Stres jest odpowiedzią organizmu na zmiany środowiska zewnętrznego i wewnętrznego (tzw. Stresory). Stresory zewnętrzne to najczęściej wyzwania związane z funkcjonowaniem w określonych warunkach społecznych jak i wydarzenia traumatyczne. Stresory wewnętrzne to zwykle zaburzenia homeostazy organizmu. Można powiedzieć, że jest on problemem interdyscyplinarnym i rozpatrujemy go w różnych aspektach m.In. : Neurologicznym Psychologicznym Sztucznej inteligencji Antropologii i filozofii

Aspekt neuronaukowy Stres z punktu widzenia neuronaukowego to zespół reakcji charakteryzujących się określonymi mechanizmami i umiejscowieniem w ośrodkowym układzie nerwowym. Odpowiedź organizmu na warunki stresujące(stresory) realizowana jest głównie przez układ współczulno- nadnerczowy oraz układ podwzgórze – przysadka – nadnercza. Za reakcję stresową odpowiadają również układ limbiczny, ośrodkowe drogi monoaminergiczne oraz układ immunologiczny. Stopień pobudzenia powyższych układów odpowiada za poziom intensywność reakcji stresowej.

1. Układ współczulno-nadnerczowy (SAM) (sympathetic – odrenomendullary) część współczulna autonomicznego układu nerwowego Układ SAM jest uruchamiany już w pierwszej minucie reakcji stresowej. Celem jego działania jest natychmiastowe rozwiązanie reakcji stresowej. Głównym ośrodkiem kontrolującym działanie układu współczulno-nadnerczowego jest jądro miejsca sinawego.

Neurohormony biorące udział w układzie SAM to : Noradrenalina (wydzielana przez komórki pozazwojowe) Katecholaminy (wydzielane przez komórki nadnerczy) Powyższe hormony działając na narządy ciała przygotowując organizm do podjęcia aktywności tzw. reakcji walki/ucieczki, jest to realizowane przez: Przyśpieszenie akcji i zwiększenie wyrzutu serca Przyśpieszenie oddechu Rozszerzenie źrenic Ustanie procesów trawiennych Redystrybucja krwi – odpływ krwi ze skóry do mięśni szkieletowych jak i rozszerzenie naczyń krwionośnych co prowadzi do lepszej wydolności ruchowej Zwiększenie stężenia glukozy we krwi, która

2. Aktywacja systemu podwzgórze – przysadka – nadnercza [tzw 2. Aktywacja systemu podwzgórze – przysadka – nadnercza [tzw. oś HPA] (HPA – hypotholamic – pitnitary – adrenocortical) Oś HPA odgrywa podstawową rolę w przygotowaniu organizmu do funkcjonowania w sytuacji stresowej, oraz nadzoruje reakcję organizmu na stres. Aktywacja sytemu podwzgórze – przysadka – nadnercza, następuję po kilku minutach lub godzinach od pojawienia się stresora. Natomiast skutki jego działania utrzymują się nawet do kilku dni. Zaburzenia funkcjonowania osi HPA występują w wypadku przewlekłego stresu, również w chorobach psychicznych takich jak depresja czy pourazowe zaburzenia stresowe.

W jaki sposób przebiega reakcja osi HPA: I. Reakcja stresowa w mózgu rozpoczyna się od aktywacji podwzgórza – jądro okołomorowe podwzgórza rozpoczyna produkowanie kortykoliberyny i arnino- wazopresyny, a następnie wydziela je do krążenia wrotnego przysadki. Podwzgórze - część podkorowa mózgowia. Składa się z wielu jąder spełniających szereg istotnych funkcji. Odbiera stresory fizykalne i psychiczne, a następnie aktywuje reakcję stresową. Przy czym podwzgórze rozpoczyna pracę o ile zostanie pobudzone przez inne obszary mózgu m.in. miejsce sinawe II. Aktywowana przysadka wydziela hormon kortykotropowy, który z kolei pobudza nadnercza do produkcji glikokortykoidów [głównie kortyzolu]. Przysadka - gruczoł dokrewny, zlokalizowana wewnątrz czaszki w okolicy kostnego za głębienia nazywanego siodłem tureckim. Funkcjonalnie przysadka jest ściśle związana z podwzgórzem. III. Glukokortykoidy działają dalej w przestrzeni komórek.

