Konsekwencje emocjonalno-społeczne dla dziecka pozbawionego opieki Dorota Dominik Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy Rzeszów, 22 grudnia 2009 r.

Dziecko nie jest prywatną własnością rodziców. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje ingerencję sądu w sprawowanie władzy rodzicielskiej. W przypadku maltretowania i zaniedbywania dziecka, sąd może postanowić i ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej

Smutna prawda… Dziecko, które nie liczy, nie liczy się. Francoise Dolto „Dziecko”

EUROSIEROCTWO Być może, że sam termin medialny, ale przesadzony (na 59 systemów rodzinnych badanych przez OAO w Rzeszowie w sprawach opiekuńczych tylko 4 dotyczyły „eurosieroctwa”) – jednak nareszcie zwrócono uwagę na samotność dziecka – także w rodzinie

Patologiczne zachowania u dzieci i młodzieży To kumulowanie patologicznych wzorców interakcji. Poszukujemy najczęściej jednego wydarzenia (np. choroby, upośledzenia), co jest złudne, ponieważ kapitalne znaczenie mają tu relacje pomiędzy osobami najbliższymi dziecku.

Samotność dziecka w rodzinie – przyczyny: Brak więzi emocjonalnej z rodzicami Autokratyzm w wychowaniu System kar i nagród Narodziny młodszego dziecka w rodzinie Brak czasu dla dziecka Konflikty rodzinne Zmiany w obrębie struktury rodziny (rozwód, separacja, migracje zagraniczne rodziców, rodziny ”patchworkowe” Sytuacja zdrowotna dziecka Patologie rodziny Niski status społeczny rodziny

POTRZEBY PSYCHICZNE DZIECKA Potrzeba bezpieczeństwa (miłości i troski) Potrzeba afiliacji (prawidłowego kontaktu emocjonalnego, przynależności) Potrzeba aktywności Potrzeba samodzielności i osiągnięć Potrzeba poznania Potrzeba kontaktu i uznania społecznego

Zaspokajaniu potrzeb psychicznych dziecka Musi towarzyszyć właściwy klimat psychiczny środowiska; Stała i wyrównana atmosfera psychiczna Zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa (świadomość, ze zawsze znajdzie oparcie i jest przez członków rodziny akceptowane Okazywanie szacunku dziecku, jego godności Przestrzeganie form grzecznościowych wobec dziecka, dotrzymywanie obietnic i tajemnic Życzliwość i miłość DZIECKO MUSI WIEDZIEĆ, ZE JEST KOCHANE

DEPRYWACJA OPIEKI (brak opieki – wg. M. Przetacznik Dawniej tzw. choroba sieroca, obecnie częściej używana nazwa to „syndrom placówkowy”. Z obserwacji własnych; coraz częściej deprywację potrzeb obserwujemy u dzieci pozostających w domach.

FAZA I - PROTEST Przejawia się w sferze somatycznej i psychicznej Utrata łaknienia, niespokojny sen, Nadpobudliwość psychoruchowa, nagatywizm.

FAZA II - ROZPACZ Ciągłe poszukiwanie matki i daremne oczekiwanie na jej powrót; Mechanizmy obronne; autystyczne formy zaspokajania głodu kontaktów społecznych (ssanie palca, kiwanie się, skubanie włosów, masturbowanie się) Ustawiczny płacz, lęk, niepokój, zaburzenia snu Podatność na zakaźne choroby

FAZA III – ZOBOJĘTNIENIE I WYOBCOWANIE Pozorne przystosowanie się do życia i stanu osierocenia; Nieharmonijny rozwój psychomotoryczny Paradoksalne zachowania (np. protest w postaci leżenia na podłodze bez ruchu lub wielogodzinne kiwanie się) Patologiczna potrzeba przywierania (przytulania się) do wszystkich Przywiązywanie się do rzeczy (”talizmanów”). Dziecko nie bawi się nimi, ale kurczowo trzyma, przytula się , zasypia z nimi

Utrata radości życia przez młodą osobę (E.Ringel) Trzy główne czynniki niszcząca radość życia dziecka; Zbyt mało miłości (świadome lub nawet nieświadome odrzucenie dziecka) Rozgrywki między rodzicami Zaborcza miłość (dziecko jako element istnienia rodziców, kontynuacja ich życia a nie odrębna jednostka)

