Plan Balcerowicza

Sytuacja makroekonomiczna Stopa inflacji wynosiła w 1989 roku ponad 340%, nabierając cech hiperinflacji - średnia stopa inflacji dla pięciu ostatnich miesięcy 1989 roku wynosiła około 1000%! niedobory na rynku (kolejki, kartki, talony, przydziały) wymuszona substytucja, marnotrawstwo środków produkcji oraz tzw. produkcja niechciana. Złoty polski był niewymienialny (nie tylko na obce waluty, ale też w dużym stopniu na towary). Kurs oficjalny był kilkakrotnie niższy od czarnorynkowego. Transakcji coraz częściej dokonywano w dewizach. Realna stopa procentowa była ujemna, usztywniano stawki płac, ceny produktów i marże. Budżet państwa wykazywał wysoki deficyt. Niski był także ogólny poziom życia społeczeństwa.

Balcerowicz mówił: "Trzeba skończyć z fałszywą grą, w której ludzie udają, że pracują, a państwo udaje, że płaci. Te kilkanaście dni może zadecydować o latach. (...) Nasza propozycja to gospodarka oparta na mechanizmach rynkowych, o strukturze własnościowej występującej w krajach wysoko rozwiniętych, otwarta na świat, gospodarka, której reguły są dla wszystkich jasne. Alternatywa, którą proponujemy, to życie udane, zamiast udawanego. (...) Sytuacja jest skrajnie trudna, ale wyczekiwanie może ją tylko pogorszyć. Społeczeństwo poprze program, jeżeli jasne będą jego cele i skutki. Zmian systemowych nie będzie, dopóki trwa inflacja. Dlatego pierwsze uderzenie musi być wymierzone w nią".

1989 183,2 170,3 174,2 177,8 185,4 191,3 203,9 282,7 369,2 557,1 657 739,6 1990 1107,6 1283,1 1232,8 1202,9 1176,5 1151,2 1094 848,5 658 456 385,9 349,3 1991 194,9 180 181,8 171 167,8 172,4 168,3 167,6 167,1 164,8 162,7 160,4 1992 145,4 140,1 138,1 140,2 143,2 139 141,3 144,3 146,5 146,4 1993 137,5 139,7 135,8 134,3 134,8 134,4 131 129,8 133 137,6 1994 132,4 129,9 130,2 131,2 132,7 132,8 132,2 134,6 136,1 133,5 129,5 1995 132,3 133,6 133,1 130,3 127,6 125,7 124,2 122,4 122 121,6 1996 121 120,4 120,3 119,8 119,5 120,5 119,1 118,5 1997 117,8 117,3 116,6 115,3 114,6 114,9 114,5 113,6 113,1 113,2 1998 114,2 113,9 113,7 113,3 112,2 111,9 111,3 110,6 109,9 109,2 108,6 1999 106,9 105,6 106,2 106,3 106,4 106,5 107,2 108 108,7 109,8 2000 110,1 110,4 110,3 110 110,2 111,6 110,7 109,3 108,5 2001 107,4 106,6 105,2 105,1 104,3 104 103,6 2002 103,4 103,5 103,3 103 101,9 101,6 101,3 101,2 101,1 100,9 100,8 2003 100,5 100,6 100,3 100,4 100,7 101,7 2004 102,2 104,4 104,6 104,5 2005 103,7 102,5 101,4 101,8 101 2006 2007  