Glukokokortykoidy Aktywują i utrzymują inne mechanizmy stresu – m. in. mechanizm walki/ucieczki Zwalniają działanie małoznaczących w reakcji stresowej funkcji organizmu Utrzymują mechanizm stresu na odpowiednim poziomie Dzięki istnieniu ujemnego sprzężenia zwrotnego odpowiadają za hamowanie i wygaszenie reakcji stresowej. Stopień wygaszenia czynności przysadki i podwzgórza jest proporcjonalny do stężenia glikokortykoidów we krwi. Kortyzol zwiększa stężenie glukozy we krwi, co jest dodatkowym źródłem energii; powoduje zmianę przetwarzania informacji przez zmysły – zmniejsza wrażliwość czyli zdolność do odbioru najsłabszych bodźców, natomiast zwiększa zdolność rozróżniania bodźców.

Schemat działania układu podwzgórze-przysadka-nadnercza

Neurohormon stresu – kortykoliberyna [CRH] uważana jest za jeden z decydujących aktywatorów reakcji organizmu na stres – rozpoczyna, reguluje i hamuje odpowiedz osi HPA na bodźce stresujące. Kortykoliberyna jest odpowiedzialna za aktywację zachowań lękowych, wygaszeniu apetytu i aktywności seksualnej. Podczas reakcji stresowej CRH obecna jest również w innych ośrodkach mózgu (poza podwzgórzem) są to; Kora czołowa Zakręt obręczy Jądro centralne ciała migdałowatego Jądro półleżące Okołowodociągowa substancja szara Miejsce sinawe Jądra szwu

Inne struktury mózgu biorące udział w reakcji stresowej: Miejsce sinawe– jądro pnia mózgu, położone z tyłu mostu - jest ważnym elementem reakcji stresowej. Zostaje aktywowane przez stresory fizykalne (np. hipoglikemia, spadek ciśnienia krwi, objętości krwi, zaburzenia termoregulacji) jak i stresory psychologiczne. Miejsce sinawe wysyła informacje do podwzgórza przez co aktywuje oś HPA. Współpracując z ciałem migdałowatym wzmacnia zachowania lękowe, natomiast powiązanie z korą przedczołową optymalizuje jej pracę: poprawia czujność i selektywność uwagi. Ciało migdałowate - część układu limbicznego, ośrodek mózgowy, zlokalizowany między biegunem skroniowym półkuli mózgu a rogiem dolnym komory bocznej . Ciało migdałowate jako że odpowiada za pamięć emocjonalną, bierze udział w rozpoznaniu stresora , nadaje mu znaczenie emocjonalne oraz dopasowuje odpowiednie wzorce reakcji, współpracuje z podwzgórzem i miejscem sinawym.

Hipokamp – nieduża struktura umieszczona w płacie skroniowym kory mózgowej kresomózgowia. Hipokamp jest odpowiedzialny za czynności pamięciowe, dzięki czemu pomaga w rozpoznaniu stresora i zastosowaniu odpowiedniej strategii. Jest też odpowiedzialny za regulację procesu osi HPA. Pod wpływem silnych, przewlekłych stresów czynności hipokampu mogą zostać zahamowane; w skrajnych przypadkach może dojść do jego zaniku. Kora przedczołowa – część płata czołowego, leżąca najbardziej z przodu i obejmująca okolicę oczodołową kory mózgu. Kora przedczołowa odpowiada za hamowanie lub odblokowywanie podległych jej starszych ewolucyjnie części mózgu. W reakcji stresowej pozwala za dokładne rozpoznanie czynnika stresującego oraz wybór odpowiedniej drogi działania oraz kontrolowanie przebiegu reakcji stresowej.

ASPEKT PSYCHOLOGICZNY Stres psychologiczny nie doczekał się uniwersalnej definicji, w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju. Stres długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, takich jak: zaburzenia lękowe i depresyjne, stres traumatyczny stwarza ryzyko zespołu stresu pourazowego oraz w szczególnych przypadkach zaburzeń osobowości.  

