RYSUNEK W POZNANIU DZIECKA Opracowanie: mgr Joanna Troll

Psycholodzy i pedagodzy badający rozwój rysunkowy dziecka wydzielili kilka faz w zależności od wieku : - bazgroty ( 2 – 4 lata) - przedschematyczny ( 4 – 7 lat ) - schematyczny ( ekspresja inspirowana 7 – 9 lat ) - początkowy realizm ( 9 – 12 lat ) Należy pamiętać, że nie wszystkie dzieci przechodzą z jednego stadium do drugiego dokładnie w tym samym czasie. Wszystko cokolwiek będzie narysowane , będzie się różniło w zależności od autora – jego wieku , świadomości oraz wiedzy o otoczeniu . W zależności od płci zaznacza się zróżnicowanie tematyki.

WYKORZYSTANIE RYSUNKU W DIAGNOZIE Rysunek stosowany był najpierw jako test inteligencji. Zauważono, że rysunek wskazuje nie tylko na poziom rozwoju umysłowego , ale jest projekcją widzenia samego siebie i innych. Powstawały projekcyjne tematy rysunkowe : - „Rysunek drzewa” , - „ Dom – drzewo- człowiek”, - „ Osoba”. Każdy rysunek możemy poddać analizie formalnej i treściowej. Analiza treściowa informuje nas, jakie sytuacje wyzwalają u pacjenta lęk, poczucie zagrożenia, radość, poczucie bezpieczeństwa itp. Od strony formalnej możemy analizować kolory, poziom staranności rysunku, dynamikę kreski. Dynamika kreski przydatna nam jest w diagnozowaniu osobowości. Osoba która kreśli linie swych rysunków mocno, gwałtownie, często jest nadpobudliwa , zaś zahamowana kreśli linie ledwo widoczne, słabe, niewyraźne.

Według Braun- Gałkowskiej – „Rysunek rodziny pozwala na zebranie bardzo wielu informacji o badanym i jego relacjach rodzinnych , dociera do motywów nieświadomych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych”. Rysunek projekcyjny pokazuje nam, jak dziecko organizuje swe doświadczenia i przedstawia ja na płaszczyźnie .Tworzy w ten sposób swój własny świat i w procesie projekcji przenosi go na kartkę papieru. Materiał, na którym rysuje staje się jak gdyby ekranem, na którym pacjent „wyświetla” to, co wie i co czuje. Elementy wytworu plastycznego mogą być rozpatrywane jako możliwość kreowania wnętrza poprzez środek ekspresji, oraz jako forma terapeutyczna w kontekście podświadomości.

Badanie z wykorzystaniem rysunku nie jest łatwe Badanie z wykorzystaniem rysunku nie jest łatwe . Należy jednak zachować potrzebne warunki dotyczące nawiązaniu kontaktu, rozmowy z badanym i przygotowania potrzebnych pomocy. W diagnozie z wykorzystaniem rysunku można wyróżnić kilka faz: - NAWIĄZANIE KONTAKTU - należy dążyć do tego , aby pozyskać zaufanie pacjenta i wprowadzić korzystny do badania nastrój. - INSTRUKCJA – prosimy badanego o narysowanie . Polecenia mają być proste i zwięzłe np. „Narysuj człowieka” , „ Wyobraź sobie i narysuj rodzinę” . Wyjaśniamy przy tym że się rysuje wszystko, co się chce związane z danym tematem . - POMOCE DO BADAŃ – to kartka papieru , kredki , ołówek . Badany siedzi wygodnie przy stole biurku tak aby mógł swobodnie rysować. - OBSERWACJA W CZASIE RYSOWANIA – należy prowadzić ją dyskretnie.

Podczas obserwacji, trzeba wzięć pod uwagę : - kolejność rysowania postaci ( rysunek rodziny ) - czas poświęcony danej osobie, przedmiocie itp. - szczególną staranność przy niektórych elementach rysunku , rozmieszczenie na kartce - komentarze słowne i uwagi podczas rysowania , a także bezsłowne objawy emocji np. westchnienia , uśmiech , dobór kolorów ( w przypadku rysowania kredkami) - ROZMOWA O RYSUNKU – badany sam najlepiej objaśni to co narysował. Rozmowę podtrzymujemy pytaniami , nie powinno to jednak mieć charakteru kwestionariusza lecz swobodnej wymiany zdań.

