Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 1 2

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 1. Pojęcie „władzy” : władza w najbardziej ogólnym sensie oznacza wywoływanie skutków: jest formą związku przyczynowego, którego istotą jest „powodowanie następstw”. władza społeczna to władza , której skutki ujawniają się tak w obrębie, jak i poprzez stosunki społeczne: władza społeczna to wywoływanie zamierzonych skutków, a jej aktorzy („podwładni” i „zwierzchnicy”) pozostają zasadniczo wolni. stąd „władzę” rozpatruje się najczęściej w relacji do możliwego oporu, jaką inni mogą stawiać władzy – władzę określa się jako: zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich zgodę; relacja podporządkowania między grupami lub jednostkami, uprawniająca jedną ze stron - rządzącą do podejmowania decyzji w imieniu rządzonych i sprawowania nad nimi kontroli.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 2. „Władza” („panowanie”) w socjologii: „władza” a inne pojęcia: „moc”, „panowanie”, „hegemonia”, „kierowanie”, „zarządzanie”, „administrowanie”, „wpływ”, „kontrola”, „autorytet” itp. rozróżnienie między sprawowaniem władzy (zamierzoną interwencją) a posiadaniem władzy (antycypowanie jej reakcji); ze względu na stosunki i środki można mówić o władzy: indywidualnej (panowania nad sobą i swym postępowaniem); społecznej (wspólnotowej) - wynikającej z bezpośrednich relacji społecznych (np. rodzinnych, sąsiedzkich, towarzyskich); publicznej - obejmującej duże społeczności, występująca w formie władzy państwowej, ekonomicznej i ideologicznej.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 3. Elementy (części składowe) władzy: przywództwo („czysta władza”) – zdolność do podejmowania decyzji, prowadzenia spraw, grupy itp.; „siła” – coś, co umożliwia realizację decyzji (perswazja, przymus fizyczny, prawo itp.); legitymizacja – przekonanie (symbole kulturowe itd.), które daje przywódcy prawo do podejmowania decyzji; struktura władzy – zorganizowanie samego przywództwa, podejmowania decyzji oraz stosowania „siły”. dwa generalne podejścia do władzy w socjologii: funkcjonalna – władza jest niezbędna dla koordynacji, stabilności porządku itp.; konfliktowa – władza rodzi podziały i wrogość, zwiększa nierówności między ludźmi itp.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 4. Teorie (definicje) „władzy” w socjologii: klasyczne rozumienie władzy – Max Weber: „władza nad kimś” (zdolność realizacji własnej woli wobec oporu innych) i „władza do czegoś” (celowe działanie świadomych jednostek); władza jest dla niego, obok prestiżu i interesów, podstawowym wymiarem życia społecznego (jest działaniem społecznym); trzy „czyste” typy panowania: legalne; tradycjonalne; charyzmatyczne. nowe koncepcje (definicje) „władzy” - kluczem do zrozumienia roli współczesnej władzy jest „porządek symboliczny”, który ujawnia podziały społeczne i wizualizuje system społeczny (społeczeństwo).

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 5. Władza ekspercka i dyskurs władzy: Michel Foucault (1926-1984) - prace na temat przestępczości, szaleństwie i seksualności (pojęcie „rządzenia” i „biopolityki”); dyskurs (sposób, w jaki myślimy o życiu społecznym) - władza działa za pośrednictwem „dyskursu”, który kształtuje potoczne postawy wobec takich zjawisk, jak „obłęd”, „choroba”, „zdrowie” itp.; władza („rządzenie”) opiera się na dominacji opartej na przekazach zawartych w dyskursywnych formach wiedzy (np. na mechanizmach socjalizacji); za pomocą procesów nadawania znaczeń ludzie stają się socjalizowani, zostają członkami grup i włączeni w stosunki władzy; rola władzy profesjonalnej: to zinstytucjonalizowana władza ekspercka opierająca się na monopolizacji abstrakcyjnej wiedzy i znajomości praktycznych technik; obecność ekspertów w polityce sprawia, że mówimy o „technokracji” („unaukowieniu” polityki) lub też „proletaryzacji” wiedzy („de-profesjonalizacji” specjalistów).