Specyfika rozwoju tożsamości dziecka osieroconego Problem „tabu” rodziny (obawa aby nie zranić opiekunów) Poczucie tymczasowości, zagrożenia (przed kolejnym porzuceniem) Poczucie niskiej wartości, bycie gorszym, etykieta „sieroty”(uwaga na szkołę !) Rozważania, rozmyślania na temat swojego statusu Poczucie zagubienia rywalizacja, wściekłość, agresja, egocentryzm, brak identyfikacji lub negatywna identyfikacja Żal po starcie Poszukiwanie autorytetu, bunt, stałe pytania „Kim jestem, Dlaczego tak się stało” Konflikty (eskalacja) Zazdrość (inne dzieci są z rodzicami) „Emocjonalne zamrożenie”

Środowisko wzbogacone oznacza poziom stymulacji Rozwój dziecka w rodzinie „zubożonej” emocjonalnie. Środowisko wzbogacone oznacza poziom stymulacji i złożoności wspomagający uczenie się i rozwój (poznawczy, emocjonalny, behawioralny). Środowisko „zubożone” nie zapewnia dostatecznej stymulacji, nowości lub wyzwania.

Najważniejszy cel rodzicielstwa Wyposażenie dziecka w zdolność do samoukojenia i nawiązywania pozytywnych relacji Osiąganie wyższego poziomu rozwoju i integracji. Sprostanie życiowym wyzwaniom i korzystanie z doświad-czeń życiowych. Pokonywanie wyzwań w różnych okresach życia podejmowanie się jeszcze trudniejszych zadań.

Z badań nad przywiązaniem: Każde z rodziców nieświadomie przyczynia się do tworzenia dziecięcego mózgu i tożsamości. Interakcje społeczne we wczesnym okresie życia stymulują działanie neuroprzekaźników i hormonów regulujących wzrost neuronów, które czynnie uczestniczą w budowaniu mózgu.

Przywiązanie – 2. połowa 1 r.ż. Przywiązanie – długotrwały, emocjonalny związek z konkretną osobą: Selektywność; Poszukiwanie fizycznej bliskości, Komfort i bezpieczeństwo, Lęk separacyjny – pojawiający się, gdy więź zostaje zerwana i niemożliwe jest uzyskanie bliskości. Cele przywiązania Zwiększenie szansy na przeżycie Zapewnienie bezpieczeństwa

Typy przywiązania bezpieczne: np. umiarkowana skłonność do szukania bliskości z matką; przywiązanie pozabezpieczne – unikanie: dziecko unika kontaktu z matką, zwłaszcza po jej powrocie; przywiązanie pozabezpieczne – opór: dziecko silnie zaniepokojone nieobecnością matki, po jej powrocie trudno odzyskuje spokój; przywiązanie zdezorganizowane – dziecko prezentuje sprzeczne zachowania względem matki.

Czynniki dezorganizujące formowanie przywiązania między dzieckiem a opiekunem: Niski status socjoekonomiczny rodziny – 24% Krzywdzenie dzieci – 82% Alkoholizm rodziców Zaburzenia psychiczne rodziców - 62%

Badania na ptakach Zdolność uczenia się „śpiewu” w kontakcie z żywymi śpiewającymi ptakami jest wyższa niż przy wykorzystaniu nagrania magnetofonowego tego samego śpiewu. Niektóre ptaki w ogóle nie potrafiły się uczyć z taśmy, do nauki potrzebowały pozytywnych interakcji społecznych i opieki (przywiązania).

Kolizje Zaniechanie dostosowania do potrzeb dziecka np.: KOLIZJE - niewłaściwe odczytywanie potrzeb dziecka, nierespektowanie potrzeby ciszy i spokoju, przecenianie lub niedocenienie jego zdolności, KOLIZJE DROBNE KOLIZJE – sytuacje umiarkowanego stresu, które dziecko opanowuje. Równowaga między wyzwa-niem i bezpieczeństwem - pobudzenie wzrostu i integracji układu nerwowego. CIĘŻKIE KOLIZJE – niszczą u dziecka zdolność do radzenia sobie i integrowania doświadczeń w spójną całość.