1989 183,2 176,2 175,5 176,1 178,2 180,7 184,4 198,1 219,6 258,1 300,3 351,1 1990 1107,6 1198,3 1210,7 1208,5 1201,1 1191,2 1174 1112,6 1020,4 887,1 773,6 685,8 1991 194,9 186,9 185,1 181,1 178 177,1 175,6 174,5 173,6 172,5 171,4 170,3 1992 145,4 142,7 141,1 140,8 141,3 140,9 141 141,4 142 142,5 142,8 143 1993 137,5 138,6 139 138,7 138,1 137,4 137 136,7 136 135,3 135 1994 132,4 131,1 130,8 130,9 131 131,3 131,5 131,6 132 132,5 132,2 1995 132,3 133 132,9 132,8 130 129,2 128,4 127,8 1996 121 120,7 120,6 120,5 120,4 120,2 120,3 120,1 120 119,9 1997 117,8 117,6 117,2 116,7 116,3 116,1 115,9 115,8 115,5 115,3 115,1 114,9 1998 113,6 113,9 113,7 113,5 113,2 113 112,7 112,4 112,1 111,8 1999 106,9 106,3 106,2 106,4 106,6 106,8 107 107,3 2000 110,1 110,3 110,4 110,2 2001 107,4 106,7 106,5 106,1 105,8 105,6 105,5 2002 103,4 103,3 103 102,8 102,5 102,4 102,3 102,1 102 101,9 2003 100,5 100,4 100,6 100,7 100,8 2004 101,6 101,8 103,2 103,5 2005 103,7 103,6 102,9 102,7 102,2 2006 100,9 101 2007 101,7  

System gospodarczy Gospodarka w Polsce była nierynkowa i zdominowana przez sektor państwowy, Dominowała własność państwowa (ogromne przedsiębiorstwa przemysłowe, transportowe i budowlane, państwowy system bankowy i większość usług) Państwo dotowało i regulowało sferę produkcji i konsumpcji. Producenci nie kierowali się realnym popytem, tylko odgórnymi nakazami. Powszechne były przerosty zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych. Cały system był nastawiony na produkcję antyimportową, istniał powszechny protekcjonizm państwowy - stawki celne i inne ograniczenia praktycznie uniemożliwiały sprowadzanie na większą skalę towarów z zagranicy.

Struktura gospodarki duża dysproporcjonalność. Przeważał w niej przemysł ciężki - pod względem produkcji (wytwarzał on 2/3 całej produkcji przemysłowej), jak też koncentracji środków trwałych i zasobów siły roboczej. Duży udział w majątku trwałym posiadało rolnictwo. Sektor usług pozostawał niedorozwinięty. Udział usług w strukturze ŚT wynosił w 1989 roku jedynie 4%, zaś w krajach OECD wskaźnik ten był 6x większy! Preferowano inwestycje rozwojowe kosztem inwestycji modernizacyjnych -duże zacofanie techniczne i wysoki stopień dekapitalizacji majątku trwałego. Silny nacisk nie na wzrost jakościowy, lecz ilościowy. Eksport (szczególnie wyrobów przemysłu maszynowego, tekstylnego, elektronicznego i farmaceutycznego) oraz import (głównie ropy naftowej i gazu ziemnego) cechowały się ogromną zależnością od rynku radzieckiego.

Zadłużenie zagraniczne Kredyty nie zostały wykorzystane we właściwy sposób - tylko 20% puli przeznaczono na inwestycje Było olbrzymim obciążeniem dla polskiej gospodarki. Narastało ono zwłaszcza w latach siedemdziesiątych 1 mld dolarów w roku 1971, 8 mld w roku 1975, 25 mld dolarów w roku 1980 Pod koniec 1989 roku nasz dług wynosił już 41 mld USD. Głównymi wierzycielami Polski były rządy zachodnie, reprezentowane przez Klub Paryski oraz zachodnie banki komercyjne, zrzeszone w Klubie Londyńskim.

Program gospodarczy rządu zakładał taką przebudowę systemu gospodarczego, aby możliwie szybko, za pomocą działań radykalnych stworzyć system gospodarki rynkowej typu zachodniego.

