyczna – poznajemy prawa rządzące gospodarką (zachowaniem ludzi) w celu osiągnięcia zamierzonych celów. Ekonomia ewolucyjna – celem jest poznanie motywacji działania ludzi, ich procesów decyzyjnych, procesu rozwoju gospodarczego i zrozumienia aktywności podmiotów gospodarczych. Ekonomia ma być nauką żywą, bliską rzeczywistości. „Ekonomia nie może być wyrzucona do klas szkolnych i biur statystycznych, nie może być nauką ezoteryczną. Jest to filozofia ludzkiego życia i ludzkiej aktywności, odnosi się ona do każdego i do wszystkiego.” (Ludwig von Mises) Trudność w analizie procesów gospodarczych wynika z wpływania na nie także czynników demograficznych , kulturowych, psychologicznych, socjologicznych i wielu innych.

Podsumowanie W innych dziedzinach nauki możliwe jest wyodrębnienie badanego procesu z otoczenia. W ekonomii stosowanie takiego podejścia (poprzez zasadę ceteris paribus) powoduje zbytnie uproszczenie modelu, który to ma swoją wartość teoretyczną, ale nie nadaje się do stosowania w praktyce. Małe są szanse na wykształcenie się jasno określonej szkoły ekonomii ewolucyjnej. „Ciekawą cechą teorii ewolucji jest to, że każdy myśli że ją rozumie!” (J. Monod) Po okresie silnego rozwoju ekonomii ewolucyjnej w latach 1950-1980 idee ewolucyjne zostały zapożyczone przez wiele nurtów ekonomii ortodoksyjnej.

Dziękuję Magdalena Szut