(1) Kryminologia i jej podstawowe paradygmaty

Definicja Kryminologia: crimen (gr. przestępstwo, zbrodnia) + logos (gr. nauka) = nauka o przestępstwie/przestępczości Precyzyjniej: To „nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, (...) osoby sprawcy przestępstwa, jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości”. /Błachut i in., Kryminologia 2007/ 2

Narodziny kryminologii - ojcowie Włosi: Cesare Lombroso (1836-1909), lekarz, antropolog (także antropolog kryminalny) Rafaele Garofalo (1851-1934) – w jego podręczniku z 1885 r. termin kryminologia pojawił się w tytule po raz pierwszy Francuz: Adolphe Quetelet (1796-1874) Michel-Andre Guerry (1802-1866) - społ. dystryb. przestępczości Paul Topinard (1830-1911), uważany za twórcę samego terminu. 3

Elementy kryminologii Przestępstwo jako kategoria zachowań społecznych naruszających normę prawa karnego Czym różni się od innych kategorii zachowań społecznych? Czy jest kategorią zachowań zmienną w czasie i przestrzeni Czy kryterium wyodrębnienia przestępstwa jest wyłącznie kryterium normatywne czy też można wskazać także inne kryteria (np. społecznej szkodliwości, patologiczności)

Elementy kryminologii 2. Przestępczość jako zjawisko społeczne Ujęcie statyczne (rozmiary przestępczości) Ujęcie dynamiczne (zmiany, którym przestępczość podlega) Struktura (jakie przestępstwa, jaki ich udział w zjawisku przestępczości) Uwarunkowania (czynniki determinujące strukturę, dynamikę i rozmiary przestępczości, czyli jej społeczną dystrybucję 5

Elementy kryminologii 3. Osoba sprawcy przestępstwa To centralna kategoria w kryminologii pozytywistycznej, poniekąd lombrozjańskiej (behawioralnej), dociekającej, dlaczego jedni ludzie są sprawcami przestępstw, a inni nie (dziś to dział kryminologii zwany etiologią przestępczości). Odpowiedzi: Nurt antropologiczno-biologiczny Nurt psychologiczny Nurt socjologiczny 6

Elementy kryminologii 4. Ofiara przestępstwa Przedmiot zainteresowania działu kryminologii zwanego wiktymologią (łac. victima – ofiara) Wiktymologia zajmuje się: Czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo stania się ofiarą przestępstwa Konsekwencjami wiktymizacji Zapobieganiem wiktymizacji Lękiem przed przestępczością 7

Elementy kryminologii 5. Kontrola społeczna i reakcja na przestępczość Instytucje wymiaru sprawiedliwości (jak one funkcjonują, jak realizują normy prawa karnego) Skuteczność i oddziaływanie na społeczeństwo sankcji karnych stosowanych wobec przestępców (penologia, polityka kryminalna) Pytanie „reaktywne”, tj. o istotę i społeczne funkcje reakcji wobec przestępczości, a jeszcze inaczej: „dlaczego pewne zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzie za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie?” 8

Kryminologia a inne dyscypliny nauki Kryminologia to dyscyplina o charakterze interdyscyplinarnym. Ma swój przedmiot (przedmioty) zainteresowań, ale wykorzystuje metody stworzone przez inne dyscypliny: biologię, medycynę, psychiatrię i psychologię, statystykę, ekonomię, historię, prawo i, oczywiście, socjologię! Obecnie w Europie kryminolodzy to przede wszystkim prawnicy (kryminologii naucza się w ramach studiów prawniczych, w USA natomiast – to socjologowie (tam nauczanie kryminologii odbywa się w ramach studiów socjologicznych). 9