Podstawowe cele niedopuszczenie do wzrostu inflacji, a w miarę możliwości do jej obniżenia, zredukowania deficytu budżetowego powstrzymanie ucieczki ludności i przedsiębiorstw od złotego do walut wymiennych.

do Polski przyjechał Jeffrey Sachs - doradca kilku krajów, które pokonały inflację (Boliwii, gdzie w ciągu roku inflacja spadła z 40 tys.% do 5%). Namawiał do zdecydowanego skoku w gospodarkę rynkową poprzez urealnienie cen, stabilizację kursu walutowego, likwidację dotacji i deficytu budżetowego, otwarcie dla przedsiębiorczości krajowej i inwestycji zagranicznych. - Jeśli Polska zdecyduje się na ten program, może liczyć na pomoc i poparcie międzynarodowych instytucji finansowych - przekonywał. - Miliardowa pomoc jest możliwa, ale żeby ją dostać, trzeba dokonać czegoś spektakularnego. Jeśli Polska będzie iść powoli, ostrożnie, nic z tego nie będzie. Wykorzystajcie tę szansę! Ludzie, jeśli mają zaufanie do rządu, mogą znieść bardzo wiele, tu zaś wcale nie chodzi o zaciskanie pasa ani wyrzeczenia. Największą gałęzią przemysłu w waszym kraju jest stanie w kolejkach. Musicie z tym skończyć!

XII 1989 roku plan był gotowy i uzyskał poparcie Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Początek 1990 r. - utworzenie funduszu stabilizującego dla gospodarki polskiej w wysokości 1 mln USD: z darowizn krajów OECD w wysokości 300mln USD z pożyczek tych krajów. MFW przyznał też kredyt stand-by w wysokości ok. 720 mln USD na wsparcie programu stabilizacyjnego.

Na plan składało się 10 ustaw: Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych – usuwała gwarancję istnienia wszystkich przedsiębiorstw państwowych niezależnie od ich wyników finansowych i efektywności produkcji, Ustawa o prawie bankowym – zakazywała finansowania deficytu budżetowego przez BC, uniemożliwiała emisję pieniędzy bez pokrycia. Ustawa o kredytowaniu – znosiła preferencje kredytowe przedsiębiorstw państwowych wiążąc stopę %bze stopą inflacji, Ustawa o podatku od wzrostu wynagrodzeń Ustawa o nowych zasadach opodatkowania – ujednolicała zasady płacenia podatków we wszystkich sektorach gospodarczych.

Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych – nakładała na zagraniczne przedsiębiorstwa zobowiązanie do odsprzedania państwu dewiz po ustalonym przez BC kursie, zwalniała przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym z płacenia popiwku, zapowiadała możliwość wywozu zysków za granicę. Ustawa o prawie dewizowym – wprowadzała wymienialność wewnętrzną złotego, likwidowała państwowy monopol w handlu zagranicznym i zobowiązywała przedsiębiorstwa do odsprzedawania zarobionych dewiz państwu. Ustawa o prawie celnym – ujednolicała zasady clenia importowanych towarów dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Ustawa o zatrudnieniu – zmieniała reguły funkcjonowania biur pośrednictwa pracy Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania pracowników – zapewniała ochronę zwalnianych z pracy (zwłaszcza w przypadku zwolnień grupowych), gwarantowała odprawę finansową i wprowadzała okresowe zasiłki dla bezrobotnych.

Plan składał się z dwu elementów - programu stabilizacyjnego i zmian systemowych. Stabilizacja miała polegać na cięciach budżetowych, zniesieniu dotacji do większości towarów i usług, uwolnieniu cen, płac i stóp procentowych, wprowadzeniu wymienialności złotówki. Autorzy proponowali, by w okresie przejściowym część cen była nadal kontrolowana - przede wszystkim ceny energii i paliw. Zmiany systemowe miały polegać na stworzeniu jednolitego i prostego systemu podatkowego, pełnej wolności w korzystaniu z praw własności, nieingerencji państwa w obrót nieruchomościami, pełnej wolności działań gospodarczych, kształtowania cen i płac, likwidacji jawnych i niejawnych monopoli - i wreszcie pełnej prywatyzacji majątku państwa.

Program stabilizacyjny składał się z czterech obszarów oddziaływania rządu: zliberalizowanie polityki cenowej ścisła kontrola ukształtowania dochodów (głównie wynagrodzeń ludności) utrzymanie stabilnego kursu walutowego w połączeniu z rozluźnieniem kształtowania obrotów z zagranicą restrykcyjna polityka pieniężna, zrównoważenie budżetu państwa.

