Dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN

Co nas dziś spotka?  Funkcje w teleosemantyce  Analizy pojęcia „funkcja”:  analiza funkcjonalna  funkcja etiologiczna  funkcja właściwa  …  Co ma funkcje reprezentowania?

W stronę koncepcji Millikan  Koncepcję biosemantyki lub teleosemantyki Millikan uznaje się za najbardziej dojrzałą koncepcję naturalizacji intencjonalności.  Ale to koncepcja skomplikowana i często źle rozumiana.

Funkcja: klucz do znaczenia?  Naturalizacja intencjonalności napotyka ogromne problemy, kiedy pojęcie „intencjonalność” redukuje się do pojęcia definiowanego jako relacja.  Znane problemy z relacyjnym ujęciem intencjonalności…  Przyczynowe teorie borykają się z kłopotami dotyczącymi błędu, wskazywania znaczenia niezależnie od odniesienia…

Funkcja a teleologia  Arystoteles mówił o czterech rodzajach przyczyn:  przyczyna sprawcza (dzisiejsze pojęcie przyczyny);  przyczyna materialna;  przyczyna formalna;  przyczyna celowa.  Ostatnia została wyklęta z nauki nowożytnej.

Wybryki teleologii…  Myśliciele religijni chcieli tłumaczyć wszystko w kategoriach zamysłów boskich, czyli celów Stwórcy.  Ale w Oświeceniu nie brakowało takich, którzy uważali, że celem śliwki jest zaspokajanie potrzeb indywidualnych, a dużego arbuza – rodziny i sąsiadów.  Problem: twierdzenia o takiej teleologii nie poddają się empirycznym testom.

Darwin i teleologia naturalna  Teoria Darwina nie potrzebuje postulowania celów, aby wyjaśnić dostosowanie organizmów żywych do środowiska.  Od tej pory zastosowania pojęcia funkcji celowej w nauce były coraz rzadsze.

Renesans teleologii w XX w.  Jednak w XX wieku teleologia zostaje częściowo znaturalizowana:  Cel nie jest pojęciem definiowanym w kategoriach intencjonalnych (czy to ludzkich, czy boskich).  Gdyby był, teleosemantyka byłaby antynaturalistyczna albo kolista: analiza intencjonalności w kategoriach intencjonalnych to nic ciekawego.

Intuicja: adaptacja i funkcja  Jeśli coś dostosowuje się dzięki jakiejś cesze do otoczenia, to ta cecha ma funkcję, gdyż wspomaga dostosowanie.  Pierwsza analiza tego typu:  Cybernetycy A. Rosenbleuth, N. Wiener, J. Bigelow w 1943 roku definiują teleologię w kategoriach sprzężenia zwrotnego ujemnego z otoczeniem.  Analiza przyczyny celowej całkowicie w kategoriach przyczyn sprawczych.

Intuicja II: funkcja to po prostu rola  Jeśli coś odgrywa określoną rolę w jakimś systemie, to pełni w nim funkcję.  W języku potocznym często zamiennie stosujemy wyrazy „rola” i „funkcja”.  To minimalne podejście do pojęcia „funkcja”, ale też całkowicie zgodne z naturalizmem.  Role można definiować w kategoriach przyczynowych lub matematycznych…

Debata o strukturze i funkcji  W drugiej połowie XX wieku zaczęła się debata o wyjaśnianie w kategoriach struktury i w kategoriach funkcji.  Ta ostatnia często była rozumiana historycznie:  synchronia kontra diachronia,  A czasem nie:  wyjaśnianie funkcjonalne kontra genetyczne…

Analiza funkcjonalna  Systematyczna analiza pojęcia „funkcji” stosowanego w znaczeniu „rola” (Robert Cummins, 1975)  Dotyczy złożonych systemów, które mają jakąś zdolność (inną od zdolności części)  Część ma funkcję zawsze i tylko wtedy, gdy przyczynia się do manifestacji tej zdolności (oddziałując przyczynowo na inne części)

Analiza funkcjonalna  Analizę funkcjonalną można stosować do bardzo wielu układów:  biologicznych,  komputerowych,  społecznych…  Jest jednak pewna przeszkoda, jeśli mamy wykorzystać to pojęcie w teleosemantyce.  Zdolność definiuje się jako dowolną cechę układu.

