Metody analizy i interpretacji tekstów literackich na lekcjach języka polskiego Aleksandra Paluch

Podstawową metodą pacy na lekcjach języka polskiego jest praca z tekstem literackim. Po wprowadzeniu reformy oświaty i wdrożeniu nowej matury ten element pracy stał się wręcz zasadą organizacji lekcji, ponieważ z zapisu podstawy programowej wynika, iż analiza i interpretacja stanowią jednocześnie konsekwencję odbioru dzieła literackiego oraz podstawę tworzenia wypowiedzi.

W dydaktyce szkolnej pokazujemy uczniom, w jaki sposób odczytać to, co o mnie, jako człowieku mówi interpretowany tekst. Nie jest to łatwe, gdyż zależy od możliwości intelektualnych uczniów, ich oczytania, erudycji, inteligencji. Stąd też różne propozycje metod pracy związanych z analizą i interpretacją. Kilka z nich chciałabym przybliżyć w tej prezentacji.

Pierwsza to zajęcia mające na celu kształcenie umiejętności dostrzegania różnych warstw znaczeniowych utworu poetyckiego, posługiwania się odniesieniami do kultury europejskiej, szybkiego wyszukiwania potrzebnych informacji w różnych źródłach oraz zastosowania ich w pracy nad konkretnym tekstem. Zajęcia powinny odbywać się w czytelni. Zadaniem nauczyciela jest pełnienie roli przewodnika w podróży przez dzieło poetyckie, w której można wyodrębnić następujące etapy: przeczytać – przeżyć – zrozumieć – skomentować. Uczniowie pracują w zespołach analizując dwa lub trzy wybrane przez nauczyciela wiersze. Praca każdego zespołu przebiega w kilku etapach.

Etap pierwszy: to lektura i indywidualne przeżycie utworów. Uczniowie: wypowiadają się, przedstawiając subiektywne wrażenia, przeżycia i skojarzenia związane z tekstami, następnie zapisują je w formie luźnych notatek. Etap drugi: odczytywanie zawartych w tekstach odniesień do dzieł kultury europejskiej. odszukanie i obejrzenie reprodukcji obrazu, analiza obrazu z wykorzystaniem fragmentów tekstu Szymborskiej, przypomnienie głównych informacji o epoce Bruegla z uwzględnieniem głównych prądów kulturowych. ) Uczniowie ponownie odczytują teksty utworów, porządkują i rozszerzają skojarzenia wynotowane wcześniej, odczytują (wstępnie) przesłanie tekstu.

Etap trzeci: stanowi podsumowanie przemyśleń i informacji na temat utworu. Przemyślenia i uwagi na temat danego utworu uczniowie wpisują w piramidę znaczeń zbudowaną z kilku warstw, przy czym wierzchołek jest warstwą zewnętrzną – wrażeniem. Kolejne warstwy to konteksty i odniesienia kulturowe oraz filozoficzne. Nie należy narzucać uczniom liczby warstw, jedynie uświadomić, że każda kolejna warstwa pozwala na pełniejsze zrozumienie, a następnie skomentowanie utworu. Praca domowa: Uzasadnij znaczenie odniesień do dzieł kultury europejskiej w twórczości autora wierszy.

Propozycja druga to cykl lekcji poświęconych inspiracji biblijnym motywem wędrownym.

Lekcja I , II: Charakterystyka postaci np Lekcja I , II: Charakterystyka postaci np. z obrazu, czyli o meandrach interpretacji. Praca w grupach – każda grupa otrzymuje do interpretacji jeden z trzech – czterech obrazów; nie podajemy tytułu obrazu. Zadanie: Opiszcie bohaterów tego obrazu – wnioskując z wyglądu, wyrazu twarzy, ubioru o cechach charakteru i usposobienia. Opowiedzcie, o czym myślą, w jakich zdarzeniach uczestniczą. Po wysłuchaniu wszystkich grup przeprowadzamy krótką dyskusję o tym, co różni bohaterów przedstawionych na obu obrazach – wnioski zapisujemy na tablicy. Przedstawiamy bohaterów obrazów poprzez streszczenie historii zawartej w Biblii. Zadanie: Zdobądźcie jak najwięcej wiadomości o malarzu, którego obraz opisywaliście, czasie powstania dzieła, kierunku w sztuce, który prezentuje. Relacja z wędrówek po encyklopediach, albumach i opracowaniach. Dyskusja na temat: Od czego zależy sposób przedstawiania i odczytywania danego motywu?

Lekcja III: Analiza tekstu lirycznego. Praca w grupach – każda grupa otrzymuje do analizy jeden z trzech tekstów literackich zawierających motyw biblijny, Zadania: Jak się ma tekst liryczny do opowieści zawartej w Biblii? Kim jest bohater w świetle tego tekstu, jak wartościowany jest jej czyn? Jakie przesłanie wynika z tekstu? (zacytuj odpowiedni fragment). Kim jest podmiot liryczny utworu i jak wpływa na sposób opowiadania historii? Z czego wynika jego dystans bądź brak dystansu do przedstawianych problemów? W jakim czasie utwór powstał i czy ma to wpływ na sposób potraktowania motywu? Praca pisemna: Wędrówka motywu. „Są takie motywy, które poeci podają sobie z rąk do rąk”. Dlaczego ten motyw? Jak i dlaczego przedstawiłbym bohaterów tego motywu?