Kotwice antyinflacyjne Restrykcyjna polityka dochodowa państwa zamrożenie płac - popiwek - indeksowanie płac wskaźnikiem inflacji razy współczynnik 0.2 (od II –IV 1990 0.3, później 0.6) +bardzo wysokie kary za przekroczenie wskaźnika Restrykcyjna polityka pieniężna NBP dodatnia realna stopa procentowa w celu przyciągnięcia gotówki na rachunki bankowe i ograniczenia transakcji gotówkowych, dewaluacja złotówki z wprowadzonym stałym kursem 9500 zł/USD (od 05.91 - 11000) w celu ograniczenia działalności czarnego rynku walutowego. ustawowy zakaz zaciągania przez państwo w banku centralnym nieoprocentowanego kredytu na pokrycie deficytu budżetowego Twarda polityka finansowa państwa ograniczono udział dotacji w wydatkach publicznych z 38% w roku 1989 do ok. 14% w roku 1990 Wprowadzono wysoką stopę podatku dochodowego od przedsiębiorstw, instytucji i ludności (50%  40%). w zakresie prawa wynagrodzeń wprowadzono podatek od funduszu wynagrodzeń, wspomniany wcześniej popiwek oraz wysokie składki na ZUS (43%  48%) Otwarcie na handel zagraniczny i zmiana polityki dewizowej Wprowadzono nowe, liberalne prawo celne z jednoczesnym obniżeniem stawek celnych nawet do stawki 0% (maksymalnie 45%) i brakiem reglamentacji dewizowej.

Transformacja systemowa Zmiany spowodowane planem Balcerowicza były kreowaniem nowej jakości życia gospodarczego. Założono tworzenie rynkowych warunków funkcjonowania wszystkich jednostek gospodarczych, ale również, a może przede wszystkim przekształcenia tzw. infrastruktury systemowej, czyli szerokie zmiany instytucjonalne. Państwo zastąpione zostało przez wiele niezależnych przedsiębiorstw (1990-93 powstało ponad milion nowych firm prywatnych.) Rynek zaczął dyktować ceny na zasadzie równowagi między popytem a podażą, a nie nakazów i centralnych planów. Zdemonopolizowano wielu gałęzi np. przemysłu mięsnego, cukrownictwa czy komunikacji co przyniosło skutek w postaci dwukrotnego wzrostu zatrudnienia w firmach zatrudniających od 50 do 100 pracowników. Gospodarka stała się otwarta wobec zagranicy (w latach 1990 - 91 eksport na Zachód wzrósł o 60%, a import o 53%), Zliberalizowano rynek pracy, stworzono w zasadzie od podstaw rynek kapitałowy udało się wprowadzić wymienialność złotego i społeczne uznanie go za środek gromadzenia rezerw i jedyny regulator rynku, a jednocześnie urealniono rynek walutowy.

Prywatyzacja Ważnym elementem planu były też przekształcenia własnościowe - prywatyzacja, reprywatyzacja i tworzenie nowych przedsiębiorstw. Stosowano dwie metody prywatyzacji: kapitałowa Dla dużych firm w dobrej kondycji finansowej poprzez przekształcenie w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa (JSSP), a następnie sprzedaż inwestorowi lub w ofercie publicznej. poprzez likwidację W sytuacji braku ekonomicznego uzasadnienia dalszej działalności decydowano się na zaprzestanie działalności lub inne formy pozbycia się majątku przedsiębiorstwa np. leasing pracowniczy.

