(4) Ofiara przestępstwa i strach przed przestępstwem

Pojęcie wiktymologii Wiktymologia (z łac. victima – ofiara, z gr. logos – nauka) to nauka o ofierze (kim jest, czym się zajmuje, z czego żyje, jaki tryb życia prowadzi, z kim się kontaktuje, czy jest konfliktogenna itp.) Twórcy Hans von Hentig (Uwagi na temat interakcji między sprawcą a ofiarą, 1941 r.) Benjamin Mendelsohn (Nowe bio-psycho-społeczne horyzonty: wiktymologia, 1947) Rozwój badań empirycznych – lata 70. XX w. 1979 r. – powołanie w Münster Światowego Towarzystwa Wiktymologii Od lat 80. Rada Europy (za ONZ) zaleca uwzględnianie rezultatów badań wiktymologicznych w ustawodawstwie karnym krajów członkowskich

Koncepcje wiktymologii i pojęcie ofiary Wiktymologia ogólna – nauka zajmująca się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia (bierze się tu pod uwagę zarówno przestępstwa, jak i wojny, kataklizmy przyrodnicze, epidemie, alkoholizm, wypadki przy pracy, nierówności społeczne itp.). Nowa wiktymologia (zwana też wiktymologią pogwałceń praw człowieka) – zawężenie źródeł pokrzywdzenia do ludzi i ich działań (w tym przypadku eliminuje się z przedmiotu zainteresowań źródła pozaludzkie, uwzględnia natomiast nadużycia władzy). Wiktymologia kryminalna – subdyscyplina kryminologii, zajmująca się ofiarami przestępstw. Nas interesują ustalenia tej ostatniej subdyscypliny

Związek ofiary i przestępcy Zainteresowanie kryminologów (socjologów, psychologów, pedagogów) ofiarami wypływa z przekonania, że ich związek ze sprawcami przestępstw wielokrotnie nie jest przypadkowy. Uważa się, że ryzyko zaistnienia przestępstwa to niejako wypadkowa skłonności potencjalnego sprawcy do jego popełnienia i wiktymologicznej podatności ofiary. Można mówić o ofierze jako: Pojedynczym człowieku (jednostce) Jednostce, ale i grupie, instytucji (zbiorze jednostek) Jednostce, grupie/instytucji, ale i porządku moralnym, prawnym

Definicja ofiary (W polskim systemie prawno-karnym występuje pojęcie „pokrzywdzonego” przestępstwem) Deklaracja podstawowych zasad wymiaru sprawiedliwości odnoszących się do ofiar przestępstw i nadużyć władzy. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 40/34 z 29.11 1985 r. „Ofiara” oznacza osobę, która, indywidualnie lub wspólnie z innymi osobami, poniosła szkodę, włączając w to uszczerbek fizyczny lub psychiczny, dolegliwość emocjonalną, stratę materialną lub znaczące naruszenie jej podstawowych praw, w rezultacie działań lub zaniechań stanowiących naruszenie przepisów prawa karnego będących w mocy na terenie Państw Członkowskich, włącznie z przepisami zakazującymi kryminalnego nadużycia władzy.

Definicja ofiary Osoba może być uznana za ofiarę w rozumieniu tej Deklaracji niezależnie od tego, czy sprawca jest zidentyfikowany, zatrzymany, prowadzone jest przeciwko niemu postępowanie karne, czy jest skazany, i niezależnie od relacji rodzinnej pomiędzy sprawcą a ofiarą. Wyrażenie „ofiara” w odpowiednich sytuacjach obejmuje również najbliższą rodzinę i osoby pozostające na utrzymaniu bezpośredniej ofiary, jak również osoby, które poniosły szkodę angażując się w udzielenie pomocy ofierze lub w zapobieżenie staniu się ofiarą (inaczej niż w przyp. przestępstwa: stwierdzonego/wykrytego) Postanowienia tutaj zawarte będą znajdowały zastosowanie wobec wszystkich, bez różnic wynikających z kryteriów jakiegokolwiek typu, takich jak rasa, kolor skóry, płeć, wiek, język, religia, narodowość, przekonania polityczne lub inne, przekonania lub praktyki kulturowe, majątek, urodzenie lub status rodzinny, pochodzenie etniczne lub społeczne i niesprawność.