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 6. Biowładza („biopolityka”) w ujęciu Michela Foucaulta: typy władzy: suwerena (obejmuje terytorium - bogactwo), dyscyplinarna (dotyczy naszego ciała - praca) i biowładza (skierowana na populację – jej dobrostan i liczebność); biowładza (praktyki biomedyczne): biowładza jako upowszechnienie dyskursu i praktyk biomedycznych -0 rosnące znaczenie wiedzy i władzy medycznej, skupienie się na zdrowiu i czynnikach ryzyka, „pre-pacjent”; medykalizuje (i „normalizuje”) społeczeństwo, rozwija praktyki troski o siebie oraz innych ludzi dzięki działaniom państwa (jak np. obowiązkowe szczepienia, badania profilaktyczne itp.) oraz obywateli (troszczą się o siebie i innych – „filantropia”). „normalizacja” jako technologia władzy w biowładzy – dzięki badaniom wiemy, jakie normy zdrowia powinny obowiązywać w społeczeństwie, a my przyjmujemy je jako coś pożądanego – „rządomyślność”.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 7. Władza a demokracja: pojęcie „demokracji”: ludowładztwo – demos i kratos - czyli „władza ludu” (uczestnictwo ludzi w życiu publicznym); demokracja ateńska (V w. p.n.e., insomie – równość praw); problemy demokracji jako „władzy ludu” – pytania dotyczą rozumienia: „ludu”: kto należy do ludu?; jaki rodzaj uczestnictwa?; co jest jego warunkiem?; „władzy”: jaki zakres władzy?; jakich spraw ma ona dotyczyć?; „rządzenia”: czy należy się zawsze podporządkować władzy?; co jest obowiązkiem, a co przyzwoleniem wobec władzy? demokracja to rządy większości przy poszanowaniu praw mniejszości nie zgadzającej się z wyborami większości – opozycji (obawy przed „tyranią większości”); główne pytanie w demokracji: kto uczestniczy w podejmowaniu określonych (jakich?) decyzji oraz na jakich zasadach (w jaki sposób?)?

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 8. Demokracja „proceduralna”: Robert Dahl rozróżnienie między „demokracją” (model idealny) a poliarchią („rządy wielu” - model empiryczny demokracji); co jest „proceduralnym minimum” współczesnej demokracji?: reprezentanci polityczni pochodzą z wyborów; regularne, wolne i uczciwe wybory; „inkluzywne” prawo wyborcze; prawo ubiegania się o stanowiska; ochrona wolności słowa; dostęp do alternatywnych źródeł informacji; wolność stowarzyszania się oraz autonomia stowarzyszeń; dwa dodatkowe warunki: - sprawowanie władzy przez urzędników „z wyboru” (brak opozycji ze strony urzędników mianowanych) i autonomia podejmowania decyzji politycznych.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 9. Funkcje i dysfunkcje demokracji: „odwrót od demokracji” - „kto faktycznie rządzi demokracją?” (refleksja antydemokratyczna);  ograniczenia demokracji: jest czasochłonna i kosztowna; małe znaczenie ma w niej obecnie jednostkowy akt uczestnictwa (demokracja „anomijna”); zbyt duży stopień skomplikowania podejmowanych decyzji; przygotowanie merytoryczne decyzji wymaga pomocy specjalistów (pytanie – kto kontroluje specjalistów?). co daje demokracja?: umożliwia kontrolę administracji państwowej; reguluje konflikty w społeczeństwie (ogranicza ich „niepewność”); umożliwia korektę błędnych decyzji; zwiększa innowacyjność społeczną.   

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 10. Granice rozumienia demokracji: demokracja a wzrost złożoności instytucji państwa (i jego agend), w ramach których podejmuje się ważne (często „eksperckie”) decyzje wpływające na losy obywateli; demokracja a globalizacja – zmiany suwerenności państwa (czy ograniczenie suwerenności państwa narodowego pozbawia demokrację jej istotnych właściwości?), wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych i prawa międzynarodowego; przyszłość demokracji: nierówności społeczne (wykluczenie społeczne a uczestnictwo w życiu publicznym); demokracja elektroniczna (czy to pomoże i wystarczy?); demokracja w świecie globalizacji (kryzys państwa narodowego); integracja państw w szersze bloki („deficyt demokracji” w UE).