Co to za wiersz? (interpretacja plastyczna) Zachęćmy uczniów, aby dokonali analizę wiersza – zamknęli swoje wrażenia, odczucia, przemyślania po jego przeczytaniu w obrazie. Zadaniem uczniów jest wybranie jednego wiersza (bądź to z antologii wierszy różnych twórców poświęconej jednemu tematowi, bądź z tomiku jednego poety) i dokonanie w domu jego „plastycznej interpretacji”. Później, na lekcji, odgadujemy, który wiersz ilustruje dany obraz. Młodzież uzasadnia swoje propozycje, czytamy zaproponowane teksty, rozważamy warianty, wysłuchujemy autora interpretacji. Dzięki takim zajęciom uczniowie zaczną uważniej czytać teksty liryczne, a także zobaczą możliwości innego niż słowo wyrażania swoich przemyśleń, emocji związanych z tekstem.

Propozycja notowania informacji z lekcji poświęconej analizie i interpretacji testu poetyckiego Na przykładzie wierszy autorów barokowych ukazuje, w jaki sposób odtworzyć strukturę utworu za pomocą wykresu, który stanowi skrótowy zapis tych, naładowanych konceptami i wyrafinowanymi środkami stylistycznymi, tekstów. Taka forma notatki lepiej ukaże spoistość tych wierszy, ich logiczność, kunszt i element niespodzianki poetyckiej.

(Czasowi zgoła wszystko na świecie hołduje) teza: Krótkość żywota (Czasowi zgoła wszystko na świecie hołduje)   CZAS - argumentacja: byt nasz - życie ludzkie, przyroda (słońce)  dźwięk cień dym wiatr błysk głos punkt wyliczenie jednosylabowych wyrazów  koło niehamowane     przodek  ty sam  potomek  Myślisz  jużeś był  (czas ter. – czas przeszły) - podsumowanie tezy: kolebka  grobem  paradoksy matka  mogiła  elipsy Wniosek: - ze względu na typ wyrażanych przeżyć jest to liryka filozoficzna; - ze względu na konstrukcję stylistyczną jest to liryka zwrotu do adresata (którym może być każdy człowiek)

Do Anny - teza: Z czasem wszystko przemija  antyteza: miłość do Anny nie przeminie. - argumentacja: Z czasem  bieżą lata (13 anafor)  upadają państwa (wyliczenia)  zanika dowcip i rozum  mija uroda  opadają liście  przekwitają łąki  mijają uczucia (przykłady z życia jednostek, z dziedziny życia społecznego i przyrody) hiperbola, koncept - potwierdzenie tezy: Czasowi zgoła wszystko na świecie hołduje niespodzianka poetycka (pointa): Szczyra miłość ku tobie, Anno, me kochanie Wszystkim czasom na despekt nigdy nie ustanie. Wniosek: - wiersz pozornie filozoficzny okazuje się erotykiem (co zapowiadał tytuł); - jest to liryka zwrotu do adresata, ukochanej Anny

Ten sposób notowania nie jest pomysłem nowatorskim, był on lansowany jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego, później został zarzucony, a nawet ośmieszany. Wydaje mi się jednak, że warto do niego powrócić, gdyż czasem bardziej wartościowe jest sporządzanie tabelek i wykresów lub zapis trafnych cytatów, bowiem wymaga to myślenia i uczy dostrzegania elementów struktury tekstu, oczywiście przy założeniu, że uczeń wkłada w taki zapis twórczy wysiłek intelektualny. Oczywiście nie wszystkie utwory poetyckie poddają się graficznemu zapisowi. Zanim więc wprowadzimy tę metodę do pracy, przeanalizujmy tekst pod kątem takiej formy zapisu.

Każdy nauczyciel ma indywidualne możliwości i uwarunkowania – wykształcenie, zasób kompetencji, doświadczenie pedagogiczne, emocje. Każdy uczeń jest indywidualną osobą, także ze swoimi możliwościami, zdolnościami, zainteresowaniami, przeżyciami. Ta grupa uczniów, ta klasa, to nie to samo, co tamta, dzisiaj jest inne od jutra. Można się zastanawiać, czy należy i warto korzystać z gotowych konspektów, pomysłów, przykładowych ćwiczeń, zadań, tematów? Wydaje mi się, że można i należy, gdyż inaczej popadamy w rutynę, a ta zawsze jest nudna. Czerpiąc z doświadczenia innych dostosowujmy je zarówno do swoich uwarunkowań, jak i możliwości naszych uczniów. Można wykorzystać tylko pewną część pomysłu, która nas zaciekawiła i zrobić to po swojemu, inaczej. I też inaczej w jednej klasie, inaczej w drugiej, bo proces uczenia – zwłaszcza języka polskiego – to proces aktywnego poznawania, doświadczania i twórczego rozwoju.

KONIEC