Dyskryminacja w szkole – obecność nieusprawiedliwiona Marta Rawłuszko Mława, 13 lutego 2015

Plan prezentacji Podstawowe informacje o badaniu Dyskryminacja w szkołach Działania antydyskryminacyjne Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (TEA)

1. Podstawowe informacje o badaniu

Cele badawcze Opis i analiza zjawiska dyskryminacji w szkołach: sytuacje dyskryminacyjne, struktury dyskryminacyjne. Opis i analiza sposobów realizacji działań antydyskryminacyjnych w kontekście rozporządzenia MEN dot. nadzoru pedagogicznego. Opis i analiza potrzeb nauczycieli i nauczycielek oraz uczniów i uczennic związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji w szkole.

Źródła danych Wywiady grupowe z młodzieżą szkolną: 5 szkół, 60 uczniów i uczennic gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych). Pogłębione wywiady indywidualne z nauczycielami i nauczycielkami – tzw. liderami i liderkami równości: 22 wywiady (16K, 6M), ok. 2 h, 8 województw. Dane zgromadzone w Systemie Ewaluacji Oświaty Rok szkolny 2013/2014, szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły ponadgimnazjalne (294 placówki), 4 województwa.

2. Dyskryminacja w szkołach

Dyskryminacja oczami uczniów i uczennic Uczniowie i uczennice w ograniczonym stopniu potrafią zidentyfikować zjawisko dyskryminacji w swoim otoczeniu: Bardzo różne sytuacje kojarzone są z nierównym traktowaniem, Niektóre sytuacje dyskryminacyjne, zwłaszcza związane z językiem są postrzegane jako neutralne. W każdym wywiadzie - kilka opisów konkretnych sytuacji dyskryminacji z życia szkoły (w gronie uczniów/uczennic, pomiędzy nauczycielami/nauczycielkami a uczniami/uczennicami).

Dyskryminacja oczami uczniów i uczennic Izolacja – odtrącenie, unikanie, olewanie… Wyśmiewanie – żarty, nabijanie, darcie łacha… Wyzywanie – Ty pedale, Tapeciara!... Ocenianie – uważanie za gorszego, patrzenie z pogardą, sprowadzanie do parteru… Wywyższanie się – uważanie za elitę, twierdzenie, że jest się lepszym… Faworyzowanie przez naczycieli/nauczycielki Brak zrozumienia

Dyskryminacja oczami uczniów i uczennic „Elita” mówi np. nas stać na lepszą wycieczkę. Nie znali jej, a na przykład z imienia potrafili ją powyzywać od takich, siakich i owakich, ze względu na to, że jest z dziewczyną. Inni nie chcą gadać z nimi [uchodźcami]. Siadać, nie mieć nijakiego kontaktu. Traktują jak z innej planet, nie ludzi, jak innych. Albo jesteś z kimś, kto jest duży… przy kości. No i jak to wygląda i w ogóle. Bo ty jesteś gruba, jesteś inna. Miałem w poprzedniej klasie koleżankę, która po prostu zaszła w ciążę. No i właśnie większość nauczycieli już ją odrzuciła […]. To był dopiero listopad, pierwsza klasa, a nauczyciele już do niej mieli takie podejście, że ona na pewno obleje tą szkołę.

Reagowanie na dyskryminację oczami uczniów i uczennic Niewiele można zrobić, bo każdy za siebie odpowiada. Nie zmusisz nikogo, żeby przestał. No wiadomo, jest przykro, ale co można zrobić. Trzeba mieć dystans do siebie, poczucie humoru. Trzeba załatwić to po swojemu […], może nie pobicie, ale gdyby dostał raz czy dwa, to by pomogło. Jestem tradycjonalistą i ja bym dał w mordę. - Czy to dobre rozwiązanie? - Jest najprostsze i najlepsze. Jak ma się ufać komuś, kogo się nie zna, [nauczyciel], tylko prowadzi lekcje. Prosiłyśmy o pomoc, ale nic nie zrobili.

