WYKŁADNIA FUNKCJONALNA I JEJ UZASADNIANIE prof Marek Smolak UAM w Poznaniu i UKSW w Warszawie Warszawa, 29 marca 2008 r WPiA UW

WYKŁADNIA FUNKCJONALNA I JEJ UZASADNIANIE Wykładnia funkcjonalna jako wykładnia refleksyjna Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych Uczciwa dyksryminacja i uprzywilejowanie wyrównawcze a uzasadnianie refleksyjne Wykładnia celowościowa

Wykładnia funkcjonalna - podstawowe ustalenia pojęciowe dwa sposoby ujęcia problematyki wykładni prawa: normatywny i opisowy wykładnia prawa w sensie pragmatycznym i apragmatycznym deklaratoryjna i konstytutywna koncepcja wykładni prawa rodzaje wykładni: literalna rozszerzająca zwężająca subiektywna obiektywna statyczna dynamiczna

Dwie podstawowe koncepcje dyrektyw wykładni funkcjonalnych koncepcja J. Wróblewskiego (klaryfikacyjna) koncepcja Z. Ziembińskiego (derywacyjna)

Podstawowe zasady i funkcje wykładni funkcjonalnej prawa Podstawowe zasady wykładni funkcjonalnej Procesowi wykładni prawa należy poddać każdy przepis prawny (tekst) niezależnie od stopnia jego zrozumienia prima facie. Każdą decyzję interpretacyjną należy uzasadnić. W pierwszej kolejności należy odwołać się do dyrektyw językowych wykładni prawa, a następnie do dyrektyw wykładni systemowej i funkcjonalnej. Proces wykładni prawa należy przeprowadzić przez wszystkie typy dyrektyw tj. językowe, systemowe i funkcjonalne niezależnie od tego, czy uzyskano już wcześniej jednoznaczność interpretowanych zwrotów czy nie. Podstawowe funkcje wykładni funkcjonalnej: potwierdzająca, kreująca, wyboru, modyfikująca 

Funkcja potwierdzająca wykładni funkcjonalnej Przykład: Uchwała SN z dnia 23.11.1993 IPZP 47/93 „Z analizy gramatycznej par.2 pkt 1 rozporządzenia z dnia 9 września 1991 r. nie wynika, by zastrzeżenie uczynione w końcu tego przepisu miało się donieść tylko do przypadku, gdy wynagrodzenie przysługuje za okresy już zakończone (przed wejściem w życie rozporządzenia). Co więcej, gdyby inny miał być zamiar prawodawcy, to miał on możliwość przez użycie innej stylistyki (np. przez zastosowanie alternatywy rozłącznej) wyraźnego zaznaczenia, że w sposób korzystniejszy dla twórców ma być potraktowany tylko ten drugi przypadek. Skoro zaś tego nie uczynił, a reguły językowe przemawiają za inną interpretacją, wobec tego należy uznać, że sporny zwrot odnosi się zarówno do pierwszego, jak i drugiego wyróżnionego stanu faktycznego. Na rzecz takiej wykładni przemawia także merytoryczne czy społeczno- gospodarcze podobieństwo tych dwóch sytuacji, które w związku z tym w zakresie regulacji prawa międzynarodowego powinny być traktowane w sposób jednolity”

Funkcja kreująca wykładni funkcjonalnej Przykład: Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25.01.1995 roku, III AZP 12/94 „Skoro więc w powyższym zakresie wnioski płynące z gramatyczno-językowej wykładni wyosobnionego przepisu art. 34 ust. 3 ustawy nie tylko mogą zostać podane w wątpliwość z formalnego punktu widzenia, ale także wcale nie prowadzą do lepszych praktycznych rezultatów, należy je w przekonaniu obecnego składu Sądu Najwyższego odrzucić i przyjąć wykładnię systemowo-celowościową. Ta zaś wyraźnie prowadzi do odmiennych rezultatów, zgodnych z sentencją uchwały podjętej w niniejszej sprawie przez Sąd Najwyższy”

Funkcja wyboru wykładni funkcjonalnej Przykład: Uchwała SN z dnia 3.11.1997 roku, III ZP 38/97 „W tym stanie rzeczy, przyjmując z jednej strony, że ustawodawca zmierzał do "zdyscyplinowania" występowania z wnioskami o wypłatę świadczeń z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych przez ustanowienie odrębnych terminów ich dochodzenia, a z drugiej strony, uznając, iż uczynił to w sposób bardzo niedoskonały, nie zamierzając przy tym jednakże ( ... ) wyłączyć realnej możliwości dochodzenia przez pracowników roszczeń od Funduszu, rozwiązania powstałego problemu interpretacyjnego - zdaniem Sądu Najwyższego - należało poszukiwać wart. 7 ust. 4 ustawy z 29 grudnia 1993 r., odpowiednio szeroko, a nawet swobodnie go interpretując”