Psychologia stresu Obecnie można wyróżnić trzy główne sposoby ujmowania stresu psychologicznego: Stres rozumiany jako bodziec - trudna sytuacja np. rozwód, śmierć bliskiej osoby, choroba, zmiana pracy. Nagromadzenie negatywnych wydarzeń życiowych osłabia mechanizmy adaptacyjne i zdrowie, czyniąc organizm podatnym na choroby psychiczne i somatyczne. Stres jako reakcje wewnętrzne człowieka, zwłaszcza reakcje emocjonalne, przyczyną tego może być podatność na choroby (np. depresja) w zależności od indywidualnych predyspozycji. Stres jako relacja (interakcja) pomiędzy wymogami zewnętrznymi a możliwościami człowieka, w zależności od czasu trwania wpływa na funkcjonowanie psychiczne, społeczne i somatyczne.

Fazy stresu Faza mobilizacji Polega na aktywizacji procesów psychologicznych pod wpływem umiarkowanego stresu. Człowiek szybciej, skuteczniej i intensywniej spostrzega, myśli, koncentruje się. Faza rozstrojenia Pod wpływem przedłużającego się i silniejszego stresu następuje obniżenie poziomu czynności psychicznych. Człowiek ma problem z koncentracją uwagi, logicznym myśleniem i przewidywaniem konsekwencji własnych poczynań. Widać wyraźne oznaki lęku, gniewu, złości i irytacji. Faza destrukcji Człowiek jest niezdolny do prawidłowego wykonania każdej czynności pod wpływem długotrwałego i intensywnego stresu. Spada motywacja do działania i adekwatnej oceny sytuacji. Człowiek ma tendencje do poddawania się, ucieczki, płaczu, agresji, autoagresji lub w sposób gwałtowny szuka pomocy.

Wykres przebiegu reakcji stresowej

Przyczyny stresu wywołują szereg objawów o charakterze: fizjologicznym, np.: palpitacje serca, trudności w oddychaniu, osłabienie, bezsenność, bladość, migreny, niestrawność,  wzmożone pocenie się; psychologicznym, np.: gniew, złość, rozdrażnienie, nerwowość, lęk, obawa, wstyd, zakłopotanie, depresja, złe samopoczucie, poczucie winy, zazdrość, niezdolność do koncentracji, behawioralnym, np.: agresja, bierność, skłonność do irytacji, trudności z mówieniem, drżenie, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, obgryzanie paznokci, zakłócony rytm snu

Zespół stresu pourazowego Pojawia się on po silnych, traumatycznych przeżyciach, które mogą w pewnym stopniu zaburzyć funkcjonowanie psychiczne człowieka, np. osoby które wróciły z wojny, doświadczenie gwałtu, przemocy, tortury. W związku z tym zjawiskiem w psychiatrii i psychologii pojawia się nowa jednostka nozologiczna - zespół stresu pourazowego, znana w literaturze jako Post- Traumatic Stress Disorder (PTSD). Konsekwencjami PTSD są zaburzenia z zasypianiem lub snem, trudności w koncentracji, drażliwość, wybuchy gniewu i złości, a także silne napięcie wywołane każdym wspomnieniem o wydarzeniu, czy też przedmiotem który się z tym wydarzeniem kojarzy.

Depresja Jej przyczyną może być stres, ponieważ osoby, które są narażone na duży stres przestają o siebie dbać, mało śpią, piją więcej alkoholu, niezdrowo się odżywiają a to może prowadzić do depresji. Stres może być także skutkiem tej choroby, ponieważ człowiek jest w stałym związku z otoczeniem, zarówno odbiera z niego sygnały, jak i sam je wysyła. Tak jak nieprzewidziane wydarzenia są sytuacjami niezależnymi od chorego i polegają na odbieraniu stresu z otoczenia, tak człowiek wywiera na swoje otoczenie wpływ, wywołując sytuacje od niego zależne. Osoba chora izoluje się od bliskich, zrywa często relacje z otoczeniem, ma problemy w pracy, z bliskimi konflikty rozwiązuje zawsze w ten sam sposób, co dodatkowo nakręca kolejne zmartwienia. Nie radzi sobie z tym, co ją spotyka. Można by powiedzieć, że depresja, sama w sobie, przyczynia się do zwiększenia stresu.

Radzenie sobie ze stresem Nie ma jednej, uniwersalnej recepty, skutecznego sposobu, przepisu na poradzenie sobie , pokonanie stresu. Zależy to od człowieka, w jakim jest stanie psychicznym i fizycznym, jaką ma osobowość i w jakim środowisku żyje. Niektórzy kiedy są narażeni na stres uprawiają sport , inni robią coś co ich relaksuje.

