NARODOWOŚCI ZAMIESZKUJĄCE CHOROSZCZ I OKOLICE Magdalena Laskowska 1 D LO

Spis Treści NARODOWOŚCI ZAMIESZKUJĄCE CHOROSZCZ ZBÓR EWANGELICKO – AUGSBURSKI CMENTARZ EWANGELICKI CENTRUM OSADNICTWA ŻYDOWSKIEGO CMENTARZ ŻYDOWSKI SYNAGOGA – TYKOCIN KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI CERKIEW W CHOROSZCZY

NARODOWOŚCI ZAMIESZKUJĄCE CHOROSZCZ Skład narodowościowy i wyznaniowy mieszkańców Choroszczy w okresie międzywojennym był konsekwencją długiej historii miasteczka. Osada Chworoszcza leżąca na pograniczu polsko – litewskim była zamieszkana przez liczne narodowości. W XV w. wielcy książęta litewscy prowadzili szeroką akcję kolonizacyjną puszcz granicznych, w związku z tym osada została nadana Piotrowi z Gumowa i od tej chwili zaczął się jej intensywny rozwój. Spowodował on napływ nowych osadników z Mazowsza i Rusi. Pierwsi, to w dużej mierze poddani króla polskiego, Polacy wyznający religię rzymskokatolicką oraz Żydzi wyznania mojżeszowego, drudzy to przeważnie prawosławni Rusini i Białorusini. Zgodnie z „Lustracją dymów w ziemskich dobrach, stołecznych, ekonomicznych i duchownych” w 1789 r. Choroszcz liczyła ogółem 419 mieszkańców, z czego 322 było chrześcijanami, zaś 97 wyznawało judaizm. Struktura narodowościowa i wyznaniowa choroszczan zmieniła się w połowie XIX w, co wiąże się z powstaniem w miasteczku fabryki włókienniczej. Jej właściciel Moes, zainteresowany szybkim rozwojem zakładu, sprowadził do osady wykwalifikowanych robotników niemieckich.

NARODOWOŚCI ZAMIESZKUJĄCE CHOROSZCZ W ten sposób w Choroszczy pojawili się Niemcy, którzy byli wyznawcami kościoła ewangelicko – augsburskiego. W 1886 r. miasteczko zamieszkiwało 1512 osób, w tym 765 Żydów i 200 Niemców. Po I wojnie światowej znacznie wzrosła liczba mieszkańców miasteczka. Według pierwszego powszechnego spisu ludności Polski z 30 września 1921 r. wynosiła ona 2405 osób. Jeśli chodzi o narodowość, z którą utożsamiali się choroszczanie to 1679 osób deklarowało narodowość polską, 390 osób – żydowską, 44 osoby określiły się jako Niemcy, 4 czuły się Białorusinami, ponadto było 12 Rosjan i 1 Łotysz. W porównaniu do poprzedniego okresu uderza zmniejszenie się liczby Niemców, co należy wiązać przede wszystkim z tym, że w 1915 r. Rosjanie znaczną część niemieckich pracowników fabryki wywieźli do Witebska. Przed zbliżającym się frontem uciekali również wyznający prawosławie Białorusini.

ZBÓR EWANGELICKO – AUGSBURSKI Zbór ewangelicki został zbudowany przez Moesów na potrzeby niemieckich pracowników fabryki - wyznawców luteranizmu pod koniec XIX wieku. Pierwsza świątynia była drewnianym budynkiem o bardzo skromnym charakterze. Została zbudowana w osadzie przyfabrycznej na obecnym placu Brodowicza. W 1912 roku drewnianą kirchę poddano rozbiórce, a w jej miejsce wzniesiono nowy murowany budynek nawiązujący do architektury gotyku. Zbór w Choroszczy był filią parafii ewangelicko – augsburskiej pod wezwaniem św. Jana w Białymstoku. W latach 1930 – 1939 oraz 1944 - 1947 budynek świątyni wykorzystywany był na potrzeby kościoła katolickiego. Ostatecznie w latach 1962 – 1963 kircha została rozebrana. Obecnie na placu Brodowicza stoi krzyż upamiętniający dawną świątynię ewangelicką.

Kircha

CMENTARZ EWANGELICKI Cmentarz luterański mieścił się przy drodze z Choroszczy do Ruszczan niedaleko terenów fabrycznych i osiedla przyfabrycznego, w którym mieszkali Niemcy wyznawcy protestantyzmu. Funkcje grzebalne pełnił w okresie istnienia w Choroszczy parafii ewangelicko – augsburskiej. Założono go na planie nieregularnego czworoboku. Teren nekropolii otaczają krzewy bzów, tworząc wrażenie naturalnego ogrodzenia. Aktualnie nie zachowały się na cmentarzu żadne nagrobki, a o jego przeszłości świadczy ustawiony tam krzyż oraz pamiątkowa tabliczka.

