Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 8): Tożsamość etniczna

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 1. Powtórzenie - granice etniczne: granice etniczne służą „organizacji” – uporządkowaniu życia społecznego; są one rozumiane jako bariery utrudniające (uniemożliwiające) wchodzenie w określone stosunki społeczne przez osoby pochodzące z odrębnych kategorii (grup) etnicznych: w praktyce realizują się one przez unikanie wchodzenia w określone relacje i sytuacje społeczne z osobami z innych grup; granice te mogą przyjmować różne formy, od „szerokiej” (obejmującej większość dziedzin życia społecznego) do „wąskiej” (dotyczą niektórych, wybranych fragmentów życia społecznego); granice te ulegają instytucjonalizacji – są obwarowane normami i sankcjami społecznymi; granice ulegają zmianom wraz z upływem czasu; granice - dzielenie (dychotomizacja) i łączenie (uzupełnianie).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 2. „Etnocentryzm” (William Graham Sumner w 1906 r.): syndrom postaw etnocentrycznych oznacza postawy i poglądy, zgodnie z którymi wartości własnej grupy przyjmuje się za centralne i stanowiące punkt odniesienia w opisach i ocenach innych grup. Obejmuje on: przekonanie o wyższości własnej grupy, a traktowanie grup o kulturze odmiennej jako niższych, niemoralnych lub godnych pogardy; traktowanie własnych standardów jako uniwersalnych i jedynie słusznych oraz skłonność do potępiania obcych; postrzeganie swojej grupy jako silnej, a obcych jako słabych, wobec których uzasadnione są postawy nienawiści lub niechęci i zachowanie dystansu społecznego; postulowanie współpracy w obrębie własnej i braku kooperacji z obcymi;

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 3. cdn. cech „etnocentryzmu”: domaganie się surowych sankcji za przestępstwa popełniane wobec członków własnej grupy i dopuszczanie braku sankcji za przestępstwa wobec członków grupy obcej; żądanie posłuszeństwa wobec własnych autorytetów i nieposłuszeństwa wobec autorytetów cudzych; identyfikacja ze swoją grupą i pragnienie pozostawania jej członkiem oraz niechęć wobec tych, którzy ją opuszczają i przyłączają się do obcych; gotowość do walki i poświęcenia życia za własną grupę i odmawianie walki za obcych; nieufność i strach przed obcymi, obciążanie ich winą za własne kłopoty, posługiwanie się nimi jako „złymi” przykładami.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 4. Badania nad „etnocentryzmem”: Sumner - jako element konfliktu społecznego (darwinizm społeczny) - etnocentryzm przyczyniał się do formowania i różnicowania grup społecznych, ich walce z innymi oraz integracji. pojęcie to stało się początkiem serii wielu badań: prace zespołu T. W. Adorna („osobowość autorytarna”); teorie poznawcze (M. Rokeach); teoria tożsamości społecznej (Tajfel); antropologia: etnocentryzm towarzyszy procesowi autoidentyfikacji (kulturowego samookreślenia), który wpływa pozytywnie na integrację naszej grupy i kultury; etnocentryzm w badaniach konfliktów etnicznych (występuje w konfliktach, natężenie niechęci i wrogości wobec grupy zagrażającej z jednej strony, a wzrost identyfikacji i solidarności wewnątrz grupy, z drugiej); etnocentryzm konsumpcyjny.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 5. Tożsamość etniczna – wprowadzenie: podstawą wspólnotowego charakteru grupy jest więź psychiczna i społeczna jej członków oraz poczucie tożsamości, wynikające z indywidualnego przekonania o przynależności do grupy i podzielania wspólnych cech, wartości i celów itp.; jeżeli więc istnieje grupa etniczna, to zakładamy także, że w świadomości jej członków istnieje tożsamość etniczna (autoidentyfikacja); etniczność jest sprawą świadomości indywidualnej i zbiorowej, własnego poczucia przynależności do określonej grupy etnicznej lub przypisywania przynależności do takiej grupy przez innych; tożsamość etniczna oznacza wprowadzenie: mechanizmu dychotomizacji – etnicznej klasyfikacji świata (my i oni); problemu postrzegania i definiowania „granic” („różnic”) – kto jest bliższy, a kto dalszy? - czyli społecznego dystansu w tworzeniu tożsamości.