Dyskryminacja oczami nauczycieli i nauczycielek Otyli, to dotyczy wszystkich otyłych. To głupie docinki, szczególnie na zajęciach z wychowania fizycznego, na wycieczkach, gdzie te osoby się naprawdę męczą, na wuefie nie mogą zrobić fikołka. Jeśli na przykład chodzi o płeć, to bardzo często chłopcy mówią wprost, że nigdy w życiu nie chcieliby być dziewczyną i gorzej jest być dziewczyną. Mówią to wprost oczywiście dziewczynkom. Jeśli chodzi o biedę, to dzieci się wyśmiewają, że ktoś nie ma na przykład czegoś. Niejednokrotnie na przykład byłam świadkiem mocno, ale takich mocno napastliwych, bardzo wulgarnych napaści na chłopca, który [był] delikatny, zniewieściały w ruchach, gdzieś tam na modela chciał się szykować.

Dyskryminacja oczami nauczycieli i nauczycielek Te bogatsze dzieci przechwalają się po prostu tym, co mają. (…) Na przykład mamy takie dzieci, które spędzają cały wolny czas na takich interaktywnych świetlicach I się chwalą, jakie tam oni aktywności robią, jak się ci nauczyciele nimi tam zajmują. I u nas też było właśnie ze względu na wygląd. Chłopiec [był] dręczony (…). Kilkoro uczniów sobie zrobiło przez Facebooka wydarzenie obśmiewające i komentarze po prostu. […] I była taka sytuacja właśnie, że przez dwa, trzy tygodnie tego chłopca tam gnębili. Były jakieś wlepki, pamiętam, dwa czy trzy lata temu, ale one miały chyba charakter faszystowski. Mówią do siebie „ty żydzie”, „ty żółtku”, „ty czarnuchu”.

Dyskryminacja oczami nauczycieli i nauczycielek To jest przekręcanie nazwy członków tej społeczności, zamiast mówienia o nich „świadkowie Jehowy”, mówi się o nich „Jehowce”. I bardzo często słyszałem właśnie to słowo w ustach nauczycieli. Są na przykład komentarze nauczycieli typu, że jakaś dziewczynka lubi grać w piłkę i słyszała od rozmawiających ze sobą nauczycieli sformułowanie „babochłop”. Uczeń homoseksualny przebiera się z dziewczynkami w szatni. Dlatego, że boi się agresji w szatni męskiej. Chłopak mówi, że nie chce z dziewczynami się przebierać, ale „jak jesteś pedałem, to proszę”. Tak na luzaka mówi wyluzowany wuefista. I komentarz wuefisty „przecież nie powiedziałem nic złego, bo to było w żartach, no bo tak sobie mówię.”

Reagowanie na dyskryminację oczami nauczycieli i nauczycielek Jedyne co, to u nas jest perswazja, rozmowa, ale również takie indywidualne spotkania z tymi uczniami, (…) z uczniami, którzy to robią. (…) My innych nie mamy metod, bo nam pozostaje perswazja, nam pozostaje rozmowa i to na takiej zasadzie: czy tobie by było miło? (…) I są wychowawcy, i są osoby, które potrafią mieć super kontakt ze wszystkimi tymi uczniami i potrafią na każdy problem z nimi porozmawiać, tak żeby tych uczniów przekonać. Ale oczywiście zdarzają się również tacy, którzy starymi metodami pacyfikacji próbują coś zrobić, no i oni nie osiągają nic... „Co sobie durniu wyobrażasz?”

Reagowanie na dyskryminację oczami nauczycieli i nauczycielek Zauważyłam wtedy, że nauczyciele nie wiedzą po prostu, jak nawet rozwiązywać takie problemy, jeżeli chodzi o jakieś sytuacje konfliktowe. Jest takie, wiesz, naskakiwanie na uczniów – „ty tam, ty taki, ty nie rób tego”. Pogrożenie, a więcej nie ma nic, a nie ma jakiejś takiej rozmowy. Albo jest, wiesz, „ten to i tak się nie zmieni. Bo to już taki ten. On się nigdy i tak nie zmieni, to musimy się przyzwyczaić do III klasy gimnazjum”. I że po prostu, jeżeli chodzi o jakieś właśnie stereotypy, uprzedzenia i tą dyskryminację, nie sądzę, żeby, wiesz, ktoś tak jak z mojej kadry, żeby wiedział jak to [zrobić].