Typy ogólne (wg Hansa von Hentiga) Typologie i typy ofiar Typy ogólne (wg Hansa von Hentiga) Ludzie młodzi i starzy Kobiety Niedorozwinięci psychicznie lub z zaburzeniami psychicznymi Ociężali umysłowo Imigranci i członkowie mniejszości Typy „psychologiczne” (wg Hansa von Hentiga) Depresyjne Żądne zysku i zachłanne Lubieżne i rozpustne Terroryzujące otoczenie Samotne Uwikłane w szczególnie trudne sytuacje 3. Niektóre z powyższych typów von Hentig ujmował terminem „ofiary – przestępcy” (to np. ci terroryzujący otoczenie, umawiający się na tzw. ustawki/pojedynki)

Typy ofiar Inne obejmował terminem „ofiary potencjalnej” Podobnego pojęcia - „Urodzona ofiara” – używali Henri Ellenberger, Ezzat Fattah (lata 50. i 60.) - ze wzgl. na cechy biologiczne, fizjologiczne, społeczne, psychologiczne, moralne (przykład – opowieść znajomego profesora o jego znajomym; kobiety baraszkujące z torebkami na plecach pomiędzy regałami, stołami na targowisku). „Ofiara uciążliwa” (można ją kojarzyć z ofiarą – przestępcą, choć niekoniecznie; to osoba nadmiernie się z czymś narzucająca, „nie dająca żyć”, np. szantażysta; sprawca nie widzi innego sposobu na pozbycie się problemu, jak wyeliminowanie osobnika) „Ofiara niewygodna” (to z kolei osoba krzyżująca lub mogąca pokrzyżować czyjeś plany: świadek czy współsprawca przestępstwa, wspólnik w interesach, małżonek nie godzący się na rozwód itp.)

Ofiara a proces wiktymizacji Benjamin Mendelsohn i koncepcja „winy ofiary” Marvin Wolfgang i jego koncepcja przyczyniania się ofiary do popełniania przestępstwa Stephen Schafer i koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej (w zależności od roli, jaką odegrali ofiara i sprawca) Ofiara może sprzyjać wiktymizacji, jak i utrudniać ten proces. A zatem: Zachowanie ofiary jest jedną ze zmiennych niezależnych determinujących decyzję sprawcy „Rozpoznanie” tej zmiennej pozwala zapobiegać wiktymizacji „Udział” ofiary w przestępstwie może wpłynąć na decyzje o kompensowaniu strat poniesionych przez ofiarę Zachowanie ofiary (przed, w trakcie, po popełnieniu przestępstwa) może też wpływać na karę wymierzaną sprawcy

Typy ofiar wg Mendelsohna Ofiara niewinna (np. oczekujący na przystanku samochodowym, poszkodowany w wyniku wjechania w ten przystanek pirata drogowego, nieraz pijanego, ściganego przez policję…) Ofiara własnej ignorancji (np. działająca w pojedynkę prostytutka; osoby wyzywająco się zachowujące, ubierające, przebywające w „niebezpiecznych” miejscach, przechadzające się po zmroku; pyt.: czy można uznać za taką ofiarę policjanta zasztyletowanego na przystanku tramwajowym w Warszawie?) Ofiara winna w takim stopniu, jak sprawca (np. ci, którzy idą na „ustawki”; a niektórzy z poprzedniej kategorii?) Ofiara bardziej winna niż sprawca (np. awanturnik na zabawie, dyskotece, inicjujący bójki, sytuacje konfliktowe) Ofiara wyłącznie winna przestępstwa (np. pirat drogowy)