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 6. Tożsamość etniczna – podstawowe kwestie: podstawowe pytania stawiane w związku z tożsamością: kim jestem? (samoidentyfikacja, poczucie subiektywne itp.); z kim się identyfikuję (z jaka grupą?, z jakimi jej elementami? itp. – poziom grupowy); w jaki sposób to przejawiam? (postawy i zachowania etniczne itp). tożsamość zawsze oznacza dwie sprawy: bycie „takim samym” jak inni „swoi”; bycie „kimś innym” dla otoczenia. co tożsamość „daje” jednostce?: trwałość i stabilność „poczucia bycia” w życiu (samookreślenie); poczucie ciągłości i integrację jednostki w społeczeństwie („tożsamość umiejscawia w jednostkę w społeczeństwie”); chroni jednostkę przed wyobcowaniem społecznym i przyczynia się do utrzymywania tożsamości grupy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 7. „Treści” tożsamości etnicznej: samoidentyfikacja (subiektywna koncepcja siebie); postawa etniczna (łączenie samoidentyfikacji z innymi cechami postaw i zachowań etnicznych); zachowania etniczne (behawioralne, wyrażające się w postaci wzorów postaw i zachowań); więź etniczna ze zbiorowością. tożsamość (indentity) a identyfikacja (identification) – tożsamość jest czymś bardziej trwałym, a identyfikacja jest czymś zmiennym, dynamicznym, jest ona aspektem tożsamości; tożsamość a afiliacje grupowe (przynależność): zakres ujednolicenia sposobów postrzegania własnej kultury oraz stopień jej standaryzacji, co pozwala mówić o “słabej” lub “silnej” (wyraźnej) tożsamości etnicznej (narodowej) oraz o jej kryzysach, wycofaniach, bądź załamaniach.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 8. Problemy z definiowaniem tożsamości: tożsamość definiowana przez samą grupę (wewnętrzna, samopotwierdzona – assertion) i otoczenie społeczne (zewnętrzna, przypisana - assignment); kryteria przypisywane przez innych mogą się także przyczyniać do tworzenia tożsamości. Ludzie mogą przymusowo wybierać daną tożsamość etniczna, nawet jeśli jej nie preferują; tożsamość etniczna na pograniczu – kłopot z grupami na pograniczu, których subiektywna tożsamość nie jest zawsze zgodna ze zdaniem otoczenia - pojawia się problem ścisłego określenia swojej tożsamości etnicznej, co może być psychologicznie trudne (zjawisko złożonych i krzyżujących się tożsamości).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 9. Kryteria tożsamości etnicznej: subiektywne i obiektywne (formalne i behawioralne);  subiektywne („spojrzenie od wewnątrz”): autoidentyfikacja (związek z innymi, poczucie przynależności); poczucie identyczności z „innymi” członkami grupy; świadomość odmienności wobec innych (postrzeganie tych różnic przez innych, wtedy stają się one „faktami społecznymi”); poczucie emocjonalnej więzi z daną zbiorowością, „małą ojczyzną” itp.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 10. Kryteria tożsamości etnicznej (cdn.):  obiektywne („spojrzenie z zewnątrz”): formalna (natalna): miejsce urodzenia własne, rodziców, dziadków itp.; pochodzenie przodków; „typowość” nazwiska itp. miejsce i okres zamieszkiwania w „danym miejscu”.  behawioralna (kulturowa, manifestowana w zachowaniach jednostek): używanie języka - etnolektu; udział w kulturze etnicznej; członkostwo w organizacjach etnicznych itp.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 11. Przykład badania tożsamości etnicznej - Milton Yinger (Ethnicity. Source of Strenght? Source of Conflict?, 1994): 3 kryteria tożsamości etnicznej: akceptacja tożsamości przez innych na bazie języka, religii itp.; samoświadomość jednostki, uznanie własnej odmienności etnicznej; uczestnictwo w aktywności grupowej , związanej ze wspólnym pochodzeniem i wspólną kulturą. kombinacja „trzech” kryteriów daje następujące typy tożsamości: pełna (1+2+3); nie uznawana przez siebie (1+3); prywatna (2+3); ukryta (3); symboliczna (1+2); stereotypowa (1); wyobrażeniowa (2).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 12. Tożsamość etniczna - podsumowanie: tożsamość etniczna podkreśla fakt zróżnicowania kulturowego w świecie (stanowi dialektykę podobieństw i zróżnicowań); tożsamość jest zawsze „kulturowa” (opiera się na podzielanych wartościach, przekonaniach, jest „odtwarzana” w ramach interakcji); tożsamości są nie tylko określane przez nas, lecz są również wynikiem interakcji między nami a innymi; przysługuje zarówno jednostkom i grupom, ale względne znaczenie różnych tożsamości dla jednostki lub grupy zależy od sytuacji; jest w przeważającej części „konstruktem” i do pewnego stopnia zmienna, tzn. nigdy nie jest ona do końca stała lub niezmienna; tożsamość może mieć charakter wąski i szeroki (to zależy zawsze od sytuacji), jest zarówno eksternalizowana i internalizowana.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 8 13. Główne perspektywy badawcze w zakresie tożsamości etnicznej: podobieństw i odrębność (odróżnianie się): podobieństwo – kanon kultury, utrzymywanie i tworzenie „wspólnoty” – w jaki sposób?; szukanie odrębności wobec innych – w jaki sposób? kto i w jaki sposób tworzy tożsamość etniczną: dyskurs intelektualny (książki, TV, mitologie etniczne itp.; instytucje (wojsko, szkoła itp.); folklor i życie codzienne (kuchnia, ubiór, muzyka itp.); ciągłości (tradycji) i ewolucji (różnicowanie się): podtrzymywanie ciągłości; tworzenia na nowo podstaw „odmienności”.