Funkcja modyfikująca wykładni funkcjonalnej Przykład: Uchwała SN z dnia 12.08.1996 roku, I KZP 14/96 „Gramatyczna wykładnia art. 239 k.p.k nie dostarcza jednoznacznych (niewątpliwych) argumentów przemawiających przeciwko prawnej dopuszczalności orzekania o wydaniu listu żelaznego na potrzeby postępowania przygotowawczego. Za warunek jego wydania uznano jedynie, aby oskarżony oświadczył, że stawi się do sądu w oznaczonym terminie, bez określenia jednak, na jakie potrzeby (cele) stawiennictwo to jest niezbędne; warunek ten zostałby również zachowany, gdyby podejrzany złożył takie oświadczenie w toku śledztwa lub dochodzenia na potrzeby prowadzonego postępowania przygotowawczego Także treść art. 240 pkt 1 k.p.k. nie wyłącza dopuszczalności stosowania omawianego środka przymusu w postępowaniu przygotowawczym; przewidziane w nim obowiązki w równym stopniu mogą dotyczyć oskarżonego, jak i odpowiednio podejrzanego. Gdyby uznać, że argumentacja powyższa nie może przekonywać, to należy odwołać się do reguł wykładni funkcjonalnej. Jej zastosowanie w odniesieniu do przepisów rozdziału 25 k.p.k prowadzi do wniosku, że omawiana instytucja prawna powinna znaleźć w pierwszym rzędzie zastosowanie w postępowaniu przygotowawczym”

Ważne racje, które uzasadniają odstępstwo od oczywistych rezultatów wykładni językowej w przypadku gdy sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z wartościami konstytucyjnymi; w sytuacji, gdy wykładnia prowadzi do absurdu; w sytuacji oczywistego błędu językowego; w przypadku rażącego naruszania norm moralnych, zasad sprawiedliwości czy słuszności; w przypadku rażącej niezgodności z racjonalnością aksjologiczną prawodawcy.

Wykładnia funkcjonalna jako wykładnia refleksyjna Przyczyny wzrostu zainteresowania wykładnią funkcjonalną Sytuacja przełamania jednoznacznego rezultatu wykładni uzyskanego na podstawie dyrektyw językowych (przypadek zastosowania dyrektyw wykładni rozszerzającej i zwężającej) wykładnia heteronomiczna, autonomiczna i refleksyjna 

Przykład: wykładnia heteronomiczna Uchwała SN z dnia 12.06. 1996 roku I PZP 7/96 „Wykładnia gramatyczna art.22 ust.2 ustawy o związkach zawodowych, a zwłaszcza porównanie z art.13 pkt 3 ustawy o Sądzie Najwyższym, pozwala na uznanie, że związek zawodowy nie musi przy przedstawieniu zagadnienia prawnego powołać się na wątpliwości „w praktyce”, gdyż takiej przesłanki omawiany przepis ( w odróżnieniu od art. 13 pkt 3 ustawy o Sądzie Najwyższym) nie zawiera. Wystarczające zatem jest powołanie się jedynie na wątpliwości występujące co do samej treści przepisu”

Przykład: wykładnia autonomiczna Uchwała SN z dnia 26.01.1999 roku. III CZP 58/98 „Przedstawione argumenty przemawiają za dopuszczalnością zaskarżenia w drodze zażalenia postanowienia sądu rejonowego, odrzucającego spóźnioną skargę na czynności komornika (art. 394 § 1 in principia k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Nie do przyjęcia byłoby stanowisko uzależniające zażalenie od rodzaju czynności komornika. Przedmiotem zażalenia mogą być bowiem przesłanki postanowienia o odrzuceniu spóźnionej skargi, a te - jak wcześniej wskazano - są zawsze tożsame. Wykładnia systemowa i funkcjonalna sprzeciwia się nierównoprawnemu traktowaniu uczestników postępowania egzekucyjnego w ich prawie do skargi” W powyższym przykładzie SN w ogóle pominął wykładnię językową

Przykład: wykładnia refleksyjna Uchwała SN z dnia 6.12.1994 roku II PZP 5/94 „Zdaniem Sądu Najwyższego, w okresie gwałtownych przemian gospodarczych i ustrojowych, gdy ustawodawstwo w zakresie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie nadąża za tempem tych przemian, uzasadniona jest wykładnia art.32.ust.1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. uwzględniająca cel i historyczne uwarunkowania regulacji mieszczącej się w tym przepisie (…)”.