Cmentarz Ewangelicki

CENTRUM OSADNICTWA ŻYDOWSKIEGO Główne skupisko domów i placów żydowskich znajdowało się na Rynku i jego najbliższej okolic (ulice: Dominikańska, Lipowa, Piaskowa, Mickiewicza, Branickiego). Północno – zachodnia strona Rynku i część ul. Branickiego były jakby dwoma ramionami czworoboku dzielnicy żydowskiej. Na zapleczu, położonych przy nich domów do 1942 r. znajdował się tzw. ,, Szulhof ” (dzielnica wokół synagogi). Tu też usytuowane były dwie bożnice, dom kahalny, przyszkółek, mieszkanie rabina oraz łaźnia. Po pierwszej XVI – wiecznej bożnicy pozostał na ,, Szulhofie ” starannie utrzymany przez ponad 250 lat plac tzw. ,, Hamakon Ha Kodesz ” (hebr. święte miejsce), mieszczący się między bożnicami do 1945 r. Bożnica usytuowana była frontem do kościoła dominikańskiego. Miała kształt kwadratu, a ściany wykonano z drewna kostkowego. Między wysoko wyciętymi oknami była przerwa, gdyż mieścił się tam ,, Aron Ha Kodesz ” - święty ołtarz. To wszystko przykryte było prawie płaskim, krytym gontem dachem. Przybudówkę do wejścia umieszczono bardziej z tyłu, zaś samo wejście leżało z jej boku, nie posiadało ono schodków, były one zastąpione kamieniem.

CENTRUM OSADNICTWA ŻYDOWSKIEGO Synagogi nie obito z zewnątrz deskami ze względów estetycznych. Obok znajdowała się szkółka żydowska podobnie budowana, z tym, że kryta dranicami. Choroscy Żydzi to przede wszystkim handlarze, sklepikarze, drobni rzemieślnicy, kilku z nich pracowało w szpitalu. Wszystkie sklepy żydowskie, sprzedające towary różnego asortymentu, mieściły się przy Rynku. Tam też w budynku naprzeciw plebanii znajdowała się apteka - prowadzona przez rodzinę Lichtensztajnów . W okresie międzywojennym właściciel apteki Jakub Lichtensztajn pełnił funkcję burmistrza Choroszczy i komendanta miejscowej straży pożarnej. Obecnie w miasteczku nie ma śladu po bożnicy żydowskiej, zachowały się tylko niektóre domy między innymi budynek byłej apteki.

CENTRUM OSADNICTWA ŻYDOWSKIEGO

CENTRUM OSADNICTWA ŻYDOWSKIEGO

CENTRUM OSADNICTWA ŻYDOWSKIEGO

CMENTARZ ŻYDOWSKI Od 1807 roku istniał w Choroszczy drugi cmentarz żydowski, który funkcje grzebalne pełnił do 1942 roku. Znajdował się on przy trakcie do Łysek w odległości 1 km od miasteczka. Cmentarz założony na planie nieregularnego prostokąta podzielony był na dwie części. Dominowała luźna, rzędowa lokacja mogił z charakterystycznymi macewami ze zlepieńca i granitu. Nagrobki zdobiły: skromne epitafia, szczątkowa ornamentyka kwiatu, złamanych świec, złożonych dłoni. Cmentarz mimo zniszczenia zachował się do dnia dzisiejszego. Z miejscem tym wiążą się bardzo uroczyste pogrzeby. Jeden z nich miał miejsce w 1925 bądź 1926 roku, kiedy to w jednym z białostockich szpitali zmarł rabin Jankiel Bildsztejn. W celu oddania hołdu zmarłemu i podziękowaniu mu za jego pracę na rzecz kahału choroszczańskiego, zwłoki rabina niesiono z Białegostoku na cmentarz w Choroszczy. W bardzo uroczystym pogrzebie wzięła udział ludność żydowska i chrześcijańska zamieszkująca miasteczko i okolice.