Reagowanie na dyskryminację oczami nauczycieli i nauczycielek Mówię: no ale trudno, ja muszę [zareagować], bo ja nie mogę tego słuchać. Nie mogę po prostu udawać, że tego nie słyszę i że to akceptuję. (…) Wychodziłam [do toalety, gdzie wyzywano ucznia] i mówiłam „ludzie, co wy robicie, no co wy robicie w ogóle, jak wy tak możecie, na czym wam teraz zależy, co wy robicie, czy macie świadomość, czego ja słucham, jak ja o was myślę, ja was teraz widzę, a ja przed chwilą byłam za tymi drzwiami, to jest po prostu…., skąd wy żeście się wzięli w tej szkole. Mnie to przeraża” – mówiłam. I jakby na tym kończyłam. Mówiłam: „nie życzę sobie tego słuchać, bo ja myślę, że wy jesteście, nie wiem, lepszymi ludźmi”.

Przesłanki dyskryminacji w szkole Niższy status ekonomiczny Płeć i „odstępstwa” od społecznych norm związanych z płcią Orientacja homoseksualna „Odstępstwa” od społecznych norm związanych z wyglądem Niepełnosprawność, problemy zdrowotne Niepolskie pochodzenie etniczne, kolor skóry inny niż biały, wyznanie inne niż katolicyzm …

Wnioski badawcze Dyskryminacja i inne zjawiska związane z uprzedzeniami mają miejsce w szkołach i przejawiają się w bardzo różnorodny sposób (od izolacji poprzez prześladowanie do agresji fizycznej), w fizycznej przestrzeni szkoły oraz w internecie. Do dyskryminacji dochodzi pomiędzy uczniami/uczennicami, pomiędzy nauczycielami/nauczycielkami oraz w relacjach uczeń-nauczyciel. Zarówno uczniowie i uczennice, jak i nauczyciele i nauczycielki mają ograniczoną wiedzę na temat tego, jak reagować i radzić sobie w sytuacji dyskryminacji.

3. Działania antydyskryminacyjne

Wnioski badawcze Działania antydyskryminacyjne = działania mające jasny cel przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na różnorodne przesłanki, stanowią rzadkość w szkołach. Istnieje niejasność dotycząca tego, jak rozumieć wymóg nadzoru pedagogicznego dot. realizacji działań antydyskryminacyjnych (jako takie ujmowane są m.in. działania ekologiczne, prozdrowotne, religijne, charytatywne). Działania antydyskryminacyjne prowadzone są przez pojedynczych, często osamotnionych nauczycieli/nauczycielki.

Działania antydyskryminacyjne Włączanie uczniów i uczennic z grup narażonych na dyskryminację Angażowanie uczniów dyskryminowanych do pomocy przy dbaniu o klasopracownię, przygotowywaniu gazetek w klasie, podkreślanie przy klasie dobrych cech tych uczniów i potrzeby tej pomocy nauczycielowi, zaangażowanie uczniów do udziału w szkolnym przedstawieniu, wybór takich funkcji przy przygotowaniu przedstawienia, żeby inni odczuwali przydatność pracy tej osoby. Liczne rozmowy z uczniami na temat uczniów niepełnosprawnych w klasie. Podczas lekcji dążę do włączania tych dzieci do pracy w grupach i wspólnych zabaw. Tak prowadzę zajęcia, aby każde z dzieci miało możliwość pokazania swych mocnych stron.

Działania antydyskryminacyjne 2. Reagowanie na gorsze traktowanie Rozmowy z uczniami, np. na temat konkretnego ucznia. Uczniowie traktowali chłopca źle, ponieważ ze względu na ciężką sytuację rodzinną nie nosił markowych ubrań, uczył się coraz gorzej. Dzieci wyśmiewały go, zamiast wspierać. Po kilku rozmowach uczniowie zrozumieli, że powinni mu pomóc, a nie odpychać od siebie. Jeden uczeń wywyższał się, że ma nowe książki, pokazując, że jest kimś lepszym. Tłumaczyłem uczniom, że nie wymagam nowych książek, mogą być używane. Ważne, aby uczeń miał książkę i z niej korzystał. A także uczyłem dzieci wrażliwości na to, że rodzice mają też dużo wydatków.