Typy ofiar wg Schafera osoby, które nie pozostają w żadnym związku ze sprawcą, a sprawca wykorzystuje jedynie okazję, osoby, które ze sprawcą łączą stosunki współuzależnienia, np. rodzinne (przemoc domowa), osoby prowokujące, które swoim ubiorem, zachowaniem, niefrasobliwością przyczyniają się do przestępstwa, ofiary przyspieszające, często inicjatorzy zdarzeń przestępczych, osoby słabe biologicznie z uwagi na wiek, płeć, zdrowie, ofiary słabe społecznie, które traktowane są jako mniej wartościowe (łatwiej je poświęcić lub „nie żal” im dołożyć) ofiary samowiktymizacji (to osoby, które uprzednio były sprawcami przestępstwa i doświadczają naznaczenia; także osoby naiwne, żądne łatwych zysków – zob. tombak), ofiary polityczne - cierpią z rąk oponentów politycznych.

Kobiety i homoseksualiści jako ofiary W przypadku przemocy domowej, gwałtu, molestowania i napastowania seksualnego - dominują jako ofiary kobiety, jako sprawcy - mężczyźni (patrz: przewaga fizyczna i społeczna). Np. do początku lat 90. brytyjskie prawo nie uznawało gwałtu małżeńskiego (argumentacja patriarchalna – wychodząc za mąż kobieta godzi się być powolną mężczyźnie) Być może pod wpływem zmiany regulacji, w latach 90. w WB wzrosła liczba zgłoszonych policji przypadków gwałtów, których sprawcami byli członkowie rodziny, partnerzy (gwałty „partnerskie”) lub przyjaciele, nowi znajomi („koleżeńskie”) Panuje opinia, że z natury słabsze fizycznie kobiety nie powinny dodatkowo prowokować, nie powinny „kusić losu” (wyzywająco się ubierać, chadzać po zmroku). Podobnie podchodzi się do homoseksualistów. „Trudno – są, to są, ale niech się z tym nie obnoszą, niech nie prowokują” 12

Fazy i rodzaje wiktymizacji Wiktymizacja pierwotna: stawanie się ofiarą w wyniku przestępstwa/doznanie szkody (materialnej, fizycznej, psychicznej) Wiktymizacja bezpośrednia (dotyczy ofiary przestępstwa) Wiktymizacja pośrednia (dotyczy osób bliskich ofiary oraz osób pokrzywdzonych w sytuacji zagrożenia przestępstwem lub zapobiegania mu) Wiktymizacja wtórna: doznanie dodatkowych (nowych) szkód, krzywd w wyniku reakcji społecznej (niezinstytucjonalizowanej, ale też zinstytucjonalizowanej – organa ścigania, uwaga na media i ich „zdolność” wiktymizacji!!!)

Ofiara a wymiar sprawiedliwości Rola ofiary w inicjowaniu postępowania karnego: Ok. 3/4 postępowań przygotowawczych to skutek obywatelskich zawiadomień o przestępstwie (głównie zawiadomień od ofiar) Uwaga – ofiary zgłaszają jednak jedynie ok. 1/3 przypadków przestępstw!!! W przypadku przestępstw przeciwko osobie motywami zgłoszenia są: chęć ujrzenia sprawcy w roli ukaranego oraz chęć zapobiegnięcia powtórzeniu przestępstwa W przypadku przestępstw przeciwko mieniu motywami są: uzyskanie odszkodowania, rekompensaty Uwaga: Wiedza na temat udziału przestępstw zgłoszonych w rzeczywistej liczbie przestępstw pozwala szacować rozmiary przestępczości nieujawnionej (czyli tę ciemną liczbę przestępstw – zob. też pomiar wiktymizacji)

Ofiara a policja Według Rady Europy: Policjanci powinni wiedzieć, jak sympatycznie, konstruktywnie i reasekuracyjnie zajmować się ofiarą Policja winna informować ofiarę o możliwości uzyskania pomocy (także prawnej), kompensacji od państwa i przestępcy Ofiara winna mieć prawo do uzyskania informacji o wyniku postępowania prowadzonego przez policję Policja winna w swych sprawozdaniach do organów oskarżających dokładnie przedstawiać sytuację ofiary (stan szkód i krzywd przez nią poniesionych i odniesionych). Pytanie: jak jest naprawdę?