Czy bakterie mają funkcję zdychania?  Beztlenowe bakterie magnetotaktyczna mają wiele zdolności.  Wykrywają kierunek pola magnetycznego.  Dostosowują do tego kierunek pływania.  Umierają, gdy stężenie tlenu jest za duże…  Pojęcie „zdolność” (capacity) nie jest normatywne; dotyczy tylko pewnej systemowej dyspozycji układu.

Funkcje wszędzie. A gdzie dysfunkcje?  Dowolna rola jest funkcją, ale jednocześnie może być odgrywana kosztem innej.  Nawet funkcja bycia jedzonym przez Waldka.  To jednak nie czyni z niej bezwzględnej dysfunkcji.  Dla teleosemantyki takie pojęcie jest nieprzydatne…

Biologia systemowa na odsiecz  W biologii systemowej i w koncepcjach życia, które wiąże je z termodynamiką można wyróżnić szczególne zdolności systemu:  Do samozachowania (rozumianego jako utrzymywanie się w stanie nierównowagi termodynamicznej)  Wtedy nie ma problemu ze śliwką: co najwyżej odgrywa ona rolę w samozachowaniu Waldka. Bakterie nie mają funkcji zdychania.  Do reprodukcji  Wtedy nie ma kłopotu z modliszką

Funkcja etiologiczna  Adaptacja biologiczna wiąże się jednak z procesami długiego trwania.  Weźmy samca ośmiornicy, który stracił członka w trakcie kopulacji.  Uratował życie, przekazał geny.  Ale jeśli potem jest upośledzony, to czy tracenie członka jest funkcją?  Może trzeba spytać o historię.

Funkcja historyczna  Pewna cecha systemu ma funkcję zawsze i tylko wtedy, gdy istnieje dlatego, że poprzedni system miał tę cechę.  Funkcja jest kwestią historii: w przeszłości coś istniało i przetrwało dzięki pewnym swoim własnościom.  Jednak pierwszy egzemplarz tego przedmiotu jest pozbawiony funkcji. Funkcję orzekać można dopiero o następnych.

Funkcja właściwa  Koncepcja Ruth G. Millikan (ur. 1933)  Inspirowana koncepcją etiologiczną i ewolucją.  Funkcję przypisuje się obiektom, które są powielane i które mają jakieś cechy.  Te cechy mają jakieś efekty – funkcje, dzięki którym następuje powielanie tych obiektów.

Koncepcja selekcji ze względu na cechę  Dobór naturalny działa jak sito:  Nie przechodzą czerwone kulki, tylko zielone, szare i czarne.  Ale nie ze względu na cechę: przyczynowo istotny jest rozmiar kulek.  Innymi słowy, selekcja odbywa się ze względu na rozmiar, a przy tym dochodzi do selekcji barwy.  Koncepcja Elliota Sobera (1984)

Funkcja właściwa  Przypisuje się ją elementom populacji, które podlegały selekcji ze względu na swoje cechy.  Dzięki tym cechom cała populacja przetrwała.  Jeśli element populacji nie ma tej cechy, to jest dysfunkcjonalny.  Bakterie, które zdychają, nie mogą się już rozmnażać, przez co się nie powielają. Dlatego pływanie w stronę tlenu jest dysfunkcjonalne.

Dwa lwy  Jeśli całkowicie przypadkowo powstanie przypadkowo replika realnego lwa, to jej narządy nie będą miały funkcji, bo nie będą miały historii.

Bagnolud  Koncepcja teleosemantyczna Millikan wykorzystuje funkcję właściwą, dlatego istnienie treści reprezentacji jest kwestią posiadania odpowiedniej historii.  Możliwy zarzut (Donald Davidson):  Wyobraźmy sobie replikę Davidsona, która powstała przypadkowo przez uderzenie błyskawicy w bagno. Ma taką samą strukturę, jak Davidson: te same narządy, tak samo mówi.  Ale czy ma przekonania? Przecież nie ma historii.

