Problemy z Uniwersalnym Tłumaczem Krystian Aparta krystian.aparta@gmail.com

Sprzęt W roku 2267 UT wbudowany w prom (TOS „Metamorphosis”) W XXIV wieku UT w komunikatorze (VOY „The 37’s”) Czasami działa bez technologii (VOY „Time and Again”)

Zastosowanie UT tłumaczy nie tylko języki humanoidów (TOS „Metamorphosis”, TNG „Home Soil”) Miewa problemy z językami humanoidów (DS9 „Sanctuary”, TNG „Loud as a Whisper”)

Możliwości UT w wieku XXIV Odczytuje fale mózgowe, poszukuje wzorców i pojęć powszechnych wśród istot inteligentnych, potem „dorabia konieczną gramatykę” (TOS „Metamorphosis”) Radzi sobie z tym nawet w przypadku istot pozbawionych mózgu i ciała

Możliwości UT w wieku XXIV Przekłada naraz wszystkie języki w otoczeniu Bezbłędnie dobiera odpowiedni język do osoby i doprowadza go do jej uszu (tuszując inne) Zmienia postrzeganie ruchów warg, by odpowiadały językowi docelowemu

Możliwości UT w wieku XXIV Tłumaczy w czasie rzeczywistym, bez zauważalnego opóźnienia Zawsze dobiera wypowiedź angielską, która trwa dokładnie tyle, ile wypowiedź w języku źródłowym (brak „omówień”) Dopasowuje barwę głosu do oczekiwań rozmówcy (TNG „Metamorphosis”)

Możliwości UT w wieku XXIV Bez kontaktu z nieznanym językiem natychmiast przewiduje jego całość: fonetykę i fonologię kategorie gramatyczne morfologię składnię słownictwo i idiomatykę styl, socjolekt

Możliwości AT w wieku XXI Początki – lata 50. Obecnie – różne metody (np. słownikowa, statystyczna, analiza syntaktyczna, semantyczna) Główna różnica – AT to manipulacja językami sztucznymi, UT rozumie język naturalny

Odczyt znaczenia z mózgu Przykład: eksperyment Just i in., 2010: badanie fMRI określiło podobieństwa aktywności mózgowej podczas uruchamiania znaczeń wybranych (nieabstrakcyjnych) słów Na podstawie danych komputer przewidywał w 72% przypadków, o którym z 2 nieznanych słów myśli badany

Plus dla UT Semantyka kognitywna pokazuje, że nawet znaczenia abstrakcyjne „składają się” z reprezentacji, które określamy jako nieabstrakcyjne (np. relacje wyrażane składnią – schematy ruchu i siły)

Minusy dla UT Nie można stosować odczytywania pojęć do wypowiedzi nagranych Mózg nie działa jednotorowo – skąd wiadomo, co z treści pojęciowej zostanie wyrażone językowo, skoro możliwości są tak ogromne?

Minusy dla UT – co powiedzieć? Przykład: głodna badana stoi przed straganem z jabłkami. Drogie te jabłka? / [Wskazując na jabłko] Znasz mnie, wiesz że ci zwrócę. / Czy pan sprzedaje na sztuki? / Głodna! / [Spojrzenie na jabłka, uwodzicielski uśmiech i pogłaskanie się po brzuchu] / [Wyciągając dłoń z pieniędzmi] Szybko, bo jestem głodna. / Poproszę jedno. Wiele innych możliwości…

Minusy dla UT – co powiedzieć? UT musi czytać też emocje, osobowość, uwagę, świadomość, pamięć epizodyczną… Łatwo analizować, czemu już „gotowa” wypowiedź padła Użycie języka jest nieświadome, tak jak wybór tego, co powiedzieć

Największy minus dla UT Nawet idealnie działający system odczytywania znaczenia (oraz pamięci epizodycznej, osobowości...) doprowadza tylko do zrozumienia „tekstu” źródłowego takiego, jak u człowieka Pozostają wszystkie problemy, przed którymi staje tłumaczka-człowiek

Czy języki są podobne? Uniwersalia językowe – absolutne, tendencyjne, implikacyjne… Różne teorie: monogeneza języka, kontakt językowy, wrodzoność (np. gramatyka uniwersalna), podobieństwo procesów poznawczych Wynikają z założeń badawczych, np. czy w japońskim są przymiotniki?

Minus dla UT – brak ekwiwalencji Co znaczy słowo „biurko”? Ungerer & Schmid 1996

Minusy dla UT – dziury Zasób pojęciowy nadaje strukturę reprezentacjom myślowym. Jeśli język X nie zawiera leksykalizacji pojęcia Y, nie możemy zakładać, że w reprezentacji myślowej ono się pojawi Np. czy mówiąc You are here, Angielka postrzega rozmówcę jako „pani” czy „ty”?