Pomiar wiktymizacji Do statystycznego opisu zjawiska wiktymizacji służą: Ogólny wskaźnik wiktymizacji (odsetek ofiar przestępstw wśród ogółu badanych) Wskaźnik wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (odsetek ofiar przestępstwa danego rodzaju wśród ogółu badanych) Wskaźnik wiktymizacji wielokrotnej dla poszczególnych rodzajów przestępstw (ofiary – recydywiści danego rodzaju przestępstwa wśród ogółu badanych) Ogólny współczynnik ryzyka wiktymizacji (liczba przestępstw przypadająca na 100 badanych osób) Współczynnik ryzyka wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (liczba przestępstw danego rodzaju na 100 badanych osób)

Konsekwencje wiktymizacji Mogą być: Materialno-finansowe Emocjonalne (zarówno po stronie ofiar bezpośrednich, jak i pośrednich: złość, lęk, szok, ogólny rozstrój nerwowy i wynikające z niego np. zaburzenia snu, koncentracji; doznaje tego ok. 2/3 ofiar); Długość/intensywność tych doznań zależy od: Rodzaju przestępstwa [dotkliwiej odczuwane są przestępstwa przeciwko osobie] Relacji ofiary ze sprawcą [znajomość sprawcy wywołuje silniejsze doznania niż sytuacja, gdy sprawca jest nieznany] Szczególnie silne reakcje u ofiar wywołują przestępstwa seksualne z użyciem przemocy (np. gwałty)

Czynniki ryzyka wiktymogennego/ryzyko wiktymizacji Mowa o czynnikach, które sprzyjają temu, że niektóre jednostki bądź ich grupy częściej stają się ofiarami Czynniki przestrzenne (urbanistyczno-architektoniczne; rodzaj zabudowy, rozplanowanie jej składników, oświetlenie lub jego brak, systemy kontroli form. i nieformalnej) Czynniki sytuacyjne (związane ze zmiennymi społ.-demogr., a więc ze stylem życia mieszkańców, sposobem ich codziennego funkcjonowania): *odsłonięcie celu (widoczność, dostępność); *strzeżenie celu (zabezpieczenie); *atrakcyjność (materialna lub symboliczna); *bliskość [azylu] – dystans pomiędzy miejscem występowania celu a obszarem zaludnienia dającym sprawcy „schronienie” Czynniki związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną (np. upośledzeniem) i społeczną jednostki

Stopień ryzyka wiktymogennego zwiększają: Zmienne zwiększające i zmniejszające ryzyko wiktymizacji (badania w 14 krajach) Stopień ryzyka wiktymogennego zwiększają: wiek poniżej 30. roku życia wysoki status społeczno-ekonomiczny miejsce zamieszkania – duże miasto (powyżej 100 tys.) „wyjściowy” styl życia przynależność do grup mniejszościowych Stopień ryzyka wiktymogennego zmniejszają: wiek powyżej 55 lat niski status społeczno-ekonomiczny zamieszkiwanie w małym mieście domatorski styl życia

Strach przed przestępczością Strach to reakcja (konglomerat różnych myśli, odczuć i zachowań) na obiektywne, rozpoznawalne, zewnętrzne zagrożenie. Jest to zatem konstrukcja składająca się z trzech składników. Pierwszy z nich to: emocjonalny, którego wskaźnikami są: subiektywne poczucie bezpieczeństwa (jak bezpiecznie czujesz się tu i tu, czy jest miejsce w twojej miejscowości, gdzie nie czujesz się bezpiecznie itp.) strach przed wiktymizacją (czy obawiasz się, że staniesz się ofiarą przestępstwa takiego lub innego...)

