SPOŁECZNY KONTEKST ZDROWIA I CHOROBY

PROBLEM DEFINICJI ZDROWIA CO TO JEST ZDROWIE?!

TROCHĘ HISTORII ODRODZENIE a następnie POZYTYWIZM Kształtuje się paradygmat mechanistyczny (kartezjańsko-newtonowski) Fundament stanowią dwa założenia: Ciało i umysł są dwoma odrębnymi sferami (materialną i duchową) Redukcjonizm – materię można zrozumieć dzięki analizie najmniejszych jej cząstek. Należy poszukiwać jak najprostszych mechanizmów i zależności

CO TO ZNACZY W MEDYCYNIE? Medycyna ma zajmować się ciałem a nie umysłem – sferą materialną a nie duchową Choroba to biologiczny problem komórek, narządów, układów organizmu człowieka Skupienie się wyłącznie na fizycznych objawach choroby W centrum uwagi jest choroba a nie pacjent Lekarz jest ostateczną „instancją ekspercką” wiedząc więcej niż pacjent

UMASOWIENIE MEDYCYNY Medycyna, dzięki ogromnemu postępowi, nowym odkryciom (głównie dzięki zastosowaniu mikroskopu), staje się masowa Dotychczasowi nadworni medycy, dostępni wyłącznie dla uprzywilejowanych warstw, ewoluują w stronę lekarzy pracujących w instytucjach szpitalnych Umasowienie oznacza jednak postępującą dehumanizację

NAUKI SPOŁECZNE O ZDROWIU W duchu paradygmatu mechanistycznego zostaje sformułowana pierwsza socjologiczna definicja zdrowia (Talcott Parsons w dziele „The Social System” z 1951 roku) „Zdrowie zdefiniować można jako stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji” Funkcjonalizm – społeczeństwo jako całość musi działać, a choroba jest dysfunkcjonalna

DUCH CZASU Należy podkreślić, że prezentowane ujęcia są zdecydowanie powiązane z okresem czasu, w którym powstawały, w tym także ze stanem rozwoju nauki Ogromny postęp w naukach przyrodniczych i ścisłych stanowił nieosiągalny punkt odniesienia dla nauk społecznych uprawianym jeszcze w latach 50-tych XX wieku gabientowo Jest to jednak równocześnie czas narastania krytyki wobec paradygmatu mechanistycznego

KIERUNKI KRYTYKI Medycyna nastawiona jest na leczenie chorób a nie zapobieganie im. Chory musi sam się zgłosić, jest już za późno na prewencję. Medycyna interesuje się rozwiniętym obrazem choroby a nie jej przyczynami Medycyna interesuje się niemal wyłącznie organicznymi objawami choroby. Pacjent i jego stan psychiczno-emocjonalny nie są ważne. Liczą się wyłącznie wyniki skomplikowanych badań

KIERUNKI KRYTYKI Organizacja praktyki lekarskiej sprawia, że miejscem kontaktu lekarza z pacjentem jest gabinet lekarski (środowisko sztuczne z definicji) a nie naturalne otoczenie pacjenta Lekarz zajmuje się więc wyizolowaną jednostką w atmosferze anonimowości

DUCH CZASU Druga połowa XX wieku jest czasem humanizacji szeroko rozumianej nauki. W dyscyplinach społecznych coraz większą popularnością cieszy się jakościowe podejście do przedmiotu badań Jest to także czas coraz ambitniejszych badań terenowych. Dzięki próbom implementacji zagadnień ogólnoteoretycznych na gruncie empirycznym z wykorzystaniem obszaru medycyny i zdrowia, socjologia zauważa szerzej ten problem

ZMIANA PARADYGMATU Paradygmat mechanistyczny zastąpiony zostaje paradygmatem holistycznym: Świat i zjawiska naturalne są postrzegane jako hierarchia systemów, przy czym system to zestaw składników, między którymi zachodzą wzajemne stosunki (interakcje), a każdy składnik połączony jest z innymi bezpośrednio lub pośrednio, tworząc zdolną do funkcjonowania całość Badacz postrzega rzeczywistość jako sieć relacji, wie że całość to coś innego niż suma elementów, które go tworzą, jest nową jakością dzięki różnorodnym bezpośrednim i pośrednim sprzężeniom Przyjmuje się, że całość wywiera większy wpływ na funkcjonowanie swoich elementów niż odwrotnie. Oznacza to, że zamiast zgłębiania najdrobniejszych szczegółów, usprawniania jakiegoś elementu całości, co nie musi prowadzić do polepszenia funkcjonowania całego systemu, należy usprawniać nierozerwalną sieć relacji, stosunków, zależności, jakie łączą ten element z pozostałymi elementami i z systemem jako całością

