Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Ruchliwość społeczna i legitymizacja nierówności społecznych (WDS 2008/2009 nr 19)

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) Przykłady – „apetyt” na wykształcenie w Polsce: rola wykształcenia w ruchliwości społecznej – zasady merytokracji; Społeczny wizerunek polskiej szkoły (CBOS, czerwiec 2007); Ocena poziomu kształcenia w Polsce (CBOS, listopad 2008); Wydatki rodziców związane z rokiem szkolnym w latach 1997 – 2008 (CBOS, październik 2008); rola korepetycji w oświacie (OECD, 2002); apetyt na kształcenie: zainteresowanie kształceniem na poziomie wyższym w zależności od pochodzenia społecznego; odsetek studiujących w zależności od wykształcenia matki; wybór uczelni wyższej. problemy wyboru szkoły (targi edukacyjne, plany i strategie edukacyjne rodziców i ich dzieci), elitaryzm oświatowy oraz segregacja społeczna w polskich szkołach.

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) 2.  Ruchliwość społeczna jest to zmiana pozycji jednostki (grupy społecznej) w ramach hierarchii społecznej (w strukturze uwarstwienia) i może oznaczać jej awans, stabilizację lub też degradację; geneza zainteresowań nad ruchliwością społeczną: (przełom XIX i XX wieku) marksizm i ruch robotniczy – „negatywne” zainteresowanie ruchliwością - jakie są przeszkody stojące na drodze do socjalizmu i rewolucji proletariackiej?; Pitrim Sorokin (1889–1968) - „pozytywne” zainteresowania ruchliwością społeczną jako składnikiem „społeczeństwa otwartego” (Social Mobility, 1927). dlaczego badanie ruchliwości jest ważne? – ponieważ wiemy o: stopniu „otwartości” (lub „zamkniętości”) struktury społecznej; zaawansowaniu realizacji ideału „równości społecznej” w danym społeczeństwie (natężenie ruchliwości jest traktowane jako ważny wskaźnik „równości szans”); dokonujących się zmianach struktury klasowej i postaw jednostek; jej wpływie na stabilność polityczną i funkcjonowania gospodarki.

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) 3. Typy ruchliwości społecznej: ruchliwość pozioma i pionowa: pozioma (horyzontalna) – jednostka przemieszcza się między kategoriami na tym samym poziomie; pionowa (wertykalna), jednostka przemieszcza się między poziomami społecznej hierarchii; socjologia zajmuje się głównie ruchliwością pionową, która polega na awansie lub degradacji społecznej. ruchliwość indywidualna i zbiorowa; ruchliwość wewnątrz-pokoleniowa i między-pokoleniowa: ruchliwość wewnątrz-pokoleniowa: awans/ degradacja w granicach jednego pokolenia (swojego życia), jak np. poprzez podnoszenie przez jednostkę poziomu swojego wykształcenia, nabywanie nowych kwalifikacji, bogacenie się, a w konsekwencji przesuwanie się z biegiem lat na wyższe pozycje w hierarchii społecznej; ruchliwość między-pokoleniowa: zajęcie przez jednostkę wyższej,bądź niższej pozycji niż mieli jej rodzice.

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) ruchliwość strukturalna (technologiczna) - wynikająca ze zmian składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń; ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna): związana z wymianą (bezpośrednią bądź pośrednią) jednostek między różnymi grupami społeczno-zawodowymi; jest ona szacowana jako różnica między ruchliwością ogółem a ruchliwością strukturalną. czynniki wpływające na ruchliwość społeczną: cechy jednostki oraz jej rodziców; stopień „otwartości” społeczeństwa (jego struktury społecznej); wpływ instytucji publicznych (społecznych): „membrany” w społeczeństwie („elewatory” i „ruchome schody”), jak np. system szkolny, kościół, wojsko, partia polityczna itp.; zmiany na rynku pracy (m. in. pod wpływem technologii).

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) 4. Mechanizmy ruchliwości społecznej: uprzemysłowienie (okres wzrostu gospodarczego) wywołuje zmiany składu społecznego ludności, co przekłada się na zwiększoną ruchliwość społeczną (zwłaszcza strukturalną); istotną cechą zmian struktury społecznej w okresie uprzemysłowienia jest wzrost średnich i wyższych pozycji kosztem pozycji najniższych (przewaga awansu nad degradacją); mimo różnic w ogólnych rozmiarach ruchliwości społecznej wzory ruchliwości w krajach rozwiniętych są do siebie podobne (jednakowe). Wynika to m.in. z : jednolitej organizacji procesu pracy; podobnej roli małej (dwupokoleniowej) rodziny (czyli zbliżonej socjalizacji i sposobów przekazywanie statusu społecznego); wzrastającej roli wykształcenia.