W literaturze wyróżnia się dwa typy rysunku : - sensoryczny (emocjonalny) – linie są krzywe zaokrąglone, dynamiczne a postacie na rysunku ujęte są w jakimś działaniu i interakcjach , - racjonalny – linie proste i sztywne , postacie są nieruchome i wyizolowane , nieraz stereotypowo reprodukowane, często z dbałością o szczegóły .

SYMBOLIKA BARW Kolory użyte w rysunku mówią o emocjonalności badanego. Możemy przypisywać im znaczenie podobne, jak barwom przedstawionym w teście Luschera i analizować znaczenie kolorów, którymi narysowane są poszczególne osoby , przedmioty, itp. Orientacyjne znaczenie barw wg testu Luschera: (Braun- Gałkowska 1985) : Szara Jest neutralna: ani jasna, ani ciemna, wyprana z wszelkich tendencji i psychologicznych. Osoby ją wybierające nie chcą się angażować, podlegać wzruszeniom, są ostrożni, umiarkowani, chcą by się nimi opiekowano.

Niebieska Zielona Czerwona Jest to kolor nieba w nocy, kiedy słabnie wszelka aktywność . Oznacza spokój, wrażliwość, pragnienie miłości, zacisznego i uporządkowanego środowiska , potrzebę uczucia , harmonii. Zielona Mówi o zdecydowaniu, o tendencji do konserwatyzmu, trwałości i byciu niezależnym od wpływów zewnętrznych . Wyraża postawę obronną , przypisywanie znaczenia swojego „ja” i chęci utwierdzenia się. Czerwona Barwa krwi i intensywności. Wybierają ja ludzie zdobywczy, agresywni, aktywni. Mówi się o chęci pełni życia, działania, sukcesu, o sile woli i o pragnieniach seksualnych.

Żółta Brązowa Fioletowa Kolor światła dziennego i słońca. Mówi o spontaniczności, pogodnym rozluźnieniu, swobodzie , otwartości. Osoby wybierające go szukają rozwiązań, które otwarłyby nowe możliwości, a im pozwoliły na zrealizowanie oczekiwań i nadziei. Brązowa Reprezentuje uczucia związane z ciałem, umiarkowanie. Osoby wybierające ją dążą do zakorzenienia i osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa w prostym środowisku ( rodzinnym , zmysłowym) nie są indywidualistami. Fioletowa Barwa fioletowa jest mieszanina czerwonej i niebieskiej – wyrażających tendencje przeciwstawne. Symbolizuje niezdecydowanie, wahanie, gotowość do kontaktów niezobowiązujących.

Czarna Barwa najciemniejsza, właściwie jest to negacja koloru – wyraża nicość, koniec, zaprzeczenie . Osoby, które ją wybierają poszukują sytuacji trudnych i wymagających. Odrzucają wszystko co mogłoby wpływać na ich punkt widzenia, sprzeciwiają się temu co nie jest zupełnie tak jak być powinno. Protestują z poczucia niedocenienia.

SYMBOLIKA PRZESTRZENI Rozmieszczenie rysunku bywa różnorodne. Najnormalniejsze jest wykorzystanie całej kartki. Rozplanowanie i zagospodarowanie kartki dostarcza wiele informacji dla badającego. Autorzy swoich prac przesuwają rysunek w prawo , w lewo , w górę , w dół lub zarysowują tylko część kartki. Przesuniecie istotnej części rysunku może wskazywać na określone tendencje. Rogi kartki zostały nazwane czterema żywiołami: woda, powietrze, ogień i ziemia.

- Woda symbolizuje początek życia - Woda symbolizuje początek życia . Rysowanie w tym rogu mówi o zajęciu się sobą, zatrzymaniu w rozwoju, regresji, chęci cofnięcia się do wcześniejszego etapu życia, który wydaje się bardziej szczęśliwy (było się pod czujną i ciepła opieką), - Powietrze jest niewidoczne, puste. Z ta przestrzenią wiąże się bierność życiowa, niechęć do angażowania się, brak odwagi do działania, postawa obserwatora. - Ogień jest symbolem życia. Rysowanie w tej ćwiartce mówi o aktywności, sile projektów, nastawieniu na cel, zaangażowaniu. - Ziemia symbolizuje ciężar, przytłoczona materia, porażkę, pogrzebane marzenia.