Moralność obowiązku i moralność dążeń Przykład: Załóżmy, że zwraca się do nas o poradę nasz znajomy i pyta się co robić by być dobrym mężem. Odpowiedź jakiej można mu udzielić jest następująca: każdego dnia dawaj swej żonie kwiaty, co tydzień zapraszaj ją do restauracji, zgadzaj się przynajmniej w 75% z jej życzeniami. Zadowolony z radością udał się do domu. Po roku spotkany na ulicy ze smutkiem w głosie odparł, że mimo stosowania się do moich reguł żona go opuściła. Nie wiedział, że nie wystarczy postępować zgodnie z regułami, ale trzeba widzieć to, co jest poza regułami, po to by czasami wyjść poza nie. Refleksyjność wykładni funkcjonalnej 

Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych Podstawowe założenia dwa modele uzasadniania interpretacyjnego: model następczy i heurystyczny - przyjmuję, że uzasadnianie decyzji interpretacyjnych ma charakter heurystyczny sylogistyczne i argumentacyjne podejście do uzasadniania decyzji interpretacyjnych - przyjmuję argumentacyjne podejście do uzasadniania decyzji interpretacyjnych istnieje zasadnicza zbieżność (korespondencja) między sposobem dokonywania wykładni a sposobem uzasadniania decyzji interpretacyjnych Sposób uzasadniania decyzji w sytuacji, gdy pojawia się potrzeba uzasadniania odstępstwa od jednoznacznego rezultatu wykładni językowej uwarunkowany jest przyjmowaną przez sąd (intuicyjnie bądź świadomie) moralnością polityczną porządku prawnego danego państwa 

Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych Podstawowe założenia - cd Moralność polityczna porządku prawnego wyrażana jest przez cel, któremu ma służyć porządek prawny danego państwa. W podstawowym i modelowym rozumieniu, jakie tutaj przyjąłem celem, któremu ma służyć porządek prawny państwa jest trwanie i rozwój jednostki bądź trwanie i rozwój państwa Termin „moralność polityczna” określa zbiór zasad moralnych odtworzonych i uznawanych przez sądy a dotyczących tego, jaki powinien być cel, któremu służyć ma dany porządek prawny w państwie, a w szczególności jak powinna wyglądać relacja jednostka – państwo Uzasadnianie sądowe jest czynnością polegającą na wykazywaniu trafności decyzji orzeczniczych, zaś trafność decyzji orzeczniczych odnoszę do jej zaakceptowania przez audytorium, do którego argumentacja jest skierowana Uzasadnianie decyzji orzeczniczej polegające na wykazywaniu podstaw dla jej zaakceptowania ze względu na przyjmowaną przez sąd moralność polityczną porządku prawnego określam mianem argumentacji z moralności politycznej.

Heteronomia, autonomia i refleksyjność uzasadniania sądowego przesłanki argumentacji z moralności politycznej zasady konstytucyjne, zasady moralności politycznej zaakceptowane przez społeczeństwo, które to zasady znajdują swój przejaw w określonych demokratycznych formach instytucjonalnych kulturę prawną, filozofię polityczną danego porządku prawnego

Kryteria argumentacji z moralności politycznej sąd musi przedstawiać podstawy przyjęcia takiej a nie innej argumentacji oraz podać powody nie uwzględnienia innych argumentów; sąd musi przedstawiać argumenty przeciwstawne; sąd musi eliminować niezgodności zachodzące między argumentami; sąd nie może swej argumentacji indywidualizować, tj. odnosić do konkretnej osoby; sąd musi argumentację oprzeć na normach generalnych; sąd musi argumentować w oparciu o fakty; sąd musi wyraźnie wskazać normy, na których oparł swą decyzje; sąd nie może w argumentacji zawrzeć twierdzeń logicznie niezgodnych; sąd nie może w argumentacji opierać się jedynie na tzw. prawdach oczywistych i zdrowym rozsądku; sąd musi wyjaśniać i uzasadniać wszystkie etapy swego rozumowania; sąd musi przyjąć, iż porządek prawny jest porządkiem koherentnym; sąd nie może swej argumentacji opierać się na założeniu co do nierówności osób bądź grup wobec innych osób bądź grup

Uczciwa dyksryminacja i uprzywilejowanie wyrównawcze a uzasadnianie refleksyjne zasada równości co to jednak znaczy, że jednostki mają być w tej samej sytuacji traktowane tak samo? argumentacja wykazująca, iż zróżnicowanie nie ma charakteru arbitralnego cechy relewantne kryterium zróżnicowania