MECHANISTYCZNY VS. HOLISTYCZNY MODEL TRADYCYJNY MODEL HOLISTYCZNY Lekarz jest autorytetem Lekarz jest partnerem Ból i choroba jako zjawiska całkowicie negatywne Ból i choroba sygnałem istnienia wewnętrznych konfliktów Terapia to przede wszystkim leki i zabiegi hirurgiczne Terapia maksymalnie nieinwazyjna Choroby psychosomatyczne jako choroby psychiczne – leczone przez psychiatrię Ciało i psychika jako system powiązań – pacjent leczony kompleksowo przez różnych specjalistów Pacjent w roli zależnej Pacjent jest niezależny Ciało jako maszyna – w dobrej lub złej naprawie Ciało jako dynamiczny system o kompleksie energii w takich obszarach, jak rodzina, praca, historia życia itp. Ocena leczenia wg danych ilościowych: badania, testy Ocena leczenia wg danych jakościowych: ocena dokonywana przez pacjenta, obserwacja, intuicja

KRYTYKA TO NIE NEGACJA Zmiana paradygmatu i weryfikacja założeń modelu kartezjańsko-newtonowskiego nie oznacza w medycynie zanegowania rezultatów, jakie dziedzina ta osiągnęła na przestrzeni XVIII i XXI wieku Zmiana paradygmatu oznacza raczej zmianę w polityce zdrowotnej niż w sposobie uprawiania medycyny jako takiej

DEFINICJA ZDROWIA Zdrowie jest do pewnego stopnia czymś innym niż tylko brakiem choroby, toteż nie wystarczy posługiwanie się negatywną definicją zdrowia sprowadzającą zdrowie do braku choroby i/lub zaburzeń zdrowotnych. Zgodnie ze współcześnie obowiązującą terminologią, zdrowie pojmowane jako odrębna kategoria określane jest mianem zdrowia pozytywnego i wiązane z potencjałem, jakim dysponuje człowiek, oraz jakością jego życia. Podobnie jak choroba, zdrowie podlega różnorakim wpływom, w tym społeczno-kulturowym.

SPOŁECZNY KONTEKST Na stan zdrowia oddziałują, po pierwsze, obiektywne czynniki, w tym także społeczne, po drugie zaś – uwarunkowany kulturowo świat znaczeń. Bardzo silnie podkreśla się rolę takich czynników obiektywnych, jak stabilizacja gospodarcza, spójność i ład w życiu społecznym, jakość środowiska zarówno naturalnego, jak i społecznego.

WSPÓŁCZESNE NURTY SOCJOLOGII MEDYCYNY Z jednej strony potoczne rozumienie zdrowia. Pierwsze tego typu badania prowadzone były już w latach siedemdziesiątych XX wieku (Claudine Herzlich): Zdrowie utożsamiane z nieobecnością choroby Rezerwy zdrowia rozumiane jako kapitał witalności i odporności, zmieniający się zależnie od trybu życia Zdrowie jako równowaga – poczucie, że jest się zdolnym do robienia, co się chce Nurt badań nad szeroko rozumianymi zasobami zdrowia (położenie społeczne, środowisko społeczne itp.)

PRZYDATNOŚĆ POTOCZNEGO ROZUMIENIA ZDROWIA Sarah Nettlon (1995) wyróżniła trzy aspekty przydatności wiedzy socjologicznej o potocznych przekonaniach zdrowotnych dla systemu opieki zdrowotnej. Wgląd w treść przekonań i wyobrażeń pacjenta związanych ze zdrowiem może: poprawić jakość relacji między przedstawicielami zawodów medycznych a pacjentem zwiększyć skuteczność programów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia dać możliwość pogłębienia wiedzy o nieformalnym wymiarze funkcjonowania opieki zdrowotnej

A JAK TO WYGLĄDAŁO W POLSCE? Początki instytucjonalnego rozwoju socjologii medycyny w Polsce datowane są na 1968 rok: Utworzenie Pracowni Socjologii Medycyny w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk Powstanie Sekcji Socjologii Medycyny przy Polskim Towarzystwie Socjologicznym Najważniejsze nazwisko to profesor Magdalena Sokołowska. Istotni są także J. Bejnarowicz, A. Ostrowska, M. Trawińska-Kwaśniewska, I. Wald

UWAGI KOŃCOWE Pod wpływem rozwoju nauk społecznych oblicze medycyny zmienia się z „humanitarnego” na „humanistyczne”; ośrodkiem zainteresowania staje się psychofizyczna osobowość człowieka, członka określonej grupy społecznej. Niektóre osiągnięcia medyczne w ciągu ostatnich lat zwróciły uwagę na społeczne uwarunkowania procesów przebiegających w relacji choroba- zdrowie, podkreśliły ich znaczenie i odsłoniły w całej rozciągłości braki dotychczasowej wiedzy w tej dziedzinie