- Rysowanie u góry kartki mówi o idealiźmie lub marzeniach, o wyobraźni. - Umieszczenie rysunku w środku kartki mówi , że osoba rysująca nie chce się ujawnić, nie chce się odsłonić. - Przesuniecie rysunku w dół wskazuje na nerwice, depresje. - Lewa strona mówi o przeszłości i bierności, a prawa o przyszłości i aktywności . W interpretacji ważne są również wolne przestrzenie (części puste), mówią one o problemach wypartych , stłumionych.

INTERPRETACJA RYSUNKU – PRZYKŁADOWE OMÓWIENIE ZNAKÓW I SYMBOLI (wg Oster i Gould 2001): OSOBA: 1) Ręce – służą do zmiany lub kontrolowania otaczającego środowiska a) założone na piersiach - wrogość lub podejrzliwość b) trzymane za plecami – pragnienie kontrolowania złości, niechęci do kontaktów personalnych c) brak – nieprzystosowanie , bezradność 2) Stopy – poziom aktywności interpersonalnej a) duże- dążenie do bezpieczeństwa lub męskości b) małe – zależność , stłumione odczuwanie c) brak – brak niezależności

3) Palce a) długie i spiczaste – agresywność i wrogość, b)zaznaczone pętelkami lub pojedynczą kreską – pragnienie stłumienia agresywnych impulsów, 4)Głowa a) duża – zaabsorbowanie światem wyobraźni , koncentracja na aktywności umysłowej, b) mała – osobowość obsesyjno - kompulsywna, poczucie niższości intelektualnej, c) odwrócona tyłem – tendencje paranoidalne lub schizoidalne.

5)Nogi a) brak – stłumienie , lęk przed kastracją b) różnice w wielkości – sprzeczne uczucia dotyczące niezależności, c) długie – dążenie do autonomii, d) krótkie – upośledzenie życia emocjonalnego, 6) Usta a) przesadnie podkreślone – niedojrzałość , agresywność oralna, b) bardzo duże – erotyzm oralny, 7) Ramiona a) nierówne – niestabilność emocjonalna b) szerokie- zaabsorbowanie odczuwaną potrzebą siły c) kwadratowe- nadmierna defensywność, wrogość w stosunku do innych ludzi.

Inne elementy interpretacji osoby w rysunku: I – Słabo zintegrowane części ciała – niska tolerancja frustracji i impulsywność, II – Zaczernienie pustych pól – niepokój (im większy stopień zaczernienia , tym bardziej intensywny) a) zaczernienie twarzy – poważnie zaburzony, negatywny wizerunek siebie, b) zaczernienie rąk – przejawy agresji, III- Nachylenie postaci przekraczającej 15 stopni – niestabilność brak równowagi psychicznej IV- Niewielkie wymiary postaci – skrajny brak poczucia bezpieczeństwa, wycofanie , depresja, poczucie nieprzystosowania V – Duże wymiary postaci – ekspansywność, słaba kontrola wewnętrzna.

VI – Przeźroczyste elementy rysunku – niedojrzałość, impulsywność , skłonność do wyładowywania się, VII – Zęby – agresywność (oralna), VII – Krótkie ręce – tendencje do wycofywania się, zwracania do wewnątrz , próby hamowania impulsów, IX – Długie ręce – pragnienie zdobywania lub gromadzenia , sięganie w kierunku innych, X – Długie dłonie – zachowanie „ acting-out” ( wyładowanie się), XI – Brak dłoni – zakłopotanie, poczucie nieprzystosowania, XII- Brak rąk – poczucie winy z powodu odczuwalnej wrogości lub seksualności XIII- Spoglądanie w bok – podejrzliwość i skłonności paranoidalne.