Związek kryminologii z biologią, medycyną (psychiatrią) i psychologią 3. Założenie - istnieje związek pomiędzy zachowaniami przestępczymi a cechami biologicznymi sprawcy (genetycznymi, neurofizjologicznymi, układem hormonalnym). 4. Np. psychiatria „tropi” związki zachowań przestępczych z chorobami psychicznymi czy zaburzeniami psychicznymi i wykorzystywana jest do oceny poczytalności sprawców. 5. Podobnie psychologia, badająca związki zachowań przestępczych z osobowością, temperamentem, procesami uczenia się, emocjami, poziomem rozwoju umysłowego 10

Związek kryminologii z pedagogiką i historią 6. Kryminologia czerpie głównie z pedagogiki resocjalizacyjnej; dzieje się tak od lat 50. XX w., kiedy karę pozbawienia wolności zaczęto traktować jako środek resocjalizacji przestępców, czyli naprawiania tego, czego nie przyniósł proces socjalizacji. 7. Istnieje nurt badań zwany kryminologią historyczną. To nie tyle historia przestępczości i prawa, ile analiza kontekstu społeczno-historycznego przestępczości i jej zwalczania – z wnioskami dla współczesnych społeczeństw i władz. 11

Związek kryminologii z ekonomią i statystyką 8. Przestępczość ma bez wątpienia związek ze zjawiskami ekonomicznymi (hossą, bessą, zamożnością społeczeństwa, poszczególnych grup społecznych), ma też swój wymiar ekonomiczny i „oparcie” w modelu homo oeconomicus (człowiek kieruje się własnym interesem, wykorzystując racjonalnie zasoby rynku i pracę). 9. Kryminologia wykorzystuje dane statystyczne gromadzone przez policję, prokuraturę, sądy i system penitencjarny, określając rozmiary, dynamikę i strukturę przestępczości oraz jej związek z różnymi zmiennymi o charakterze społ.

Związek kryminalistyki z socjologią 10. Od statystyki prosta droga do socjologii i ujęcia przestępczości jako zjawiska społecznego. 11. Początki tego podejścia mają związek z europejskimi twórcami tzw. szkoły socjologicznej prawa karnego – Franzem von Lisztem, Enrico Ferrim czy Rafaele Garofalo, działającymi na przełomie XIX i XX w. 12. Rozwój podejścia kojarzony jest z okresem międzywojennym i Stanami Zjednoczonymi (badaniami empirycznymi nad przestępczością, z których zasłynęła tamtejsza socjologia). 13

Związek kryminalistyki z socjologią 13. Przejawia się m.in. w tym, że przestępczość traktuje się jako przejaw patologii społecznej (zjawisk zakłócających funkcjonowanie społeczeństwa), formę zachowań dewiacyjnych (czyli naruszających społeczne normy) oraz problem społeczny (czyli coś, co wymaga interwencji i przeciwdziałania). 14. Równocześnie postrzega się zachowania przestępcze jako uwarunkowane wymienionymi zjawiskami i wpływające na nie - na poziomie mikro-, makrostrukturalnym oraz globalnym! 15. Inspirowana socjologią kryminologia zwraca uwagę na formalne i nieformalne społeczne mechanizmy i instytucje kontroli przestępczości. 14

Kryminologia a nauka prawa karnego 16. Kryminologia to społeczna nauka empiryczna (o empirycznych podstawach), zajmuje się przestępstwem, przestępczością,, przestępcą i społeczną reakcją na wymienione zjawiska jako faktami (indywidualnymi i społecznymi), jako tym, co jest (stwierdzając, „jak jest”). 17. Nauka prawa karnego (i jej podobne nauki penalne) to nauka normatywna. Poszukuje odpowiedzi na pytanie o to, „jak być powinno”. 18. Oczywiście – związki pomiędzy obiema dyscyplinami istnieją i są mocne! 15