Wskaźniki ekonomiczne w Polsce w latach 1990-1991 Wyszczególnienie Lata Zmiana w (%) 1990 1991 ceny 585,8 70,3 PKB -10,5 -7,5 płace realne -24,4 -0,3 eksport 24,7 -18,5 import -2,5 24,3 produkcja rolnicza -2,2 -2,0 produkcja przemysłowa -24,2 -11,9 stopa bezrobocia 6,1 11,5 deficyt budżetowy (% PKB) 3,1 3,8

Sytuacja ekonomiczna w Polsce w latach 1994-1999. Wyszczególnienie Lata Zmiana w(%) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 PKB 5,2 7,0 6,1 4,9 4,5 stopa bezrobocia 16 14,9 13,2 10,3 10,4 10,8 ceny 32,2 27,8 19,9 11,8 7,6 płace realne 0,5 3,0 5,7 6,0 5,6 5,9 eksport 21,9 32,8 9,0 3,9 2,6 deficyt budżetowy (%PKB) 2,7 2,5 1,4 2,3 saldo handlu zagranicznego (% PKB) 0,6 -2,8 -5,0 -5,6 -6,8 PKB per capita w USD** 5900 6600 6900 7500 8000 8500

Stopień urynkowienia gospodarki polskiej na koniec 1992 roku. prywatyzacja udział sektora prywatnego w PKB 45,4% liberalizacja cen ceny w 95% wolne polityka pieniężna niezależny Bank Centralny i sieć państwowych oraz prywatnych banków handlowych handel zagraniczny liberalizacja importu, poziom ceł średnio 14% inwestycje zagraniczne brak limitów określających udział kapitału obcego w przedsiębiorstwach

Dynamika PKB wybranych krajów, obliczonego wg parytetu siły nabywczej Rok Polska Węgry Czechy Rosja Ukraina Biało ruś Finlan dia 1990 -9,68% -6,67% -1,20% -3,00% -3,60% -1,90% +0,01% 1991 -7,02% -11,9% -11,6% -5,00% -8,70% -1,40% -6,39% 1992 +2,51% -3,06% -0,51% -14,50% -9,90% -9,60% -3,81% 1993 +3,74% -0,58% +0,06% -14,20% -7,60% -1,24% 1994 +5,29% +2,95% +2,22% -12,70% -22,90% -11,70% +3,94% 1995 +6,95% +1,49% +5,94% -4,10% -12,20% -10,40% +3,45% 1996 +6,00% +1,32% +4,16% -10,00% +2,80% +3,79% 1990-96 +6,61% -16,1% -1,94% -41,94% -58,55% -34,29% -0,75%

Stopa bezrobocia w wybranych krajach Rok Polska Węgry Czechy Słowa cja Bułga ria Finlan dia 1991 12,2% 6,1% 3,8% 9,6% 8,5% 6,6% 1992 14,3% 11,8% 2,6% 10,6% 11,7% 1993 16,4% 12,9% 3,2% 13,9% 15,7% 16,3% 1994 16,0% 10,9% 14,5% 13,4% 16,6% 1995 14,9% 3,1% 14,8% 14,1% 15,4%

Ujemne skutki planu Balcerowicza W 1990 r. zatrudnienie w sektorze uspołecznionym spadło o ~ 6% (1,1mln) Bezrobocie wzrosło w ciągu roku z zera do około 1,1mln, a stopa bezrobocia wynosiła 6% na koniec 1990 r. W 1989-1993 bezrobocie sięgnęło 3 mln osób, pogłębiła się pauperyzacja ogromnej większości społeczeństwa (40%ludzi żyło w 1993 r. poniżej minimum socjalnego), zmniejszenie się realnych płac, rent i emerytur o ok.30% i o 50% dochodów rolników (PGR) - spadek dochodów realnych ludności. eksport do krajów zachodnich wzrósł o około 40% natomiast import rósł wolniej. To spowodowało powstanie nadwyżki w obrocie dolarowym. Zahamowano inflację na znacznie wyższym poziomie cen niż zakładano inflacji nie udało się całkowicie stłumić - wzrost cen 3-4% miesięcznie (42-60% rocznie) W 1992 r. wyniosła 43%, a w 1993 r. 35,7%.