Odpowiedź na Bagnoluda  Po pierwsze, to są przypadki kompletnie wymyślone. Najlepszym wyjaśnieniem istnienia skomplikowanych, zorganizowanych układów jest ewolucja i historia doboru naturalnego (Dawkins).  Po drugie, być może trzeba odmówić takim replikom funkcji i przełknąć tę konsekwencję.  Podobnie z pierwszymi egzemplarzami: któż widział pierwsze jajko?

Koncepcje dwuczynnikowe  Są hybrydowe koncepcje funkcji łączące perspektywę systemową i historyczną:  Można wtedy analizować układ z punktu widzenia jego niedawnej historii (np. procesów rozwojowych i kodu genetycznego).

Wyjaśnienia zachowania wg Tinbergena  Aspekty wyjaśniania zachowania: 1. Jak to teraz funkcjonuje?  Analiza funkcjonalna 2. Jak to się rozwinęło?  Ontogeneza [koncepcja hybrydowa] 3. Jaką to ma wartość adaptacyjną?  Łączy rozwój z historią [eksperymenty] 4. Skąd się to wzięło?  Filogeneza [funkcja właściwa]

Czemu przysługują funkcje w teleosemantyce?  Czy nośnikiem funkcji jest np. pojedyncza myśl?  Jeśli tak, to nasi przodkowie musieliby mieć tę samą myśl, a ona musiałaby przetrwać. Mało wiarygodne…  W najlepszym razie można by powiedzieć, że funkcję mają wyrażenia języka myśli, które przetrwały.  Ale Millikan zupełnie tego nie zakłada.

Generatory reprezentacji  Funkcja przysługuje temu, co tworzy reprezentacje:  Istnieje pewna struktura biologiczna, która jest zdolna do wytwarzania poszczególnych reprezentacji, czy to wewnętrznych, czy to znaków służących do komunikacji.  I to ta struktura powtarza się w populacji – i przyczynia się do jej rozplenienia.

Przydatność reprezentacji  Wulgarny pragmatyzm:  Prawdą jest to, co jest użyteczne.  To jest oczywisty fałsz i mętniactwo:  Użyteczne są też fałsze (placebo, fikcja literacka ma funkcję społeczną i terapeutyczną). Wiedział to już Nietzsche!  Jest mnóstwo banalnych prawd, które są mało przydatne.  Pojęcie użyteczności jest nieostre i niezdefiniowane.  A sama teza wulgarnego musiałaby być użyteczna (w jakim sensie), żeby była prawdziwa.

Przydatność reprezentacji  Jeśli jednak przydatne nie są pojedyncze reprezentacje, tylko organy je generujące, to teleosemantyka nie ma nic wspólnego z wulgarnym pragmatyzmem.  Posiadanie mózgu zdolnego do generowania reprezentacji ma wartość adaptacyjną, ale poszczególne użycia mózgu nie muszą być adaptacyjne.

Adaptacja i konsekwencje adaptacji  To, że lubimy słodkie rzeczy, ma wartość adaptacyjną, bo nasi przodkowie dzięki temu przetrwali.  Ale dziś może być szkodliwe i przyczyniać się m.in. do picia słodkich napojów, a więc do otyłości.  Pozbawienie jednak możliwości trawienia sacharozy byłoby dysfunkcją, bo utrudniałoby przetrwanie.

Podsumowanie  Pojęcie funkcji w filozofii współczesnej jest przedmiotem bardzo żywych debat, często nawiązujących do dyskusji teoretycznych w biologii.  Istnieją dwa podstawowe pojęcia funkcji:  systemowe (Cumminsa),  etiologiczne (Millikan).

Podsumowanie  Nośnikiem funkcji w teleosemantyce są organy biologiczne tworzące reprezentacje, a nie poszczególne reprezentacje.  Teleosemantyka nie jest wulgarnym pragmatyzmem, choć Millikan jest uczennicą Wilfrida Sellarsa, znanego neopragmatysty, i często powołuje się na Charlesa Peirce’a.

Dalsze lektury  Bielecka, K. (2014). Błędne reprezentacje a pojęcie funkcji w teleosemantyce. Analiza koncepcji Dretskego i Millikan. „Filozofia Nauki”, 1(85), 105– 120.  N. Shea, On Millikan, Wadsworth 2005.