Główne paradygmaty kryminologii (założenia) – kryminologia klasyczna Początki sięgają XVIII w. i kojarzone są z nazwiskami filozofów i przedstawicieli tzw. klasycznej szkoły prawa karnego. Zaliczają się do nich m.in.: Cesare Beccaria (O przestępstwach i karach), Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg W. F. Hegel, Ludwik Anselm Feuerbach. Główne tezy to: Człowiek z natury jest zły i jest dla innych – jak mawiał Thomas Hobbes – wilkiem Równocześnie człowiek posiada wolną wolę i podejmuje świadome, racjonalne decyzje (także wówczas, gdy decyduje się na przestępstwo) Skoro tak, to jest odpowiedzialny za swe decyzje i należy mu się sprawiedliwa zapłata: za zachowanie przestępcze – kara Kara pełni też funkcję prewencyjną: ponieważ – działając racjonalnie – człowiek stara się uniknąć cierpienia/bólu i uzyskać przyjemność – kara winna go odstraszać (lęk) 16

Kryminologia pozytywistyczna Jej początki kojarzone są z takimi myślicielami XIX-wiecznymi, jak: Cesare Lombroso, Enrico Ferri, Rafaele Garofalo U podstaw tego paradygmatu leży wiara we wszechmoc nauki i wiążące się z nią przekonanie o powszechnym determinizmie (także człowieka) Człowiek jako taki nie jest zatem odpowiedzialny za swe zachowania (jak chcieli indeterminiści – klasycy); Trzeba odkryć czynniki, które pchają człowieka do przestępstwa, wyeliminować je i w ten sposób zredukować zachowania przestępcze (korekcjonizm) Kara nie ma być represją, „zapłatą”, lecz narzędziem służącym korekcie (resocjalizacji) przestępcy Dużą rolę przywiązywano do prewencji (korekty uwarunkowań społecznych) 17

Kryminologia antynaturalistyczna Jej początki sięgają lat 60. i 70. XX w. Nie istnieją absolutne miary tego, co jest, a co nie jest przestępstwem; od tzw. audytorium zależy, co za czyn przestępczy uzna Antynaturaliści stawiali zatem pytanie następujące: co sprawia, że pewne zachowania uznawane są za przestępcze, a tym samym niektórzy ludzie za przestępców, natomiast inne zachowania i inni ludzie takiego naznaczenia nie doświadczają? Punkt ciężkości zostaje więc przeniesiony z człowieka na instytucje kontroli społecznej i organizację społeczeństwa; to istniejący w społeczeństwie konflikt (nierówności) i jego pochodna w postaci represyjnego systemu kontroli są – przynajmniej pośrednio – odpowiedzialne za zjawisko przestępczości. Zło nie tkwi w człowieku, lecz w organizacji społeczeńst. 18

Kryminologia neoklasyczna Paradygmat ten pojawił się w USA w latach 70. XX w. To nawrót do paradygmatu klasycznego, wywołany rozczarowaniem wynikami kosztownych programów resocjalizacyjnych (prowadzonych za publiczne $ wg koncepcji pozytywistycznych) i brakiem redukcji przestępczości Mamy więc znów idee: człowieka wolnego, odpowiedzialnego za swe czyny, racjonalnie reagującego na bodźce środowiska, w którym żyje, i kary jako zapłaty za decyzje „chybione” Nie był to jednak prosty powrót do paradygmatu XVIII-w.; paradygmat neoklasyczny wyrósł także ze współczesnych mu: psychologii poznawczej (człowiek to samodzielny podmiot, który aktywnie i celowo bada, zmienia świat i doń się przystosowuje) ekonomii (przestępca jest niczym jednostka podejmująca racjonalne decyzje rynkowe, kierująca się rachunkiem zysków i strat/kosztów) 19

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. Nurt (kierunek) biologiczny (zachowanie przestępcze skutkiem określonych właściwości biologicznych człowieka) Przedstawicielem np. Cesare Lombroso, autor antropologicznej koncepcji „przestępcy z urodzenia” niektórzy mają wrodzone dyspozycje do popełniania przestępstw przejawem tych dyspozycji są zniekształcenia ich organizmów – fizjonom., frenolog., anatom. (cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, inna budowa ucha, odmienna budowa organów płciowych, leworęczność) Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspoł.: badania genealogiczne Goddarda („zła” i „dobra” gałąź rodu) bliźniąt (stwierdzono tendencję do zgodności zachowań u bliźniąt monozygotycznych, nie udowodniono zaś dziedziczenia skłonności do zachowań przestępczych/ocenianych negatywnie) badania rodzin adopc. (l. 80., Dania); ok. 50% dzieci z rodzin przestępczych i 5% z normalnych weszło w konflikt z prawem

