Zdrowie „środowiskowe” Andrzej Deptała Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych Wydział Nauki o Zdrowiu Akademia Medyczna w Warszawie

Ekologia Narodziny ekologii przypadają na przełom XVIII/XIX wieku. Pionierem ekologii był Lamarc. W swojej teorii ewolucji uznał wyjątkową rolę środowiska, jako czynnika wywołującego przystosowania ewolucyjne. Termin ekologia wprowadził E. Haeckel: „Jest to nauka o związkach organizmów z warunkami organicznymi i nieorganicznymi ich otoczenia i wzajemnych stosunkach organizmów żyjących w tym samym miejscu”.

Ekologia człowieka Nauka o wzajemnym oddziaływaniu środowiska i populacji ludzkiej. Ekologia człowieka dąży do wyjaśnienia wpływu i skutków oddziaływania środowiska na biologiczny rozwój człowieka oraz ukazania właściwych kierunków planowania gospodarki człowieka. Wykorzystuje zdobycze biologii człowieka, geografii, archeologii, socjologii.

Środowisko Środowisko – zbiór wszystkich obiektów (także ich właściwości oraz relacji między nimi), które nie są zaliczane do rozważanego systemu. Dla zbiorowości ludzkiej (system) środowiskiem jest cała materialna reszta Wszechświata. Obiekty tego środowiska i ich atrybuty albo nie zależą od człowieka – środowisko przyrodnicze (naturalne) – albo są ściśle związane z populacją ludzką – środowisko cywilizacyjne. Oddziaływanie systemu na środowisko jest dwustronne: Człowiek eksploatuje środowisko przyrodnicze przekształcając je w środowisko cywilizacyjne. Zmieniające się środowisko (przyrodnicze i cywilizacyjne) wpływa na fizyczne i biologiczne cechy populacji ludzkiej.

Zanieczyszczenie i skażenie środowiska Zanieczyszczenie – wzrost emisji różnych substancji, która staje się szkodliwa dla zdrowia ludzi lub zwierząt albo roślin. Skażenie – rodzaj zanieczyszczenia związany z wprowadzeniem do środowiska substancji, które albo normalnie w nim nie występują albo w ilościach niezakłócających prawidłowy przebieg procesów ekologicznych. Skażenie chemiczne Skażenie fizyczne Skażenie biologiczne

Zdrowie Zdrowie (wg WHO) – stan dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub kalectwa. Zdrowie (wg fizjologii) – pełna zdolność organizmu do utrzymywania równowagi pomiędzy nim a środowiskiem, do prawidłowego reagowania na zmiany środowiska i adaptacji do tych zmian.

Choroba Choroba (wg Kadłubowskiego) – niewyrównane zaburzenie stanu równowagi somatyczno-psychiczno-społecznej ustroju człowieka, powodujące jego niedostateczne przystosowanie do środowiska.

Środowisko a zachorowanie Indywidualna osobnicza predyspozycja do rozwoju „choroby środowiskowej” może wynikać z: Długiej ekspozycji na czynnik środowiskowy o uznanym wpływie toksycznym (np. nowotwory, nadciśnienie tętnicze). Odziedziczenia mutacji genetycznych, które zwiększają ryzyko zachorowania (np. nowotwory). Odziedziczenia polimorfizmu genów kodujących systemy enzymatyczne (np. nowotwory, cukrzyca typu 2). Wrodzonych chorób związanych z nieprawidłową strukturą tkanki lub narządu (np. dysplazja tętnicy nerkowej). Zaburzeń regulacji sygnałów pobudzających i hamujących (np. cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze).

Środowisko a choroba Czynniki związane ze stylem życia Zanieczyszczenie środowiska Ekspozycja zawodowa

Styl życia Palenie tytoniu Nadużywanie alkoholu etylowego Niewłaściwa dieta

Styl życia - palenie tytoniu 1 W dymie tytoniowym zawartych jest ponad 40 różnych karcinogenów oraz nikotyna, która powoduje uzależnienie i przyspiesza rozwój miażdżycy tętnic. Palenie tytoniu znamiennie zwiększa ryzyko zachorowania na choroby sercowo-naczyniowe i na nowotwory złośliwe.

Styl życia - palenie tytoniu 2 Niezależnie od sposobu inhalowania (papieros, cygaro czy fajka) ryzyko jest zachorowania na choroby sercowo-naczyniowe i na nowotwory jest podobne. Wprowadzenie na rynek papierosów o niskiej (light) lub bardzo niskiej (ultralight) zawartości ciał smołowatych nie zmniejszyło umieralności z powodu chorób sercowo-naczyniowych i nowotworów tytoniozależnych.

Styl życia - prewencja palenia tytoniu Badacze Narodowego Instytutu Raka (NCI – National Cancer Institute) USA obliczyli, że spadek zużycia tytoniu o 15% skutkuje u dorosłych zmniejszeniem umieralności na nowotwory aż od 8%-16%.