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) 5. Funkcje ruchliwości społecznej - wpływa na: formowanie się podziałów społecznych (struktury społecznej): może ją stabilizować lub zmieniać; określa wyrazistość podziałów społecznych (wysoka ruchliwość ją osłabia, niska natomiast zaostrza); zamyka lub otwiera poszczególne kategorie społeczne i zawodowe. stabilność polityczną: wysoka ruchliwość redukuje potencjał negatywnych napięć społecznych („wentyl bezpieczeństwa”), a awans osób z „nizin” do klasy wyższych jest traktowany jako świadectwo równych szans; niska ruchliwość jest czynnikiem konfliktogennym z perspektywy szczególnie dołu hierarchii społecznej.

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) (cdn. pkt. 5) funkcje ruchliwości społecznej – wpływa na: efektywność gospodarczą (ruchliwość jest traktowana jako warunek efektywności gospodarczej): w okresie wzrostu gospodarczego rośnie ruchliwość społeczna (strukturalna), zaś słabnięcie tempa rozwoju powoduje spadek tej ruchliwości; ruchliwość wpływa także na efektywność gospodarczą przez jej skutki, tj. przez przenikalność barier społecznych i społeczne „lokalizacje” jednostek- czy jednostki z odpowiednimi kwalifikacjami zajmują właściwe pozycje społeczne? psychologiczne funkcjonowanie jednostek (widać to w stylu życia, zachowaniach i sposobie myślenia – problem „nuworyszy”): dobre (zwiększa skłonność do akceptacji zmian, tolerancji oraz innowacyjności); złe (rodzi lęk i niepewność przed utratą pozycji, prawicowy radykalizm społeczny i podatność na stereotypy).

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) 6. Ruchliwość a legitymizacja nierówności społecznych: legitymizacja dokonuje się na poziomie świadomości społecznej poprzez: uznanie nierówności przez klasy najniższe; ogólną akceptację społeczną. ważne pytanie - dlaczego roszczenia klas niższych są tak umiarkowane i mało rewolucyjne? – dlatego, gdyż: bo zazwyczaj ci ludzie nie mają wiedzy o skali (wielkości) nierówności społecznych (problem grup odniesienia); nie mają oni także bezpośrednich kontaktów z osobami z wysokich pozycji; silny jest wpływ środowiska rodzinnego (między-pokoleniowy przekaz wartości), co prowadzi do tego, że nierówności odtwarzają się za przyzwoleniem upośledzonych środowisk społecznych (!).

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) - legitymizacja nierówności na poziomie wartości („syndromów wartości”): „dominującej ideologii” (obejmuje tych wszystkich, którzy są przekonani o prawomocności istniejącego porządku społecznego; charakterystyczne jest jego akceptacja na gruncie moralnym, czyli szacunek dla „lepszych”): jest to m.in. ideologia „równych szans”; pytanie: czy wpływ ideologii dotyczy klas wyższych, czy niższych? przyjęcie określonych postaw społecznych - typy legitymizacji: „podporządkowania” (akceptacja systemu społecznego w połączeniu z wizją konfliktowego jego podziału na „my” i „oni”); „fatalizmu” (nic nie da się zmienić, „po prostu tak jest”); „instrumentalnego kolektywizmu” (należy zmieniać reguły społeczne, ale tylko przez legalną i zorganizowaną działalność polityczną, m.in. przez związki zawodowe); radykalizm polityczny, kontestację nierówności społecznych (postawa sprzeciwu w ramach prawa, działanie lewicy).

Ruchliwość społeczna WDS 2008/2009 nr 19) 7. Ruchliwość społeczna w Polsce: skutki II wojny światowej: znaczny ubytek demograficzny ludności (eksterminacja niektórych grup ludności) i „przerzedzenie” przede wszystkim inteligencji i klas wyższych; powstały „wolne” miejsca w wyższych partiach struktury społecznej. reformy ustrojowe po 1945 r.: proces uprzemysłowienia (strategia „narzuconej industrializacji”) i migracje wieś-miasto; kryteria „polityczne” ruchliwości; bezpłatne szkolnictwo wszystkich szczebli, alfabetyzacja oraz szkolnictwo wieczorowe i zaoczne. ruchliwość społeczna w Polsce w okresie socjalizmu na tle porównawczym była podobna do innych krajów rozwiniętych - ważne pytanie: czy powojenna ruchliwość była wywołana polityczną zmianą ustrojową, czy też zmianami gospodarczymi (procesem uprzemysłowienia)?      

Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19) ruchliwość społeczna po 1989 r.: „pewna” otwartość nastąpiła bezpośrednio po 1989 r. - wzrost ruchliwości strukturalnej i wymiennej; później nastąpiło usztywnienie i stabilizacja barier społecznych. kobiety w procesach ruchliwości społecznej – odmienność ruchliwości społecznej kobiet (wobec mężczyzn): później zaczynają one pracować; „niezależny” charakter ich pracy od stanu gospodarki (tempa jej rozwoju); wzrost ruchliwości strukturalnej kobiet po 1989 r.