Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3)

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) Przykład: „fala” (inicjacja „młodych”) a długość pobytu („stażu”) w określonych instytucjach; „fala” w wojsku jako przykład instytucjonalizacji porządku społecznego: role społeczne; ceremonie; wiedza kulturowa; reguły zachowania się. znaczenie społeczne i moralne tego zjawiska, sposoby przeciwdziałania.

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 2. Kontrola społeczna jako mechanizmy wymuszające współdziałanie społeczne, utrzymujące i stabilizujące porządek społeczny; rodzaje kontroli społecznej: - wewnętrzna i zewnętrzna; - formalna i nieformalna; - prawna i pozaprawna itp. kontrola społeczna a rodzaj możliwej do zastosowania sankcji za przekroczenie norm (obyczajowa, religijna, prawna itp.); style „prowadzenia” kontroli społecznej: penalizacyjny, kompensacyjny, rozjemczy i terapeutyczny. kontrola społeczna a inne ważne kategorie („pojęcia”) społeczne: „instytucja” („instytucjonalizacja”) i „socjalizacja”.

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 3. Kontrola społeczna a konformizm społeczny (dostosowanie): dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do zachowania i myślenia „innych” (grupy, społeczeństwa); dlaczego jesteśmy konformistyczni (lub inaczej, dlaczego zachowujemy się tak jak inni?)?: naśladowanie (imitowanie) innych; obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej nieuchronności); opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych”: dlaczego? – gdyż jest to związane z nasza samooceną, budową i funkcjonowaniem naszej tożsamości społecznej, a także głęboką potrzebą „bycia z innymi” (argument socjobiologiczny).

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 4. Kontrola społeczna a dewiacje społeczne: dewiacja, czyli „zboczenie z drogi”, „odchylenie od właściwego kierunku”; dewiacja jest traktowana jako „naruszenie” porządku społecznego - jest ono zachowanie niezgodnym ze standardami normatywnymi składającymi się na podzielaną wizję ładu społecznego; problemy w dyskutowaniu o „dewiacji”: co jest uważane za dewiację?; „dewiacja pozytywna”(„nadgorliwiec”); kto i dlaczego w społeczeństwie definiuje to, co jest uważane za „dewiację”?; granice tolerancji na dewiacje (gdzie one przebiegają i kto je określa?).

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 5. „Dewiacja” jako przedmiot badań w socjologii – jest ujmowana głównie jako analiza naruszeń reguł porządku społecznego, stąd bada się: „anomię”, czyli rozregulowanie zasad życia społecznego (dla E. Durkheim anomia to „chaos normatywny”): ważne ujęcie R. K. Mertona (analiza poprzez cele i środki): konformizm, innowacja, rytualizm, rezygnacja (ucieczka) i bunt. przekaz kultury dewiacyjnej (subkultury dewiacyjne, „kodeks zawodowy” itp.); „niesprawność” mechanizmów kontroli (akcent pada na osobiste kalkulacje jednostki, czy opłaca się zachowywać konformistycznie lub też nie?, w jakich sytuacjach?, za jaką cenę?).

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 6. Badanie tego, co jest uważane za „dewiację”?: kryterium jest tu reakcja społeczna na dane zachowanie (dewiację): historyczna zmienność kryteriów dewiacji; ewolucja kryteriów prawnych i ich znaczenie; kulturowe uwarunkowania (różnice kulturowe). teoria „naznaczania” społecznego (etykietowania), stygmatyzacja (ważna rola otoczenia społecznego w uznawaniu „kogoś” za dewianta); dewiacja „pierwotna” i „kariera” dewiacyjna (przyjęcie „nowej tożsamości” i jej akceptacja).

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 7. Funkcje „dewiacji” w społeczeństwie: wyjaśniają sens społeczny norm (jakie zachowanie są akceptowane, a jakie nie?; gdzie są granice tolerancji); określają tożsamość grupy i jej granice (podział „my” i „oni”); zwiększają spójność grupy (mobilizacja grupy wobec zagrożenia); są czasami „wentylem” bezpieczeństwa (nie stosowanie się wobec norm może być sposobem przetrwania w trudnej sytuacji); stanowią źródło zmian społecznych (to, co dzisiaj jest dewiacją, jutro może zostać zaakceptowane jako „normalne”).