Dynamika liczby zatrudnionych w wybranych krajach Okres Polska Węgry Czechy Rosja Ukraina Białoruś Finlandia 1990-96 -15,3% -26,2% -10,2% -12,3% - 8,4% -16,1% -16,4%

czynniki zewnętrzne wpływające na nasilanie się recesji Załamanie się eksportu do ZSRR. Był to czynnik o kolosalnym znaczeniu dla polskiej gospodarki przed 1989 rokiem w ogromnym stopniu uzależnionej od wymiany handlowej ze Związkiem Radzieckim. Ogółem negatywny wpływ tego załamania, jak się ocenia, kosztował nas 3.5 - 5% PKB Aneksja Kuwejtu przez Irak i wojna w Zatoce Perskiej. ONZ potępiła Irak -zapowiedziano twarde sankcje gospodarcze. Polska miała rozbudowane stosunki gospodarcze z Irakiem - obroty towarowe oraz kontrakty inwestycyjne (w energetyce, budowie szlaków komunikacyjnych). Straty spowodowane zerwaniem kontraktów ocenia się na około 2 miliardy dolarów; do tego należy doliczyć pół miliarda dolarów długu, którego Irak nie oddał Polsce w postaci dostaw ropy - co spowodowało, że tę ropę Polska musiała kupować gdzie indziej, już po dużo wyższej cenie. Proces jednoczenia się Niemiec. Gdy NRD weszła do systemu gospodarczego RFN i jednocześnie EWG, nasze powiązania z jej obszarem zmieniły się zdecydowanie na niekorzyść Polski. NRD ustaliła zawyżony kurs rubla transferowego, co przyniosło Polsce spore straty. W NRD zamykano np. kopalnie soli potasowych i zakłady chemiczne, z którymi współpracowały polskie przedsiębiorstwa. Sytuacja polityczna w Polsce - Coraz częściej krytykowano rząd co nie sprzyjało reformom.

Sukces Planu Balcerowicza Uruchomienie i rozwój mechanizmów rynkowych. Ceny ustalały się na poziomie równowagi podaży i popytu, zniknął problem niedoborów, po wprowadzeniu wolnego rynku towarów konsumpcyjnych doszło do likwidacji kolejek. Zahamowanie inflacji, Umocnienie złotego, wprowadzenie jego wymienialności wewnętrznej, a potem także zewnętrznej, ustabilizowanie kursu dolara Likwidacja deficytu budżetowego - w roku 1990 udało się nawet osiągnąć niewielką nadwyżkę budżetową. Otwarcie gospodarki na świat. Dodatnie saldo wymiany handlowej z zagranicą oraz napływ zagranicznych inwestycji. Rozpoczęcie procesów prywatyzacyjnych i demonopolizacyjnych w gospodarce. Powstanie rynku kapitałowego. Pozytywne zmiany w strukturze gospodarki - zarówno pod względem działowo -gałęziowym, własnościowym jak i organizacyjnym. Od roku 1992 w polskiej gospodarce nastąpił okres stałego wzrostu gospodarczego. W roku 1993 PKB wzrósł o 3.8%, a w 1994 o 5.2%.

Zarzuty wobec planu Balcerowicza Zbyt duży zakres liberalizacji handlu zagranicznego, do której polska gospodarka nie była przygotowana. Wpływała ona bardzo negatywnie na krajową produkcję przemysłową i rolniczą. Zbyt wysoka skala dewaluacji połączoną z za długim utrzymywaniem zaniżonego kursu dolara. Wysokie, hamujące rozwój inwestycji obciążenia podatkowe przedsiębiorstw państwowych - zbyt duży podatek majątkowy w formie 40% dywidendy od funduszu założycielskiego. Zerwanie przez państwo z polityką protekcjonizmu i jednolite traktowanie wszystkich podmiotów gospodarczych a także brak preferencji - np. w formie korzystnie oprocentowanych kredytów - dla niektórych, najwrażliwszych gałęzi gospodarki. Niektóre branże przemysłu ciężkiego (przemysł wydobywczy, stoczniowy i hutniczy), budownictwo oraz rolnictwo najboleśniej odczuły wprowadzenie mechanizmów rynkowych i otwarcie gospodarki na świat.