CMENTARZ ŻYDOWSKI

CMENTARZ ŻYDOWSKI

CMENTARZ ŻYDOWSKI

CMENTARZ ŻYDOWSKI

Synagoga - Tykocin W samym centrum synagoga z 1642 r., jedna z najstarszych i największych w Polsce. Tykocin musiał mieć okazałą bożnicę - tutejszy kahał (gmina żydowska) był po krakowskim drugi co do znaczenia w całym kraju. Synagoga jest masywna, murowana, na planie czworoboku, z wysokim dachem z czerwonej dachówki i okrągłą wieżą w narożniku. Z trzech stron niskie przybudówki - niegdyś sklepiki, bejt midrasze (domy nauki), babińce, gdzie modliły się kobiety, i przedsionki. Przed wojną w Tykocinie było ponad 2 tys. Żydów (połowa ludności). Zajmowali całe "śródmieście" - mieli apteki i sklepy. Miasto słynęło z wyrobu tałesów - modlitewnych szali. Katoliccy chłopi mieszkali na obrzeżach, uprawiali pola. Żyli w zgodzie

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

Synagoga - Tykocin

KOŚCIÓŁ RZYMSKO -KATOLICKI Pierwsze wzmianki o istniejącej w Choroszczy parafii rzymskokatolickiej z drewnianym kościołem pochodzą z 22 października 1459 roku. W 1510 roku Aleksander Chodkiewicz, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego przekazał miasteczko Choroszcz wraz z kościołem bazylianom z Supraśla, wkrótce ponownie je odzyskał w zamian za trzy wsie: Choprostków, Klewin i Baciuty. Przejście Choroszczy w ręce rodziny Paców było bardzo korzystne dla parafii katolickiej. Stefan i Marcjanna Pacowie wznieśli nowy kościół, zaś ich syn wojewoda trocki, Mikołaj Stefan Pac, herbu Gozdawa ufundował w 1654 roku drewniany klasztor i powierzył prowadzenie parafii ojcom dominikanom. Rozpoczął się wówczas wszechstronny rozwój parafii. W Choroszczy powstało słynne sanktuarium Matki Bożej oraz szkoła, której absolwenci mogli kontynuować naukę w Akademii Krakowskiej. W roku 1673 Mikołaj Stefan Pac, wyniesiony wcześniej przez króla Zygmunta Augusta na stolicę biskupią w Wilnie, sprowadził osobiście z Rzymu do choroskiej świątyni starożytne relikwie świętych męczenników: Wita, Aleksandry, Walerii i Wiktorii. Aktualnie są one umieszczone w relikwiarzu z krzyżem, który wisi w nawie głównej kościoła po przeciwnej stronie ambony.

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI W 1683 roku straszny pożar zniszczył miasteczko i świątynię. Rok 1707 okazał się mało łaskawy dla odbudowanego kościoła, gdyż spłonął on po raz drugi. W 1756 roku Jan Klemens Branicki, hetman wielki koronny wzniósł murowany klasztor i kościół. Budowle zostały poświęcone w 1770 roku. Kościół posiadał jedną nawę, która była zwieńczona sklepieniem kolebkowym. Zakrystia i kruchta zachodnia miały sklepienie krzyżowe. Od frontu kościoła usytuowano kwadratową wieżę. Wnętrze świątyni i refektarz klasztorny były bogato zdobione i utrzymane w stylu rokokowym. W 1780 roku pojawiła się wzmianka o istniejącym w Choroszczy unikalnym relikwiarzu trumiennym św. Kandyda, którego szczątki zostały wydobyte z katakumb Santa Agnese w Rzymie. Z relikwiami świętego, który ma uniesioną w górę dłoń, wiąże się niesamowita przepowiednia. Mówi ona, że gdy palec wskazujący dotknie wieka trumny, nastąpi koniec świata. W 1832 roku dominikanie w ramach represji po powstaniu listopadowym zostali przez rząd carski wysiedleni do Różanegostoku, a parafia przeszła pod zarząd księży diecezjalnych. Podczas działań I wojny światowej kościół został uszkodzony. W czasie odbudowy poszerzono świątynię, dobudowując dwie boczne nawy, co w zasadniczy sposób zmieniło całą bryłę. W październiku 1938 roku z nieustalonych przyczyn spłonęło prawie całe wnętrze kościoła i dach. W roku 1944 wojska niemieckie wysadziły wieżę, która zniszczyła sklepienie świątyni. Kościół odbudowano w latach 1945 – 1947,a na wieży zainstalowano 4 dzwony o imionach: Jan, Franciszek, Dominik i Stanisław. Aktualnie, pięknie odnowiony kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana Męczennika, stanowi wizytówkę miasteczka.