Przykład 1: uprzywilejowanie wyrównawcze W wyroku z 5 grudnia 2000 r., (K. 35/99), po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 13 ust. 1 pkt. 5 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz. U. Nr 31, poz. 214 z późniejszymi zmianami) w zakresie, w jakim stwarza podstawę do rozwiązania stosunku pracy w drodze wypowiedzenia z mianowanym urzędnikiem państwowym-kobietą wcześniej niż z mianowanym urzędnikiem państwowym-mężczyzną, jest niezgodny z art. 32 i 33 Konstytucji RP. Wskazał również, że art. 10 ust. 1 pkt. 5 ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 21, poz. 124 z późniejszymi zmianami), w zakresie, w jakim stwarza podstawę do rozwiązania pracy w drodze wypowiedzenia z mianowanym pracownikiem samorządowym-kobietą, w razie nabycia przez nią prawa do emerytury, wcześniej niż z mianowanym pracownikiem samorządowym-mężczyzną, jest niezgodny z art. 32 i 33 Konstytucji RP.

Przykład 2: uczciwa dyskryminacja Rozstrzygnięcie Sądu Konstytucyjnego RPA w sprawie City Council of Pretoria v. Walker. Walker, biały mieszkaniec dzielnic Pretorii, odmówił płacenia władzom komunalnym za wodę i elektryczność zgodnie ze wskazaniami wodomierza i licznika pomiaru prądu. Wnosił o pobieranie przez władze miasta Pretorii opłaty znacznie niższej za mieszkanie, takiej jaką pobierało się w biednych dzielnicach Pretorii zamieszkiwanych przez ludność czarną. Walker argumentował, że różny sposób naliczania opłat jest dyskryminacją o podłożu rasowym. Sąd Konstytucyjny na wstępie ustalił, że: a) zachodziła różnica w opłatach pomiędzy białymi dzielnicami a dzielnicami Pretorii zamieszkałymi przez ludność czarną b) nakaz zapłaty skierowano tylko do mieszkańców dzielnic zamieszkanych przez białą ludność a nie podjęto takich samych działań wobec czarnych mieszkańców. Dalej Sąd Konstytucyjny stwierdził, że różnica w opłatach za zużytą wodę i prąd jest przejawem dyskryminacji rasowej, ale dyskryminacja ta jest dyskryminacją uczciwą. Konstytucja RPA zabrania zarówno bezpośredniej, jak i pośredniej dyskryminacji na podstawie rasy, ale zakaz dotyczy tylko takiej dyskryminacji, która jest dyskryminacją nieuczciwą (unfair).

Uzasadnienie odstępstwa od nakazu równego traktowania podmiotów podobnych: analiza powinna sięgać do doświadczeń historycznych danego państwa argumentacja powinna opierać się na ustaleniu, czy mamy do czynienia z grupą społeczną, która z jakichś względów jest uważana za upośledzoną i nie zasługującą bądź zasługującą na szacunek w mniejszym stopniu niż inne grupy społeczne należałoby rozważyć, czy ta grupa społeczna może wyrażać w formie demokratycznej swoje interesy każde rozstrzygnięcie dotyczące uprzywilejowania wyrównawczego powinno brać pod uwagę jego społeczny i prawny kontekst konieczne jest wzięcie pod uwagę wpływu, jaki na życie ludzi ma uprzywilejowanie wyrównawcze uwaga musi być zwrócona na sposób, w jaki nierówność wypływa z zachowań ludzi rdzeniem rozstrzygnięcia musi być zawsze ustalenie, czy rzeczywista nierówność osłabia godność i poczucie własnej wartości członków grup poszkodowanych lub zagrożonych

Wykładnia celowościowa - założenia Wykładnia celowościowa powinna polegać na dążeniu do uzyskania jedności i zgodności między różnorodnymi celami  tekstu prawnego Proces wykładni należy przeprowadzić przez wszystkie typy dyrektyw (tj. językowe, systemowe i funkcjonalne) niezależnie od tego, czy uzyskano już wcześniej jednoznaczność interpretowanych zwrotów czy nie Przyjmuję dwie podstawowe  dyrektywy: pierwsza, nakazująca zakończenie wykładni dopiero po podjęciu ostatniej czynności interpretacyjnej wyznaczonej przez dyrektywy funkcjonalne, w tym przez dyrektywy celowościowe; druga nakazująca uwzględnianie celu tekstu prawnego przy zastosowaniu wszystkich typów dyrektyw, a więc także przy realizacji  dyrektyw językowych i dyrektyw systemowych, a nie tylko w  sytuacji zastosowania dyrektyw funkcjonalnych Ostateczny cel tekstu prawnego (przepisu) jak i  komponenty owego celu ujmuję jako wartości Neopragmatyczne teorie języka nie doceniają doniosłości cechy autorytatywności prawa i jego normatywności Typowa sytuacja wykładni celowościowej, to sytuacja konieczności odtwarzania wielości celów w oparciu o różnorodne przesłanki.