Strach przed przestępczością b. składnik behawioralny, którego wskaźnikiem są: środki ostrożności stosowane przez jednostkę w celu uniknięcia wiktymizacji: * środki obronne (np. instalowanie dodatkowych zabezpieczeń w domu, obejściu; pyt.: jakie urządzenia spośród wymienionych i w jakiej liczbie posiadasz w swoim domu/mieszkaniu) * środki uchylania się (unikanie określonych miejsc, sytuacji, kontaktów ocenianych jako niebezpieczne; pyt.: czy zdarza ci się i jak często wracać piechotą po zmierzchu do domu bądź przebywać tu lub tam)

Strach przed przestępczością c. składnik kognitywny, którego wskaźnikami są: ocena rozwoju przestępczości (czy masz odczucie/sądzisz, że problem przestępczości w twojej okolicy w ostatnich kilku latach..., w ciągu najbliższych kilku lat...) ocena ryzyka (prawdopodobieństwa) wiktymizacji (czy uważasz, że w ciągu najbliższych X miesięcy możesz stać się ofiarą takiego lub innego przestępstwa...) Uwaga: Ocena ryzyka wiktymizacji to coś innego niż strach przed nią; strach ma wielkie oczy...

Strach przed przestępczością – próby wyjaśnienia Perspektywa wiktymizacyjna - płaszczyzna indywidualna (strach przed przestępczością jest rezultatem indywidualnych doświadczeń wiktymizacyjnych; kto był już ofiarą lub świadkiem przestępstwa, obawia się przestępczości bardziej niż ten, kto takich doświadczeń nie ma; bardziej też się zabezpiecza) Perspektywa kontroli społecznej – płaszczyzna mikrostrukturalna (strach przed przestępczością jest konsekwencją rozpadu, kryzysu wspólnot i zaniku nieformalnej kontroli społecznej w najbliższym otoczeniu, w konsekwencji zaś pojawienia się takich zjawisk, jak bezpańska młodzież, pijacy, zdewastowane mienie, graffiti, co samo w sobie nie musi rodzić zagrożenia przestępczością) Perspektywa problemu społecznego – płaszczyzna makrostrukturalna (wspólnota to kontakt face to face, wielkie struktury to komunikowanie wielu treści za pośrednictwem mediów – to one kreują strach lub są do tego wykorzystywane)

Wyniki badań z lat 80./90. nad strachem przed przestępczością (Błachut, Gaberle, Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2007, s. 454-455) Cechy społeczno-demograficzne jednostek korelują z odczuwanym poczuciem bezpieczeństwa, tym samym ze strachem przed przestępczością, oceną rozwoju przestępczości, ryzyka wiktymizacji, podejmowanymi środkami zabezpieczania się przed przestępczością: „mężczyźni, młodsi, z wyższym wykształceniem, stanu wolnego czują się bardziej bezpieczni, wzrost przestępczości postrzegają jako mniejszy, a ryzyko wiktymizacji oceniają niżej niż pozostałe osoby” „kobiety, osoby starsze, z niższym wykształceniem, osoby zamężne czują się mniej bezpiecznie, wzrost przestępczości postrzegają jako większy, a ryzyko wiktymizacji wyżej niż pozostałe osoby” co ciekawe – zabezpieczają się przed przestępczością częściej osoby młodsze, z wyższym wykształceniem, o wyższym statusie społ.-ekon., zamężne…

Wyniki badań z lat 80./90. nad strachem przed przestępczością cd. Strach przed przestępczością koreluje z miejscem zamieszkania jednostki (jego społeczną charakterystyką) Odczuwanie częstszej obecności policji zwiększa poczucie bezpieczeństwa i łagodzi ocenę różnych aspektów przestępczości (dynamiki jej wzrostu, ryzyka wiktymizacji itp.) Osoby oceniające oświetlenie uliczne jako „zbyt ciemne” posiadają więcej zabezpieczeń, odczuwają większy strach przed wiktymizacją niż osoby oceniające oświetlenie jako „wystarczająco jasne” Osoby często bywające w miejscach „dogodnych” dla przestępczości postrzegają jej wzrost w miejscu swego zamieszkania i ryzyko wiktymizacji jako większe niż ludzie bywający w takich miejscach dużo rzadziej Im teren gęściej zaludniony, tym liczba środków zabezpieczających u mieszkańców większa

