Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17)

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 1. Wprowadzenie - porządek wykładu na semestr letni (2008/2009): 1 (17). Struktura i społeczne zróżnicowanie. 2 (18). Klasy i warstwy społeczne. 3 (19). Struktura społeczna i ruchliwość społeczna. 4 (20). Płeć, wiek a struktura społeczna. 5 (21). Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna 6 (22). Polityka i władza. 7 (23). Demokracja i uczestnictwo polityczne. 8 (24). Państwo w refleksji socjologicznej.

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 9 (25). Gospodarka i rynek (porządek ekonomiczny w społeczeństwie). 10 (26). Konsumpcja i społeczeństwo konsumpcyjne. 11 (27). Zmiana i rozwój społeczny, postęp. 12(28). Nowoczesność („późna nowoczesność”) i globalizacja. 14 (29). Migracje i „nowe mniejszości”. 15 (30). Podsumowanie wykładu.

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 2. Zróżnicowanie i nierówności społeczne w socjologii: przedmiotem zainteresowań socjologii są różnice „znaczące społecznie” (tzn. takie, które przynoszą skutki społeczne, są odczuwane jako ważne dla ludzi, ich szans życiowych itp.); socjologia interesuje się tymi różnicami społecznymi, które występują w postaci hierarchii (czyli nierówności) w dostępie do pozycji społecznych, władzy, posiadania ważnych społecznie zasobów (np. wykształcenia), prestiżu (szacunku społecznego) itp.; pytania o nierówności społeczne mają także (a może przede wszystkim) charakter normatywny i polityczny - dlaczego i w jaki sposób istnieją nierówności społeczne? Pytanie te dotykają ważnego zagadnienia „sprawiedliwości społecznej”; trzy schematy ujmowania podziałów społecznych (Stanisław Ossowski): dychotomiczny, funkcjonalny i gradacyjny.

Struktura społeczna i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 3. Struktura społeczna (struere –„konstruować”): układ powiązań różnic i nierówności w danym społeczeństwie odnosimy do pojęcia „struktury społecznej” (struktura jest nieredukowalna do części składowych) - warto jednak pamiętać, że: w ujęciu antropologicznym (ale także i mikro-socjologicznym) struktura społeczna to zróżnicowanie ról i pozycji społecznych (np. związanych z wiekiem i płcią) - nazywamy to często „elementarnymi” formami zróżnicowania społecznego; w ujęciu socjologicznym struktura społeczna to układ stosunków między głównymi kategoriami społecznymi i organizacjami w danym społeczeństwie; tak rozumiana struktura organizuje się wokół podstawowych instytucji społecznych, których funkcją jest podtrzymywanie integralności całego społeczeństwa; struktura społeczna jest związana silnie z ewolucją, historią i kulturą danego społeczeństwa.

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 4. Warunki powstania rozwiniętej struktury społecznej: istnieje hierarchia grup i związany z nimi prestiż; względna trwałość hierarchii społecznej; hierarchia ta jest powiązana z ważnymi instytucjami społecznymi (państwo, gospodarka, ideologia itp.); hierarchia jest związana z różnicami kulturowymi (stylem życia) i dystansami społecznymi (małżeństwa, życie towarzyskie itp.); członkowie grup identyfikują się z zajmowanymi przez siebie pozycjami na tej hierarchii; występuje ideologia sankcjonująca istniejące podziały społeczne (hierarchię).

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 5. Przykład: badanie hierarchii prestiżu społecznego (jakim poważaniem społecznym cieszy się dany zawód?): prestiż zawodów to odzwierciedlenie kształtu nierówności pożądanego przez większość; badania porównawcze (60 krajów) mówią o tym, że hierarchie prestiżu zawodów są do siebie podobne i nie zmieniają się w czasie; w Polsce do lat 90. było podobnie, z wyjątkiem wysokiej pozycji robotnika wykwalifikowanego i górnika; zmiana ustroju pociągnęła za sobą zmianę hierarchii prestiżu, a największa zmiana (degradacja) dotknęła „polityków” (ostatnie miejsce). prestiż zawodów w Polsce (CBOS, styczeń 2009).

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 6. Trzy wielkie tradycje badań socjologicznych nad strukturę społeczną: a) Karol Marks (1818 – 1883) – perspektywa makro-społeczna i historyczna: podział klasowy jest najważniejszy w społeczeństwie; jego podstawą są stosunki własności, a także podziału dóbr konsumpcyjnych i majątku (stosunki eksploatacji); podział klasowy kształtuje cały porządek społeczeństwa – określa i wpływa na władzę ekonomiczną, polityczną oraz dominującą ideologię; klasa pozostaje nie tylko kategorią ekonomiczną, ale także społecznie dynamiczną – rozwój klasy (świadomości klasowej) od „klasy w sobie” do „klasy dla siebie” (klasy stają się „wspólnotami”); klasa u Marksa jest pojęciem „całościowym”, które jednoczy wszystkie cechy społeczne związane z nierównościami; model struktury klasowej: „biegunowy” (dychotomiczny – dwie antagonistyczne klasy) i rozwinięty (są jeszcze klasy „pośrednie”); ważne problemy: czy klasy są trwałe w historii? oraz istnienie klasy średniej?