ASPEKT SZTUCZNEJ INTELIGENCJI Problem stresu jest uznawany za jeden z głównych czynników prowadzących do widma problemów zdrowotnych. Dziś diagnoza w dużej mierze zależy od tego jak doświadczony lekarz interpretuje pomiary. Komputerowe wspomaganie systemów sztucznej inteligencji w diagnostyce stresu umożliwiłoby bardziej obiektywną i spójną diagnozę.

System detekcji stresu opiera się na podstawie sygnałów fizjologicznych takich jak: reakcja skóry ( GSR galwaniczna ), częstości akcji serca (HR) , temperatury ciała , napięcia mięśni , ciśnienia krwi Odpowiedź z czujników odzwierciedla reakcję umysłu i ciała do stresujących wydarzeń . Niektóre osoby mogą różnie reagować na stresujące wydarzenia ze względu na stan ciała, wiek , płeć i doświadczenie.

Dynamiczny rozwój technik komputerowych udostępnia szeroki zakres badań pomiaru stresu lub walki z nim. Obecnie udostępnionych jest wiele programów, które w sposób szczegółowy dokonują ich pomiaru. Niepewność i złożoność istnieje, i trzeba ją uwzględnić podczas definicji stresu. Wynik obecnych badań komputerowych poprawia dawne podejścia w dobrze znanych technikach uczenia maszynowego jak SVM. k NN, GMM i Linear Discriminant.

Przykładowe programy komputerowe

STONE Stone jest urządzeniem opartym na technologii biofeedback, która została opracowana w amerykańskim NASA. Naukowcy opracowali narzędzie, by astronauci wysyłani w misje kosmiczną, podróżując przez wiele dni, w kilka osób przebywając w ciasnej rakiecie kontrolowali swoje emocje i zachowania. Byli zdolni do działania niezależnie od zastanych warunków. Tak narodził się biofeedback. Polskie tłumaczenie tego hasła to biologiczne sprzężenie zwrotne. Rozkładając na części: Biologiczne: z udziałem organizmu żywego (człowieka). Sprzężenie: wymiana informacji między człowiekiem i maszyną. Zwrotne: informacje po odczycie przez maszynę zostają przekazane człowiekowi, pod ich wpływem człowiek zmienia swoje wyniki i przekazuje je maszynie. Powstaje koło obiegu informacji. Gra z własnym umysłem bez użycia klawiatury czy myszy.

Korzystanie z systemu Stone polega na: założeniu czujnika i podłączeniu do komputera, uruchomieniu wybranej gry, sterowaniu grą używając jedynie mocy umysłu, kontrolując poziom swojego stresu

System Stone składa się z urządzenia (przystawki do komputera) oraz gier i programów. Wiedzę o stanie umysłu czerpie dzięki czujnikowi, zakładanemu na ucho albo na palec ręki.

Wariograf Wykrywacz kłamstw został wynaleziony w 1921 roku przez Johana Augustus Larsona. Jest to urządzenie, które służy do analizowania fizjologicznych reakcji organizmu człowieka. Wariograf znalazł duże zastosowanie w pracy organów ścigania jako narzędzie kryminalistyczne. Rejestruje on różne reakcje organizmu w sytuacji stresu wywołanego oszustwem. „Badania pokazują, że kiedy kłamiemy, poziom pobudzenia emocjonalnego i fizjologicznego wzrasta. Te niewyczuwalne przez nas samych subtelne zmiany fizjologiczne są monitorowane przez poligraf. Kłamiąc, w niezauważalny dla samych siebie sposób pocimy się, dlatego podstawowym wskaźnikiem dla wariografu jest intensywność pocenia się. Urządzenie kontroluje również szereg innych reakcji fizjologicznych takich jak tętno, częstość oddechu lub ciśnienie" - psycholog dr Tomasz Witkowski ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu, który zajmuje się psychologią kłamstwa.