Działania antydyskryminacyjne 3. Działania antydyskryminacyjne sensu stricto W kwietniu tego roku został przeprowadzony konkurs plastyczny na temat równości szans kobiet i mężczyzn, udział w konkursie wzięli uczniowie uczęszczający na koło plastyczne. Celem konkursu było propagowanie równości kobiet i mężczyzn na świecie, uwrażliwienie uczniów na dyskryminację ze względu na płeć, zwrócenie uwagi na prawa człowieka. Konkurs miał również za zadanie obalenie stereotypów dotyczących postrzegania ról kobiety i mężczyzny. Na zajęciach WdŻ prowadziłam warsztaty na temat uprzedzeń i stereotypów. (…) Współorganizowanie i udział w akcji Maraton Pisania Listów z Amnesty International.

Działania antydyskryminacyjne 3. Działania antydyskryminacyjne sensu stricto Uczestniczyłam z młodzieżą w seansach filmowych Nowe Horyzonty Edukacji Filmowej – cykl Trudne Tematy. Prowadzę godziny wychowawcze dotyczące poruszanych tam zagadnień: homofobii, antysemityzmu, problemów osób niepełnosprawnych. W ramach lekcji języka obcego poruszam cyklicznie tematy związane z równouprawnieniem kobiet i mężczyzn na rynku pracy, traktowaniem i integracją społeczną osób niepełnosprawnych, zjawiskiem homofobii, tematyką nacjonalizmu, szowinizmu i faszyzmu. Uczniowie w mojej klasie biorą rokrocznie czynny udział w akcji „Biała Wstążka” poświęconej przemocy fizycznej wobec kobiet.

Działania potencjalnie związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji Zajęcia integracyjne, interpersonalne skierowane do uczniów i uczennic Działania przeciwko przemocy Działania ukazujące różnorodność społeczną Działania pomocowe skierowane do konkretnych uczniów i uczennic

Działania antydyskryminacyjne - bariery Najczęściej wymienianą przeszkodą jest niewystarczający poziom świadomości nauczycieli i nauczycielek: Niezauważanie problemu Ostracyzm wobec osób, które go dostrzegają Niskie umiejętności zareagowania i proponowania rozwiązań. Brak odpowiedniej oferty doskonalenia nauczycieli i nauczycielek Obojętny lub sceptyczny stosunek przełożonych Nacisk organów prowadzących szkoły na kwestie finansowe Negatywne opinie na temat zawodu nauczyciela/nauczycielki

Raport - informacje „Dyskryminacja w szkole – obecność nieusprawiedliwiona” Katarzyna Gawlicz, Paweł Rudnicki, Marcin Starnawski Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej: Warszawa, 2015 Finansowanie: fundusze EOG.

Kontakt www.tea.org.pl „Szkoła Równości”

4. Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (TEA)

Nasza misja Misją Towarzystwa jest rozwijanie i upowszechnianie edukacji antydyskryminacyjnej tak, aby każda osoba współtworzyła świat wolny od dyskryminacji i przemocy.

Edukacja antydyskryminacyjna Edukacja antydyskryminacyjna to świadome działanie podnoszące wiedzę, umiejętności i wpływające na postawy, które ma na celu przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz wspieranie równości i różnorodności. Edukacja antydyskryminacyjna: rozwija wiedzę na temat mechanizmów dyskryminacji i wykluczenia, buduje kompetencje przeciwdziałania dyskryminacji, rozwija wiedzę na temat grup dyskryminowanych oraz ruchów emancypacyjnych, wzmacnia grupy i osoby dyskryminowane i wykluczone na zasadach włączania i upodmiotowienia.

Nasze działania Rozwijamy kompetencje osób zajmujących się edukacją antydyskryminacyjną Budujemy standardy edukacji antydyskryminacyjnej Działamy na rzecz włączenia edukacji antydyskryminacyjnej do systemu edukacji formalnej w Polsce: prowadzimy badania systemu edukacji formalnej w Polsce, aby zobaczyć, na ile edukacja antydyskryminacyjna jest w tym systemie obecna, koordynujemy działania Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej i budujemy dialog z decydentkami i decydentami systemu edukacji.

Kontakt www.tea.org.pl biuro@tea.org.pl m.rawluszko@tea.org.pl FB „Szkoła Równości”