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) b) Max Weber (1864 – 1920) – perspektywa „wielowymiarowa”: nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną, jednolitą hierarchię, a nierówności społeczne są rezultatem walki o podział różnego rodzaju „rzadkich” i pożądanych zasobów zarówno materialnych, jak i niematerialnych; płaszczyzny zróżnicowania społecznego: ekonomiczna („klasa”) – podziału na klasy nie wyznacza stosunek do środków produkcji, lecz „rodzaj szans na rynku”. Zależą one nie tylko od własności, ale także np. kwalifikacji (stąd różnorodność form klasowych). Klasy nie tworzą „wspólnoty”; prestiżu („stany”) – podział na stany oparty jest stylu życia (konsumpcji). Z „godnością społeczną” wiąże się dążenie do zachowania dystansu wobec osób spoza stanu (strategie małżeńskie). Stany tworzą „wspólnoty”; polityczna („partie”) – partie to „zrzeszenia” o charakterze celowym, które wpływają na państwo (aparat władzy); zbieganie się osi podziałów społecznych (czasy stabilizacji i zmian).

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) c) analiza stratyfikacji (uwarstwienia) społecznego(„geologii społeczeństwa”): stratyfikacja (stratum – warstwa) zróżnicowanie społeczne oparte na hierarchii grup występujących w obrębie danego społeczeństwa; a ściślej stratyfikacja to hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego, które różni udział w podziale dochodów, władzy, prestiżu oraz innych pożądanych dóbr społecznych; jest to badanie hierarchii społecznej „na co dzień” (jej świadomości): William L. Warner (wyróżnił 6 poziomów pozycji społecznych, czyli „klas”) – niska, średni i wyższa, ale każda z nich mogła być niska i wyższa (np. średnia niższa i średnia wyższa); K. Davis i W. Moore – funkcjonalna niezbędność i użyteczność nierówności społecznych (inaczej, merytokratycznego systemu zróżnicowanych nagród); wskaźniki empiryczne stratyfikacji (mierzalne): dochód, wykształcenie (liczba lat nauki szkolnej), prestiż zawodu; bada się także powiązania tych cech (wzory powiązań).

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 7. Legitymizacja nierówności społecznych: nierówności są legitymizowane przez zasady sprawiedliwości społecznej (system społeczny „sprawiedliwy” i „nie sprawiedliwy”): pojęcie „relatywnej deprywacji” (porównanie z tym, „jak być powinno”). zasady legitymizacji nierówności: egalitarna (każdemu po równo) – równość warunków; merytokratyczna (każdemu według jego nakładów) – równość szans; funkcjonalna (każdemu według jego funkcjonalnej przydatności dla systemu) – nomenklatura; tradycyjna („zawsze” w społeczeństwach istniały określone nierówności, m.in. ze względu na płeć, wiek itp.).

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 8. Zasady normatywne (stosunek do nierówności) a charakterystyka ideologii politycznych: egalitaryzm (ruchy lewicowe i populistyczne): nierówności winny być zniesione; merytokratyzm (partie liberalne): nierówności są nieuniknione, ale kanały ruchliwości społecznej powinny być otwarte; funkcjonalne (systemy totalitarne i autorytarne): każdy system tworzy własny układ nierówności, uzasadniany potrzebą utrzymania jego stabilności; tradycyjne (partie konserwatywne): sprawiedliwe jest to, że każdy zna swoje miejsce w szeregu.

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 9. Polityka - państwo a nierówności społeczne: polityka społeczna jako instytucja (środek) zmniejszająca nierówności społeczne oraz ich skutki (bezrobocie, bieda): system zabezpieczenie potrzeb społecznych (social safety net - SSN) - zestaw środków i działań państwa, które mają charakter pomocy dla najbiedniejszych w danym społeczeństwie, jak np. określenie wysokości płacy minimalnej, zasiłku dla bezrobotnych, bezpłatnej ochrony zdrowia, pomocy dla samotnych matek wychowujących dzieci itp. Przykład Kanady (idea Medicare) i USA; redystrybucja bogactwa wedle zasad uznanych za „sprawiedliwe” (np. skala podatkowa). polityka jako: domena uzgadniania zasad normatywnych i priorytetów polityki społecznej, lub inaczej - prób uzgadniania różnych zasad sprawiedliwości społecznej.

Struktura i społeczne zróżnicowanie (WDS 2008/2009 nr 17) 10. Nierówności społeczne (struktura społeczna) w badaniach socjologicznych – problemy: wielość struktur społecznych: makro- i mikro- struktury, istniejące w różnych sferach życia; kulturowe wyznaczniki nierówności (konsumpcja, styl życia); wielość struktur społecznych a „globalna struktura społeczna” (w ramach kraju, w obrębie jego terytorium); problem „narzędzi pomiaru” (mierzenie nierówności społecznych); mechanizmy kształtowania się struktur społecznych (analiza historyczna); - generalne pytanie - czy jest możliwe społeczeństwo bez struktury społecznej?