Virtual Battlespace 2 (VBS2) Virtual Battlespace 2 (VBS2) to model sztucznej inteligencji, który jest symulatorem pola walki, usprawnia on zachowanie się żołnierzy (botów), mają na nie wpływ wszelkiego rodzaju czynniki psychologiczne oraz stres bojowy. Poprzez zastosowane algorytmy zachowań obiektów w środowisku symulacyjnym umożliwia się budowanie zaawansowanych scenariuszy. Wyszczególnione są różnorodne czynniki, które mają wpływ na zachowanie żołnierzy na polu walki, w szczególności w warunkach stresu bojowego. Zaprezentowano możliwość zastosowania sieci neuronowych.

Programy redukujące objawy stresu Aby ułatwić pracę z kwestionariuszami, stworzono przeróżne programy komputerowe, które wykonają za lekarza wszystkie arytmetyczne czynności. Istnieją również takie, które po samodzielnym zainstalowaniu możemy używać do niwelowania stresu i jego objawów. Nie wymaga to bezpośredniego badania pracownika czy eksperta. Programy do łagodzenia objawów stresu to np. Crystal Clear czy Energy Booster.

Stres w kategoriach antropologii i filozofii "Epoka Stresu"

Pojęcie stres zostało wprowadzone w latach trzydziestych naszego wieku Pojęcie stres zostało wprowadzone w latach trzydziestych naszego wieku przez kanadyjskiego uczonego Hansa Hugona Saly'ea, który przy badaniu tego zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej. Pojęcie stresu ma fundamentalne znaczenie dla ogólnych zagadnień społecznych i często bywa w sposób podporządkowany określonemu światopoglądowi : - konceptualizowane; - kształtowane; - przekształcane. Wizja stresu stanowi funkcje naukowego podejścia i nacisków społecznych, co za tym idzie, nie wynika tylko z aktywności czysto naukowej.

Przeszłość ma znaczący wpływ na wyznaczenie granic tego pojęcia Przeszłość ma znaczący wpływ na wyznaczenie granic tego pojęcia. Koncepcja stresu funkcjonująca obecnie ukształtowała się w okresie czasu, w którym miały miejsce dwie wojny światowe i długa zimna wojna. Stawką nie była wyłącznie dominacja, ale także przetrwanie gatunku ludzkiego. W okresie kiedy przodowała teoria psychoanalizy mogło być postrzegane tylko przez pryzmat jej analizy. Freudowskie pojęcie lęku można uznać za przygotowanie gruntu dla tego co dziś rozumiemy pod ogólniejszym i szerszym znaczeniowo określeniem "stres".

Obecnie stres jest interpretowany głównie w kategoriach poznawczych Obecnie stres jest interpretowany głównie w kategoriach poznawczych. W kwestii tej podejście psychologii odbiega od tego przyjmowanego w socjologii i psychiatrii. Trudno założyć, że któraś ze stron ma absolutną rację, wtedy pojęcie stresu będzie niepełne, bedzię widoczny tylko jego fragment. Stres można przedstawić jako: - stres istniejący w umyśle - stres jako element środowiska - stres jako element życia codziennego

Jako, że zestaw stosowanych metod wynika z perspektywy teoretycznej, paradygmat może być pochodną stosowanych metod. Badania psychologiczne splotły sie z metodą kwestionariuszową, która została oparta na dwóch pionierskich pracach: Janet Taylor Spence (1985) C.D. Spielberga (1966; 1972) Opracowane zostały przez nich rzetelne kwestionariusze mające na celu pomiar lęku jako stanu. Metoda wykorzystana w kwestionariuszach pozwalała na kwantyfikacje reakcji stresowej, czego za pomocą metody psychoanalitycznej nie dało się zrobić.

Spielberg dokonał jasnego rozróżnienia pomiędzy stanem a cechą: Stan lęku – emocjonalna ekspresja lęku w danym momencie. Cecha lęku – ogólna tendencja do lęku, charakteryzująca osobowość danego człowieka Paradygmat, czyli motyw przewodni epoki kształtuje rdzeń przekonań i systemu wartości ludzi żyjących w danym okresie. Tak jak motywem przewodnim epoki oświecenia był rozum, tak naszym obecnym jest stres. Za epokę poprzedzającą epokę stresu można uznać epokę atomową. Za najważniejsze powody stresu można uznać: - strata osób bliskich - krzywda - separacja

McGrath (1970) zdefiniował stres jako "poważne zakłócenie równowagi pomiędzy wymogami środowiskowymi, a zdolnością organizmu do reakcji". Artykuł z 6 czerwca 1983 roku zamieszczony w "Time Magazine" określił społeczeństwo jako przytłoczone wymogami dotyczącymi zasobów i zagrożeniami dla dobrostanu. Można zauważyć tutaj zbieżność pomiędzy naukowymi, a popularnymi opisami stresu.