Rozdzielczość pojęciowa Problemy dla UT w tłumaczeniu z nagrania: 1. Homofon bez kontekstu (To jest zamek) 2. 1 termin w j. źródłowym – 2 w docelowym (nephew – bratanek/siostrzeniec, die – umrzeć/zginąć) – UT decyduje, o co chodziło

Rozdzielczość pojęciowa Problemy w tłumaczeniu „na żywo”: 1. 2 terminy w j. źródłowym – 1 w docelowym (umrzeć/zginąć – die) – UT ukrywa część informacji 2. 1 termin w j. źródłowym – 2 w docelowym, wyjaśnienie niekoniecznie obecne w mózgu (The teachers laughed – nauczyciele czy nauczycielki?) 3. 1 termin – brak odpowiednika, można wytłumaczyć szybko (podgotować), lub nie można (np. kolory)

Rozdzielczość pojęciowa - kolory Kolory – w niektórych kulturach wyróżnia się ich np. 2 (ndani), 3, 4 Brak różnic między odcieniami jest tak oczywisty, jak ich istnienie Przykład – ao (青) – jaki to kolor? Czy Japonka mówiąc aoi ma w umyśle reprezentację któregoś z odcieni wyróżnianych w kulturze angielskiej?

Ekwiwalencja gramatyczna W DS9 „Statistical Probabilities” UT nie przekłada „konstrukcji przechodniej w stronie biernej” (passive voice transitive) Takie problemy muszą pojawiać się nieustannie - np. ewidencjalność (świadek/nieświadek, widzenie/inny zmysł)

Czas i aspekt Czas – lokuje zdarzenie na „linii czasu”, w odniesieniu do miejsca na linii czasu (np. do teraźniejszości) Aspekt – przedstawia cechy zdarzenia (ciągłość, długość, powtarzalność itp.) - They steal our ships / They are stealing our ships - Czytałam / poczytałam / przeczytałam to wczoraj

Rodzaj i zaimki Rodzaj – w j. polskim w czasie przeszłym pojawia się rodzaj, UT ukryłby tę informację: To byłeś/byłaś ty! – It was you! Zaimki – UT tłumacząc z nagrania musi dokonać wyboru (np. tureckie o = he/she/it) Czasami UT tuszuje informacje (inclusivus/exclusivus = we, pan/pani/ty/wy = you)

Zaimki wskazujące Język angielski – here (w obrębie centrum deiktycznego), there (poza centrum deiktycznym) Zachodni Pantar (Indonezja) – blisko/nie-blisko, ponad/poniżej/na tym samym poziomie; wszystkie w wariancie „znany” i „nieznany” (podwariant: widoczny / niewidoczny)

Zachodni Pantar widoczne niewidoczne znany nieznany blisko saiga sigamme igamme nie-blisko saina sinamme inamme ponad sraugu sraume daume poniżej spaugu spaume paume ten sam poziom smaugu smaume maume Źródło: Holton 2007

Zachodni Pantar Zaimek „ponad i poniżej” dla przedmiotów znajdujących się na zboczu (yettu = drzewo): yettu gabila yettu galawang Po angielsku np. behind the tree – to nie to samo Problemy: Będziesz bezpieczna, tylko nie stój yettu gabila.

Składnia – nagrania Problemy w tłumaczeniu nagrań: czasami się da, choć zdajemy się na rozum UT (The soldiers shot at the women and some of them fell – Hutchins 2007) Czasami się nie da (Pretty little girls’ school – Wikipedia 1)

Pozycja słów w zdaniu Problem, jeśli UT nie ma od razu całości nagrania, np. jeśli przychodzi po kilka słów co 2 sekundy: Polaryzację… odwróci niedługo… wykryty przez nasz skan… wczoraj sabotażysta. The polarity… will soon be reversed… by the saboteur… discovered yesterday in our scan. UT musi przewidzieć przyszłość

Styl, socjolekt itp. UT ukrywa informacje niezakodowane w angielskim np. formy V-T, styl (niski, wysoki) UT interpretuje intencje osoby tłumaczonej (np. czy Picard mówiłby do nas per „ty”?)

Dyglosja Dyglosja – społeczność używa różnych języków, w zależności od sytuacji (np. śląski i polski, hiszpański i angielski w USA) UT tuszuje informacje tak przekazywane Musi „znać” wszystkie języki, zanim pojawią się w rozmowie (żeby móc się przełączyć, kiedy trzeba)

Code-switching Ktoś wtrąca nagle słowo w języku docelowym (np. człowiek wtrąca coś po klingońsku) Kiedy się przełączyć? To nie problem (UT odczytuje świadomość językową) Problem – co słyszymy, kiedy ktoś wtrąca coś w j. docelowym, skoro słyszymy od początku tylko docelowy?