Wyniki badań z lat 80./90. nad strachem przed przestępczością cd. Bezpośrednie doświadczenie wiktymizacyjne koreluje z prognozą ryzyka wiktymizacji (osoby z takim doświadczeniem oceniają ryzyko wiktymizacji wyżej niż te, które takich doświadczeń nie mają) Pośrednie doświadczenie wiktymizacyjne może korelować z poczuciem bezpieczeństwa (zwłaszcza bombardowanie nas przez media informacjami o przestępstwach może skutkować spadkiem poczucia bezpieczeństwa, ale nie musi). *To były badania w innych krajach. A jak jest w Polsce? *Badanie „Poczucie bezpieczeństwa i opinie o pracy policji” przeprowadziło CBOS równo rok temu. Oto ciekawsze wyniki...

Polska: poczucie bezpieczeństwa i zagrożenia/CBOS 2009 Większość Polaków (69%) uważa swój kraj za bezpieczny. Jeszcze więcej (88%) twierdzi, że miejsce, w którym mieszka, takie jest!

Polska: poczucie bezpieczeństwa i zagrożenia/CBOS 2009 Ocenę, że w Polsce żyje się bezpiecznie, częściej wyrażają: mężczyźni badani z wykształceniem średnim i wyższym dobrze sytuowani i zadowoleni ze swoich warunków materialnych najmłodsi (w stosunku do najstarszych) mieszkańcy największych miast (w stosunku do osób z małych miast i wsi) – DLACZEGO? W przypadku opinii o najbliższej okolicy nie odnotowano znaczących różnic w ocenie bezpieczeństwa ze względu na płeć, wykształcenie, wiek czy sytuację materialną. Ale... mieszkańcy wsi czują się bardziej bezpieczni niż zamieszkujący duże miasta...

Polska: poczucie bezpieczeństwa i zagrożenia/CBOS 2009 Większość respondentów (58%) nie obawia się, że może paść ofiarą przestępstwa. Obaw o to, że ktoś z bliskich stanie się taką ofiarą, nie zgłasza nieco mniej Polaków (52%). Zagrożenie przestępczością częściej odczuwają: mieszkańcy miast osoby będące w złej sytuacji materialnej i... ludzie z wykształceniem średnim i wyższym – DLACZEGO? Brak umiejętności refleksyjnego myślenia, wyobraźni, dysproporcje w wykształceniu pomiędzy mieszkańcami wsi i miasta? Niepokój o bliskich zależy od miejsca zamieszkania i wykształcenia w podobny sposób jak obawy o własne bezpieczeństwo. Nie jest natomiast związany z sytuacją materialną!

Polska: poczucie bezpieczeństwa i zagrożenia/CBOS 2009 Na podstawie odpowiedzi na pytania o poczucie zagrożenia osobistego i zagrożenia osób bliskich obliczono wskaźnik poczucia zagrożenia przestępczością. Blisko połowa ankietowanych (47%) nie czuje zagrożenia przestępczością ani osobiście, ani w w odniesieniu do bliskich.

Polska: poczucie bezpieczeństwa i zagrożenia/CBOS 2009 Osobiste doświadczenia Polaków: zdecydowana większość badanych (78%) nie doświadczyła w ciągu poprzednich pięciu lat jakiejkolwiek sytuacji, o jaką pytali ankieterzy. Co dziewiąty respondent (11%) był ofiarą jednego ze wskazywanych przestępstw, co trzynasty (8%) – dwóch, co trzydziesty trzeci (3%) – trzech i więcej. ofiarami przestępstw częściej byli mieszkańcy dużych miast, sporadycznie mieszkańcy wsi kradzieże i włamania to doświadczenie głównie zamożnych Stosunek do policji: zdecydowanie i raczej zadowolonych z działalności policji w swoim miejscu zamieszkania jest 67% Polaków (w stosunku do roku 2004 to o 6% więcej, a 2001 - o 11%) bardziej krytyczni są wykształceni mieszkańcy dużych miast.