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. c. Uszkodzenie OUN/endorfiny vs. kortyzol i adrenalina/wirusy d. Koncepcje aberracji chromosomów Faktycznie – u przestępców wykazujących nieprawidłowości w sferze psychiki (upośledzenie, choroby psych., psychopatia) – zaburzenia w strukturze chromosomów (stałych składników jądra komórkowego, będących nosicielami genów; są zbudowane głównie z DNA i białek) są częstsze niż u osób zdrowych (nawet o 15%). e. Przestępczość a płeć W populacji przestępców mężczyźni zdecydowanie dominują. Można się w tym dopatrywać uwarunkowań genetyczno-biologicznych. Ale czy bez podstaw społecznych? f. Wniosek: To, że biologiczne odmienności (w tym defekt OUN) występują częściej u osób łamiących prawo, nie świadczy jeszcze, że to te odmienności są „odpowiedzialne” za przestępczość. Wszak nie wszyscy odmieńcy są przestępcami

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. 2. Teorie konstytucjonalno-typologiczne Typologia Hipokratesa sangwinik: silnie reagujący i niewytrwały w działaniu choleryk: silnie reagujący i wytrwały w działaniu flegmatyk: słabo reagujący i niewytrwały w działaniu melancholik: słabo reagujący i wytrwały w działaniu Typologia Kretschmera typ asteniczny: wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona (astenicy – typ schizofreniczny) typ atletyczny: średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach typ pykniczny: średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy, słabo umięśniony, z dużym brzuchem typ dysplastyczny: o nieregularnej budowie ciała, często otłuszczony, mężczyźni mają często cechy budowy kobiecej, kobiety - męskiej

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. C. Typologia Hansa Eysencka (typy układu nerwowego różniące się przebiegiem procesów pobudzania i hamowania) ekstrawertyk: łatwo się pobudzający, ale też łatwo wygaszający; poszukuje stymulacji, jest aktywny, impulsywny (czasem wręcz nierozważny), towarzyski, do przesady optymistyczny, spontaniczny, ale i nieopanowany, a przez to agresywny introwertyk: trudny do pobudzenia i z trudnością hamujący pobudzenie; nie jest towarzyski, jest raczej nieśmiały, powściągliwy, skoncentrowany na życiu wewnętrznym, pesymistyczny, przy tym systematyczny, sumienny... niska neurotyczność (wrażliwość emocjonalna): zrównoważenie emocjonalne, odporność na stres, reakcje adekwatne do bodźca – podatność na warunkowanie (socjalizację) wysoka neurotyczność: przeciwnie Neurotyczni ekstrawertycy najtrudniej utrwalają odruchy pozwalające im na unikanie zachowań antyspołecznych/przestępczych

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. d. Typologia Williama Sheldona, Eleanor i Sheldona Gluecków typ ektomorficzny (ludzie szczupli), typ endomorficzny (ludzie pulchni), typ mezomorficzny (umięśnieni, aktywni, bardziej agresywni, a tym samym bardziej skłonni do popełniania przestępstw) e. Psychopatia (nieprawidłowe ukształtowanie osobowości, wśród przestępców, zwłaszcza wielokrotnych – zjawisko częste) niezdolność do trwałych związków uczuciowych przewaga sfery emocjon.-popęd. nad rozumową regulacją zachowania w konsekwencji częste są zachowania impulsywne i nieumiejętność odroczenia gratyfikacji (choć zdarzają się też psychopaci inteligentni, którzy są w stanie kalkulować opłacalność możliwych zachowań) brak poczucia winy przy działaniach naruszających czyjeś dobro agresywność Nie wiadomo, jaką rolę odgrywa w psychopatii podłoże biologiczne. f. Psychoanaliza – przestępstwo skutkiem nieświadomej motywacji