Rozwiązania code-switching Omówienie: Wasze słowo „łyżka” jest dziwne. Zwykle nie ma czasu (UT robi dubbing) Zmiana akcentu na gorszy: Znam słowo wishcaw. Jeśli akcent był świetny w oryginale, UT tuszuje informacje o danej osobie.

Odwołanie metajęzykowe Czasami odnosimy się do cech samego języka, np. żeby zwrócić uwagę na pewne cechy wypowiedzi: - Powiedziałaś kapitan, że wczoraj to czytałaś. Już skończyłaś? - Powiedziałam, że wczoraj to PRZEczytałam, nie że czytałam. Takie odwołania są zwykle nieprzetłumaczalne

Gra słów Typ odwołania metajęzykowego: What do you get if you cross a Borg with a black magic marker? A Borg with a big black X on it. (Raymond 2010) HUMAN: What did you do with your left ear? VULCAN: Were we not supposed to disguise ourselves to blend in? HUMAN: It will only work if you do a perfect job of it! You completely missed the point! Ha ha ha… (oparte na Terri 2007)

Gra słów UT może przetłumaczyć jedno ze znaczeń w grze słów, ale autorka gry słów może np. zacząć się śmiać, albo oczekiwać reakcji na zastosowaną grę słów (brak reakcji to też reakcja) Problem częsty, bo gry słów powstają czasem nieświadomie: Chciałbym posunąć to krzesło, ale żona ważniejsza.

Język migowy Istnieją języki migane sztuczne (np. polski System Językowo-Migowy) i języki migowe naturalne (np. Polski Język Migowy) Język migowy czasami jest przyswojony w całej populacji (np. społeczność Martha’s Vineyard) UT powinien tłumaczyć migowe tak łatwo, jak foniczne Musi zmieniać percepcję osoby tłumaczonej (pokazywać migi)

Gesty Gesty niejęzykowe mogą przedstawiać pojęcia typowe dla danej kultury (Załazińska 2001) Gdy między pojęciami brak ekwiwalencji, gesty są „dziwne” i zwracają uwagę UT musi zmieniać percepcję gestów

Podsumowanie Współczesna nauka przemawia trochę za UT, ogólnie przeciwko UT UT to bardzo użyteczny środek dla twórców S-F, choć stosowany z niepotrzebną niekonsekwencją W dyskusji o UT nie należy dać się zwieść mitom dot. języka i tłumaczenia

Bibliografia Holton, Gary. 2007. Directionals and spatial deixis. http://www.uaf.edu/alor/langs/western-pantar/directionals/ Hutchins, John. 2005 The first public demonstration of machine translation: the Georgetown-IBM system, 7th January 1954. http://www.hutchinsweb.me.uk/GU-IBM-2005.pdf 2007 Machine translation: Problems and issues. Presentation given on 13 December 2007, Chelyabinsk, Russia. http://www.hutchinsweb.me.uk/SUSU-2007-2-ppt.pdf Just M.A., Cherkassky V.L., Aryal S., Mitchell T.M. 2010. A Neurosemantic Theory of Concrete Noun Representation Based on the Underlying Brain Codes. PLoS ONE 5(1): e8622. doi:10.1371/journal.pone.0008622 Kozłowski, Sebastian. 2004. "Co to jest tłumaczenie maszynowe?" w Kognitywistyka: o umyśle umyślnie i nieumyślnie, red. Jakub Szymanik i Marcin Zajenkowski, wyd. Koło Filozoficzne przy Kolegium MISH UW. http://kf.mish.uw.edu.pl/kog/kog_seb.pdf Raymond, Tom. 2010. Star Trek Puns. http://www.clown-ministry.com/index_1.php/articles/star_trek_puns/ Terri. Star Trek Humor, Tue Oct 27, 2007, 10:48 PM. http://puns.tribe.net/thread/4d07f066-05af-4a90-a0a5-3ec05ba727f3 Ungerer, Friedrich and Schmid, Hans-Jörg. An Introduction to Cognitive Linguistics. New York: Addison Wesley Longman Limited, 1996. Wikipedia 1 http://en.wikipedia.org/wiki/Natural_language_processing#Concrete_problems Załazińska, Aneta. "Aby zrozumieć każdy gest". Ha!art 8 (3/2001) Star Trek: The Original Series / Star Trek: The Next Generation / Star Trek: Voyager: Copyright © CBS Paramount Television