DOM 1) Szczegóły: a) Podstawowe (dla normalnego rysunku ) – co najmniej jedne drzwi , jedno okno, jedna ściana , dach komin b)Dodatkowe (np. krzaki, kwiaty, ścieżka) – potrzeba dokładniejszego uporządkowania środowiska, która jest czasami związana z brakiem poczucia bezpieczeństwa lub pragnienia sprawowania kontroli w kontaktach interpersonalnych

2) Komin – symbol ciepłych , intymnych związków; czasami związany z symboliką falliczną a) Brak komina – brak ciepła w sferze psychicznej lub konflikty z ważną osobą płci męskiej b) Przesadnie duży – nadmierne zainteresowanie sferą seksualną czy też możliwe tendencje ekshibicjonistyczne c) Dużo dymu – wewnętrzne napięcie 3) Drzwi a) Ponad podstawą domu bez schodów – niedostępność w kontaktach interpersonalnych b) Brak drzwi –skrajne trudności w kontaktach z innymi ludźmi c) Otwarte- silna potrzeba doświadczania ciepła od świata zewnętrznego d) Bardzo duże – nadmierna zależność od innych

e) Z zamkiem lub zawiasami – defensywność. 4) Płot wokół domu – potrzeba ochrony emocjonalnej 5) Rynny – podejrzliwość 6) Rysunek przylegający do dolnej krawędzi kartki - brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa w życiu rodziny lub intymnym 7) Dom przedstawiony w perspektywie , widok z dołu – odrzucenie domu lub poczucie , że osiągnięcie pożądanej sytuacji domowej jest niemożliwe 8) Dom przedstawiony w perspektywie , widok z góry – odrzucenie sytuacji domowej.

9) Dach a) Płaski (pojedyncza linia łącząca dwie ściany) – brak wyobraźni lub zahamowania emocjonalne b) Przesadnie duży – poszukiwanie satysfakcji w fantazjach 10) Okiennice a) Zamknięte – skrajna defensywność i wycofanie b)Otwarte – zdolność do przystosowania w kontaktach interpersonalnych 11) Ścieżka a) Bardzo długa – ograniczona dostępność b) Wąska w pobliżu domu, szeroka na końcu – osoba powierzchownie przyjazna

12) Ściany ( ich solidność) – bezpośrednio związana z siłą „ego” 13) Okno ( okna) a) Brak okien – wrogość lub wycofanie b) Tylko na parterze, na piętrze brak – rozziew miedzy rzeczywistością a fantazją c) Z firankami – rezerwa , kontrolowanie siebie d)Bez zasłon – zachowanie otwarte, bezpośrednie.

DRZEWO 1) Wyjątkowo duże drzewo – skłonność do agresji 2) Małe drzewko – poczucie niższości i braku znaczenia 3) Cienka kreska – poczucie nieprzystosowania, niezdecydowanie 4) Drzewko składające się tylko z dwóch linii oznaczających pień i z kółka wyobrażającego koronę – impulsywność zmienność 5) Przesadnie podkreślenie pnia – niedojrzałość emocjonalna 6) Przesadnie podkreślenie korony – zahamowania emocjonalne, myślenie analityczne 7)Przesadnie podkreślenie korzeni – płytkie reakcje emocjonalne, ograniczona zdolność do rozumowania

8) Szrama, dziupla, złamana gałąź – związek z urazem, tzn 8) Szrama, dziupla, złamana gałąź – związek z urazem, tzn. wypadkiem, chorobą, gwałtem (czas wydarzenia odpowiada położeniu znaku) 9) Brak linii przedstawiającej ziemię – podatność na stres 10) Zaznaczona linia ziemi , brak korzeni – tłumione emocje 11)Zaczernione płaszczyzny, bardzo ciemne lub mocno zaznaczone – defensywna wrogość lub zachowania agresywne 12) Cienka przerywana kreska – wyraźny niepokój 13) Dziupla- symbolika seksualna a) Mała lub w kształcie rombu – skojarzenie z pochwą b) Mała i okrągła przeżycia napastowania seksualnego lub wczesne doświadczenia seksualne

c) Mocno zaznaczony kontur – świadczy o większym wpływie urazu, d) Koncentryczne kręgi wewnątrz – zepchnięcie doświadczenia w przeszłość i „zaleczenie”, e) Zaczerniona – wstyd związany z doświadczeniem, f) Duża – zaabsorbowanie kwestią prokreacji, g) Z małym zwierzątkiem w środku – ambiwalencja dotycząca ojcostwa lub macierzyństwa.