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. 4. Kierunek socjologiczny Teorie strukturalno-funkcjonalistyczne Anomia wg Emila Durkheima To stan, gdy tradycyjne wartości i normy tracą moc (ulegają osłabieniu), a w ich miejsce nie pojawiają się nowe lub pojawiają, ale nie cieszą się jeszcze powszechnym uznaniem; w stanie anomii było np. tworzące się społeczeństwo przemysłowe; ludzie „wyrzuceni” z wiosek, „skoszarowani” w osiedlach miejskich, anonimowi, o dużo większej swobodzie, nie odczuwający wspólnotowego „oka opatrzności” nad sobą – pozwalali sobie „na więcej”.

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. Anomia wg Roberta K. Mertona Merton skojarzył dwie struktury: społeczną i kulturową. Struktura społeczna to „zespół społecznych zależności, w który uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy” Struktura kulturowa składa się z kulturowo zdefiniowanych celów tj. rzeczy wartych zabiegów (współcześnie to przede wszystkim: sukces, awans społeczny, wykształcenie, zawód, popularność, pieniądze), oraz z kulturowo usankcjonowanych środków służących realizacji wspomnianych celów. Ludzie przystosowują się do warunków dyktowanych przez społeczeństwo w różnoraki sposób: konformistyczny, innowacyjny, rytualistyczny, buntowniczy i przez wycofanie

Anomia wg Roberta K. Mertona Styl przystosowania Cele kulturowe Zinstytucjonalizowane środki Konformizm + Innowacja - Rytualizm Wycofanie Bunt +/-

Anomia wg Roberta K. Mertona Zachowania innowacyjne to te, które obejmują także zachowania przestępcze. Są najczęstsze w przypadku jednostek z niższych szczebli struktury społecznej, gdyż „z jednej strony [kultura] żąda od nich, by poczynania swe orientowali na widoki wielkiego bogactwa (...), z drugiej zaś, w poważnej mierze odmawia się im faktycznych szans osiągnięcia tego celu drogą instytucjonalną. Rezultatem owej niespójności strukturalnej jest wysoka częstotliwość zachowań dewiacyjnych” /Teoria socjologiczna i struktura społeczna/ Zachowania przestępcze należy też/można kojarzyć z: wycofaniem (w wymiarze jednostkowym) oraz buntem (w wymiarze grupowym)

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. b. Koncepcje ekologiczne (szkoła chicagowska w socjologii, inaczej szkoła ekologii społecznej) Robert Park uważał, że społeczności ludzkie kierują się takimi samymi regułami jak społeczności zwierząt i roślin (darwinizm społeczny); Występuje zatem analogia pomiędzy walką o przestrzeń i dostęp do światła (zwierzęta i rośliny) a walką o pozycję w środowisku ludzkim: słabsi, mniej zaradni, słabiej uzdolnieni, gorzej wykształceni są spychani przez osoby charakteryzujące się cechami przeciwstawnymi do gorszych dzielnic. Ernest Burgess i jego „teoria stref koncentrycznych” (centralnej, przejściowej, mieszkań pracowniczych, willowej, podmiejskiej) Procesy: inwazji, dominacji i sukcesji (przejęcia), metaboliczny

Teorie kryminologiczne – parad. pozytywist. c. Clifford Shaw, Henry McKay, Bernard Lander – rozkład przestępczości w miastach wyjaśniali już zróżnicowaniem kulturowym (zróżnicowaniem systemów aksjonormatywnych, wzorców zachowań) d. Zróżnicowanie przestępczości z uwagi na architekturę i rozplanowanie przestrzenne ludzkich siedlisk (zwłaszcza miast, choć nie tylko) – miało to (ma?) związek z najwyższą przestępczością odnotowywaną w wielkomiejskich centrach: rodzaj zabudowy, typ więzi międzyludzkich (a właściwie ich brak, anonimowość)