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) Pojęcie „roli społecznej” w socjologii – przykład analizy socjologicznej zbiorowości bezdomnych (M. Oliwa- Ciesielska, Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym bezdomnych, Poznań 2006): piętno bezdomności i „brak domu” (bezdomność jako brak przywiązania); bezdomność jako „przekleństwo” i jednocześnie jako „dar wyizolowania” (stawanie się „outsiderem”); przyczyny „bezdomności”; znoszenie trudów życia przez „bezdomnego („wędrówka po kole”, poczucie nieodwracalności losu, poczucie samotności i osamotnienia); stygmatyzacja „bezdomnego” (świadomość bycia naznaczonym); inni bezdomni jako „obcy”.

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 9. Rola a pozycja społeczna (status społeczny): pozycja społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości – pozycje mogą być: przypisane i osiągane, centralne i naczelne, „widoczne” społecznie.   rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji może być ona traktowana jako: zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją; schemat (scenariusz) zachowań związanych z daną pozycją elementy roli: nakazane i zakazane oraz „margines swobody”; inne ważne pojęcia: „zespół ról”, „konflikt ról”, „dobór ról”, „rola kluczowa”.

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 10. Interpretacje „roli społecznej”:  ujęcie funkcjonalno-strukturalne – role: klasyfikują i porządkują rzeczywistość; są czymś „zewnętrznym” wobec nas; traktowanie zbiorowości (społeczeństwa, struktury społecznej itp..) jako „układu ról”, role więc „stabilizują” społeczeństwo. ujęcie interakcyjne (E. Goffman): główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?; powstaje w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem; „scena” i „kulisy”, rola „fasady”; uwaga na zachowania niewerbalne; liczy się „margines swobody”.

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 11. Rola społeczna a osobowość jednostki: · osobowość: „zorganizowana struktura cech indywidualnych i sposobów zachowania jednostki, decydujących o jej przystosowaniu do środowiska” – typy osobowości; osobowość a zróżnicowanie społeczne (praca) - badania M. L. Kohna (typ samosterowny i konformistyczny); osobowość „autorytarna” (T. W. Adorno): bezkrytyczna akceptacja wartości i autorytetów, duża punitywność, etnocentryzm; „osobowość podstawowa” (A. Kardiner): podłoże uczuć i wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości (bliskie pojęciu „charakteru narodowego”); „osobowość modalna”- najczęściej występujące połączenie cech psychicznych w zbiorowości; osobowość „nowoczesna” i „tradycyjna”.

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 12. Rola społeczna a tożsamość społeczna (problemy identyfikacji i internalizacji ról społecznych): tożsamość jest pochodną naszej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych – wymiary: „subiektywny” (indywidualne poczucie tożsamości); „obiektywny” (sposób zaklasyfikowanie przez „innych”); problem zgodności tych wymiarów lub jej braku. tożsamość osobista (kim jestem?) – świadomość „swojej spójności” i odrębności – problemy: krystalizacji tożsamości; zaburzeń i „kryzysów” tożsamości. tożsamość z zewnątrz („jaźń odzwierciedlona”) – jak moja tożsamość jest postrzegana przez innych i przez nich określana?

Kontrola społeczna, role społeczne, tożsamość (WDS 2008/2009 nr 3) 13. Wielki socjolog - Émile Durkheim (1858 – 1917), był profesorem w Bordeux, gdzie w 1895(6) r. objął pierwszą w Europie katedrę socjologii; „Zasady metody socjologicznej”(1895): rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością sui generis. Jest ona niepowtarzalna, unikatowa, zewnętrzna w stosunku do jednostki. Społeczeństwa nie należy traktować jako sumy jednostek („realizm socjologiczny”). kluczowym elementem badań socjologicznych są „fakty społeczne” - socjolog powinien odrzucić wszelkie uprzedzenia, o społeczeństwie i powinien stanąć "w dystansie", na zewnątrz „faktu społecznego”. człowiek jest istotą Homo Duplex - z jednej strony kierują nim instynkty, a z drugiej jego świadomość. Jest to także opozycja „jednostkowego” wobec „społecznego”.