Definicja Howarda Kaplana (1983): Stres psychospołeczny "odzwierciedla niezdolność podmiotu do uniknięcia lub osłabienia percepcji, wspominania, antycypowania czy wyobrażania sobie niepożądanych okoliczności – takich, które w rzeczywistości lub w fantazjach oznaczają wielką i/lub narastającą rozbieżność z pożądanymi (cenionymi) stanami doświadczeniowymi, a w efekcie budzą potrzebę dążenia do tych cenionych stanów".

Bibliografia (neurologia) Jerzy Landowski „Neurobiologia reakcji stresowej” w „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2007; 2, 1: 26–36 Anna Skórzewska, Małgorzata Zienowicz, Małgorzata Lehner, Aleksandra Wisłowska, Piotr Maciejak, Janusz Szyndler, Adam Płaźnik „Regulacja osi podwzgórzowo-przysadkowo- nadnerczowej w reakcjach stresowych” w „Postępy Psychiatrii i Neurologii 2004; 13 (3): 235- 246” Beata Beszczyńska „Molekularne podstawy zaburzeń psychicznych wywołanych stresem” w „Postepy Hig Med Dosw. „ (online), 2007; 61: 690-692; 699 http://neuroskoki.pl/biologia-stresu/ http://neuroskoki.pl/reakcja-stresowa/ http://pl.wikipedia.org/wiki/Stres Źródła ilustracji: http://szybkanauka.pro/nauka-jezykow-obcych-a-mozg/; http://www.adrenomend.com/homeostasis_systems.html; http://pl.wikipedia.org/wiki/Katecholaminy; http://www.steeringtheelephant.com/?p=796; http://pl.wikipedia.org/wiki/Podwzg%C3%B3rze; http://pl.wikipedia.org/wiki/Przysadka_m%C3%B3zgowa; http://clienting.blox.pl/2014/12/Stres-w-pracy-mozna-mu-zaradzic.html; http://neuroskoki.pl/tag/kortykoliberyna/; http://neuroskoki.pl/reakcja-stresowa/; http://pl.wikipedia.org/wiki/Hipokamp; http://www.ocregister.com/articles/teens-290641-smoking-most.html;

Bibliografia (psychologia) http://www.psychiatria.pl/artykul/zespol-stresu-pourazowego-charakterystyka- psychologiczna-i-neuropsychologiczna/3694/3.html http://portal.abczdrowie.pl/depresja-a-stres Heszen-Niejodek I., Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie [w:] Strelau J., (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, GWP, Gdańsk 2005, ISBN 83-87957-06-2. http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=119  Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z., Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, ISBN 83-226-1008-4.

Bibliografia (sztuczna inteligencja) http://www.pcworld.com/article/2028882/keep-it-stable-stupid-how-to-stress-test-your-pc-hardware.html http://thebiofeedback.com/pl/system-stone-v.html http://ieeexplore.ieee.org/xpl/login.jsptp=&arnumber=6686336&url=http://ieeexplore.ieee.org/xpls/abs_ all.jsp?arnumber=6686336 http://cybra.lodz.pl/Content/8067/Medycyna_Pracy_2002_T_53_nr_2_%28125-129%29.pdf

Bibliografia (antropologia i filozofia) Steven E. Hobfoll, Stres, kultura i społeczeństwo, Wyd.1, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2006, s. 17-30. http://myslidzialaj.bloog.pl/id,5756312,title,Stres-choroba-objawy-fizjologiczne-i-psychiczne- Zapobieganie-biologia-i-psychologia-stresu-na-poziomie-jednostki- Cz1,index.html?smoybbtticaid=614394 http://www.edukacyjne.dyskursy.univ.szczecin.pl/stres.htm http://pl.wikipedia.org/wiki/Stres

Neuronauka – Mateusz Bochra Psychologia – Karolina Błotniak Sztuczna inteligencja – Justyna Biskupska Filozofia i antropologia – Tomasz Dąbrowski