Obszary konsekwencji wzorów przywiązania Prężność ego (elastyczność, wytrwałość, zaradność, pomysłowość) Empatia Poczucie własnej wartości Obszary konsekwencji wzorów przywiązania (wiek przedszkolny) Relacje rówieśnicze (kompetencje społeczne) Zależność od dorosłych

Rodzice potrafią wyrządzić krzywdę dziecku nie wychowując go Obiecując dzieciom i innym osobom to, że zmienią swoje życie, ale ich obietnice pozostają na poziomie intencji; Może to być manipulacja lub skutek rozwiniętego mechanizmu iluzji i zaprzeczeń osób uzależnionych; Negują prawo dziecka do wychowania w rodzinie zastępczej, równocześnie nie mają nic przeciwko temu, aby dziecko pozostało w placówce; Zaprzeczają swoim problemom obwiniając inne osoby o złe intencje.

Nie myślą o tym, że dziecko nie jest ich własnością, że zasługuje na podmiotowe traktowanie - poszanowanie autonomii, niezależności i godności drugiego człowieka

Zachowania trudne w okresie adaptacji do zmiany Agresja (wobec rówieśników, przedmiotów i wobec siebie); Nieposłuszeństwo, bunt; Wulgaryzm; Nadpobudliwość, nerwowość; Nieumiejętność nawiązania kontaktu; Bierność, apatia; Unikanie kontaktu z rówieśnikami; Lepkość i zmienność uczuciowa; Nieumiejętność zrozumienia ograniczeń; Ucieczki ze szkoły; Kradzieże.

Czynniki chroniące (dom) - Bliskie stosunki z przynajmniej jednym z rodziców lub jednym, ważnym dorosłym - Stała, uważna opieka - Bycie kochanym przez matkę - Jasny i stały system wychowawczy - Włącznie się rodziny w społeczność - Stała praca rodziców - Co najmniej średnie wykształcenie rodziców - Bycie najstarszym dzieckiem w rodzinie - Istnienie innych poza rodzicami opiekunów w rodzinie

Czynniki chroniące (szkoła)- Rutter Nacisk na zdobywanie wiedzy Efektywny czas na lekcji Pozytywne wzmocnienia Indywidualizacja pracy na lekcji Indywidualizacja nagród i kar Dobre warunki nauki Zainteresowanie i pomoc uczniom w rozwiązywaniu ich problemów Konsekwencja w egzekwowaniu oczekiwań

Zadania Bliskiej Osoby (nauczyciela, pracownika socjalnego, krewnych, psychologa, pedagoga)

Być do dyspozycji rodziny – jeśli zostałeś poproszony o pomoc- utrzymuj z nimi kontakt; Słuchaj i pozwól dzieciom wyrazić żal, gniew i inne uczucia; Zachęcaj do rozmowy o poczuciu beznadziejności i straty; Powiedz, że takie uczucie są naturalne, wyjaśniaj, dlaczego czują to, co czują; Szczerze odpowiadaj na pytania; Zapytaj dziecka, czy chce pomocy Zachęcaj rodzica/opiekuna do częstego komunikowania dziecku, że jest kochane i nie grozi mu porzucenie (źródło; Martin Herbert)

Świat się zmienia! Trzeba się przyjrzeć pewnym utartym schematom w nowy sposób,zrewidować swoje poglądy i stare wzory społeczne, przyjrzeć się krytycznie tak zwanej tradycji. Do jakiego świata przygotowujemy dzieci...?

Tylko od jednostki zależy jej klasa i przed nikim nie da się usprawiedliwić omyłki zaniechania bycia tym, kim można być. Prof. Kazimierz Obuchowski

Polecana literatura; Francoise Dolto „Dziecko” Heather Smith „Nieszczęśliwe dzieci – dlaczego cierpią i jak im pomóc” Martin Herbert „Rozwód w rodzinie. Jak wesprzeć dzieci” Erika Meyer-Glitza „Wiadomość od taty” Virginia Satir „Rodzina. Tu powstaje człowiek”

Dziękuję za uwagę