Styl życia - nadużywanie alkoholu 1 Za szkodliwe dla zdrowia większość badaczy uznaje picie etanolu w ilości większej niż: 20 ml czystego spirytusu/d lub 50 ml wódki/d lub 250 ml wina/d lub 500 ml piwa/d

Styl życia - nadużywanie alkoholu 2 Nadużywanie etanolu jest związane z zachorowaniami na: Marskość wątroby Nowotwory Zapalenie trzustki Zespoły psychoorganiczne Zespoły otępienne Kardiomiopatie

Styl życia - dieta 1 Nieprawidłowa dieta, oparta na zbyt wysokim spożywaniu tłuszczów zwierzęcych i węglowodanów oraz zbyt niskim spożywaniu warzyw/owoców, prowadzi do otyłości i zwiększa ryzyko zachorowania na: Choroby sercowo-naczyniowe Nowotwory Cukrzycę Hiperlipoproteinemie Nadmierne spożywanie soli kuchennej jest czynnikiem ryzyka rozwoju nadciśnienia tętniczego.

Styl życia - dieta 2 Niedobory składników pokarmowych mogą być przyczyną: Osteoporozy Awitaminoz Niedokrwistości Zaburzeń somatycznych i psychicznych związanych z niedoborami magnezu, cynku, manganu itp.

Styl życia - dieta a prewencja Według National Cancer Institute modyfikacja diety w postaci zmniejszenia spożycia tłuszczów zwierzęcych (< 25% dziennego zapotrzebowania), a zwiększenia ilości warzyw i owoców (3-5 porcji dziennie) spowodowałaby spadek umieralności na nowotwory o > 8%.

Zanieczyszczenie i ekspozycja zawodowa 1 Największe wpływ na zdrowie człowieka ma zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi, związkami aromatycznymi (węglowodory, aminy) i nitrozowymi oraz pestycydami. Związki te zwiększają ryzyko zachorowania przede wszystkim na nowotwory złośliwe. Oprócz zanieczyszczenia środowiska, człowiek może mieć kontakt z tymi toksynami z racji wykonywanego zawodu.

Zanieczyszczenie i ekspozycja zawodowa 2 Metale ciężkie to metale, których liczba atomowa jest wyższa niż 20 (z wyłączeniem metali ziem alkalicznych, lantanowców i aktynowców). Są to substancje niepodlegające rozkładowi – ulegają BIOAKUMULACJI w organizmach. W kolejnych ogniwach łańcucha pokarmowego organizmów może następować sukcesywne zwiększanie zawartości metali. Proces taki nazywa się BIOMAGNIFIKACJĄ. Także inne substancje chemiczne mogą ulegać biokumulacji i biomagnifikacji (np. DDT).

Zatrucie rtęcią i ołowiem Głównym źródłem zanieczyszczeń jest przemysł elektrochemiczny. Toksyczne są pary i organiczne związki rtęci. Nadmiar rtęci uszkadza mózg, wzrok, smak, dotyk, nerki, przysadkę, tarczycę. Pierwsze zatrucia w 1956 r. w japońskiej zatoce Minimata, poprzez spożywanie ryb łowionych w tej zatoce. Do 1975 r. zmarło 107 osób spośród 800 zatrutych – choroba Minimata. OŁÓW: Głównym źródłem zanieczyszczeń jest przemysł elektrochemiczny, drukarski, a w przeszłości benzyna. Toksyczny jest zarówno sam pierwiastek, jak i jego sole. Przewlekłe zatrucie zwane jest ołowicą: Szara obwódka wokół zębów, uszkodzenie nerek, porażenie mięśni, niedokrwistość.

Nowotwory a ekspozycja zawodowa 1 Czynnik zawodowy Rodzaj nowotworu powstający w wyniku narażenia na ten czynnik Azbest (np. przemysł okrętowy, produkcja izolatorów, rozbiórka domów) Rak płuca, międzybłoniak opłucnej, raki skóry. Chrom lub nikiel (np. przemysł przetwórczy) Rak płuca, rak jamy nosowej. Arsen (np. hutnictwo, praca z pestycydami) Rak płuca, raki skóry, rak wątroby. Kadm (np. hutnictwo, galwanizacja stali) Rak prostaty, nowotwory układu oddechowego. Benzen (np. kontakt zawodowy lub nałogowy z lakierami, klejami, farbami) Białaczki, zespoły mielodysplastyczne. Policykliczne węglowodory aromatyczne (np. dymy fabryczne, oleje mineralne, smary, rozpuszczalniki, asfalt) Rak płuca, rak nerki, rak prostaty, rak pęcherza moczowego, raki skóry (przy wcieraniu). Aromatyczne aminy i barwniki azowe (np. przemysł gumowy) Rak pęcherza moczowego, rak wątroby, rak żołądka.

Nowotwory a ekspozycja zawodowa 2 Czynnik zawodowy Rodzaj nowotworu powstający w wyniku narażenia na ten czynnik Chlorek winylu (= etylenu, np. produkcja PCV) Rak wątroby, mięsak wątroby. Analogony chlorku winylu (trichloroetylen, tetrachloroetylen, czterochlorek węgla, chlorometan, chloroetan – rozpuszczalniki, środki czyszczące do metali, insektycydy, produkcja szkła, perfum, olejów, itp.) Białaczki, chłoniaki. Pestycydy chloroograniczne (DDT, DDE, HCH, HCB – np. opryskiwanie pól, ogrodów, pakowanie i przepakowywanie, spożywanie skażonej żywności, ukłucia owadów) Rak wątrobowokomórkowy (głównie u myszy i szczurów). DDT – dichlorodifenylotrichloroetan; DDE – dichlorodifenylodichloroetan; HCH – heksachlorocykloheksan; HCB – heksachlorobenzen.