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

KOŚCIÓŁ RZYMSKO - KATOLICKI

CERKIEW W CHOROSZCZY Początki istnienia świątyni prawosławnej w naszej miejscowości są związane z rodziną Chodkiewiczów. Choroszcz w końcu XV wieku została nadana Iwanowi Chodkiewiczowi, bojarowi z Kijowszczyzny. Jego spadkobierca - syn Aleksander przekazał ją w uposażenie prawosławnemu monastyrowi z Supraśla. Mnisi wznieśli tu w 1507 roku cerkiew, a opieką duszpasterską otaczali prawosławnych mieszkańców Choroszczy i okolic. W 1609 roku, gdy klasztor zmuszony był przyjąć unię, Choroszcz stała się samodzielną parafią unicką. W końcu XVIII wieku parafia (Choroszcz i dwie wsie) liczyła 288 wiernych z 428 chrześcijan zamieszkujących miasteczko. W XIX wieku miejscowa cerkiew była w bardzo złym stanie. Członkowie konsystorza zapisali między innymi: „...odbicia tynku, w niektórych miejscach powstały otwory prześwitujące na zewnątrz i tylko związanie ścian żelaznymi sforzeniami podtrzymuje cerkiew od ostatecznego zawalenia...”. W 2 połowie XIX wieku parafianie postanowili wznieść z własnych składek i licznych ofiarodawców nową świątynię. W miejsce starej, drewnianej wybudowano murowaną cerkiew w stylu neobizantyjskim. Wykonano ją według typowego projektu na planie greckiego krzyża, z niewielkim przesunięciem w kierunku zachodnim. (ołtarz poprzedniej cerkwi upamiętnia do dziś metalowy krzyż) Na przecięciu krzyża znajduje się niewielka kopuła z pięcioma wieżyczkami i krzyżami. Nad wejściem do cerkwi mieści się trzykondygnacyjna dzwonnica u dołu czworoboczna, a na górze ośmiokątna - zwieńczona hełmem z krzyżem. Wnętrze cerkwi zdobi ciekawy ikonostas. W królewskich wrotach znajdują się cztery ikony przedstawiające ewangelistów, piąta ukazuje Zwiastowanie. Z lewej strony, za diakońskimi wrotami jest ikona przedstawiająca księcia Aleksandra Newskiego, a nad królewskimi wrotami - ikona Matki Boskiej Poczajewskiej

CERKIEW W CHOROSZCZY Po I wojnie światowej, w niepodległej Polsce prawosławni zastali nowe warunki państwowe i w oparciu o nie rozpoczęli odbudowę życia duchowego. Zmiana granic spowodowała utworzenie nowych diecezji. Choroszczańska parafia prawosławna otrzymała od władz państwowych status parafii etatowej i należała do diecezji grodzieńsko-nowogrodzkiej Metropolii Warszawskiej. Z 1925 roku pochodzi sprawozdanie cerkiewne zawierające dane o ilości wiernych parafii w Choroszczy. W samym miasteczku w 38 gospodarstwach zamieszkiwało 161 wiernych. W 1937 roku dzięki inicjatywie i staraniom proboszcza, przywieziono z Poczajewa na Ukrainie (miejsca wielkiego kultu prawosławnych) do Choroszczy kopię cudownej ikony Matki Boskiej Poczajewskiej. 7 sierpnia, Święto Matki Boskiej Poczajewskiej jest drugim świętem parafialnym obok święta Matki Boskiej Opiekuńczej, które wierni obchodzą 14 października. II wojna światowa i okupacje: sowiecka i niemiecka odcisnęły swoje tragiczne piętno na życiu mieszkańców Choroszczy. Wywózki ludności na wschód, na roboty do Niemiec, aresztowania, eksterminacja ludności, to tragizm ostatniej wojny. Prawosławnych, którzy zamieszkiwali tu od niepamiętnych czasów, zastraszano i zmuszano do wyjazdu. Nocą, w drzwi domów, wtykano prawosławnym “listy-ultimatum” - wyjazd lub śmierć. Opornym składano noce “wizyty”.

CERKIEW W CHOROSZCZY Jednak mimo wielu niekorzystnych, czy wręcz tragicznych wydarzeń prawosławni przetrwali i są obecni w Choroszczy do dziś. Obecnie i mogą oni swobodnie wyznawać swoją religię. Wierni uczestniczą w niedzielnych nabożeństwach i świętach. Na plebani prowadzone są lekcje religii. Tu również odbywają śpiewy parafialnego chóru. Kilkakrotnie odwiedził tutejszą parafię i wiernych ordynariusz diecezji białostocko - gdańskiej arcybiskup Sawa, udzielając jej swego błogosławieństwa. Nabożeństwa, ze względu na małą ilość wiernych odbywają się jeden raz w tygodniu w każdą niedzielę o godzinie 9.00. W roku 2007 parafia prawosławna będzie obchodziła 500-lecie swego istnienia i działalności, jednocześnie będą to obchody 500-lecia nadania Choroszczy praw miejskich.

CERKIEW W CHOROSZCZY

CERKIEW W CHOROSZCZY