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 nikła obecność „państwa” w klasycznej refleksji socjologicznej, ale silnie widoczna obecnie; zastępowanie „państwa” innymi pojęciami (np. władza, integracja społeczna) lub traktowanie go jako „wtórnego” wobec społeczeństwa; podejście funkcjonalne (państwo jest wynikiem racjonalizacji działania społecznego i wymogów funkcjonalnych): egzekwowanie norm; ustalanie zasad rozwiązywania konfliktów; planowanie i koordynacja działań zbiorowych; utrzymywanie stosunków z innymi społeczeństwami. podejście konfliktowe: państwo i „walka klas”; istnienie przymusu państwowego.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 12. Państwo i próby jego definicji socjologicznych: państwo jako szczególnego rodzaju „duża grupa celowa” i „organizacja społeczna” (formalna, biurokratyczna): klasyczne (Max Weber) - państwo to organizacja racjonalna, funkcjonującą dzięki biurokracji, posiadająca monopol na stosowanie przymusu wobec ludności na danym terytorium; inaczej – to zorganizowana władza polityczna w społeczeństwie, a istotą państwowości jest „egzekwowanie władzy siłą” i możliwość legalnego stosowania przymusu. czy państwo może być traktowane jako najwyższa forma instytucjonalizacji władzy (władza „odpersonalizowana”)? ; tradycja rozważań nad państwem i oceną ustrojów politycznych - co to znaczy „dobre państwo”?: chrześcijaństwo – decyzje państwa powinny odzwierciedlać zasady moralne i pozostawać pod nadzorem sumienia; skuteczność polityki - Max Weber „etyka intencji” i „etyka odpowiedzialności”.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 13. Współczesna refleksja socjologiczna nad państwem: związek państwa z: demokratyczną i suwerenną władzą (sprawowanie władzy nad danym terytorium i uczestnictwo polityczne); zasadą równości obywateli (polityka anty-dyskryminacji i inkluzji); nowoczesnym narodem (jego tożsamością kulturową i symbolami). prawo międzynarodowe - państwo jest taką jednostką podziału politycznego świata, której przysługuje pełna suwerenność, tj. nie podlega ono żadnej innej jednostce politycznej: relacje państw z organizacjami międzynarodowymi lub silniejszymi państwami. problem „nowych państw” - uznanie ich za państwa na arenie międzynarodowej, czyli akceptacja jako podmiotu prawa międzynarodowego i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych (przykład: Timoru Wschodniego i Kosowa); wewnętrzne zróżnicowanie państwa: rozmiar i siła państwa („słabe państwa”), rola sektora publicznego oraz bezpieczeństwa publicznego.

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 14. Państwo opiekuńcze (dobrobytu, bezpieczeństwa socjalnego, państwo socjalne, welfare state, etat-providence): państwo „opiekuńcze” w Europie – historia i pojęcie (termin „młody”); ma ono zapewnić bezpieczeństwo socjalne przez skuteczne prawodawstwo i pomoc społeczną ; cele państwa „opiekuńczego”: zapewnienie minimum poziomu życia wszystkim obywatelom (minimalny dochód, mieszkanie, ochrona zdrowia, wykształcenie); równe traktowanie wszystkich obywateli; prawo do świadczeń socjalnych (możliwość dochodzenia sądowego); wyrównywanie (a nie usuwanie) negatywnych skutków gospodarki rynkowej. ewolucja „państwa opiekuńczego”: tworzenie powojennego, nowoczesnego „państwo opiekuńczego” (znaczenie Wlk. Brytanii i Szwecji, Niemiec oraz państw socjalistycznych); od końca lat 70. XX wieku dyskusja nad modelem tego państwa (motywy finansowe, kryzys świadczeń, krytyka polityczna).

Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2012/2013 nr 12 15. Przyszłość państwa narodowego: ”re-definicja” modelu państwa narodowego; (imigracja i wielokulturowość); nadal ważna rola demokratycznego paradygmatu „suwerenności ludu”; kulturowe znaczenie więzi narodowej („poczucie wspólnotowego my”) w globalnym świecie: na ile daje ono poczucie przynależności?; na ile ono pozostaje elastyczne i otwarte na „innych”? kwestia bezpieczeństwa i zagrożenia terroryzmem – na ile państwo: chroni swoich obywateli?; dostarcza odpowiedniej argumentacji historycznej i podstaw więzi między ludźmi, tworząc „spoiste” społeczeństwo? współczesne wyzwania (ograniczenia) wobec państwa narodowego.