O konflikcie między religijnym a naukowym obrazem świata z perspektywy naturalizmu radykalnego Heleny Eilstein ( ) Andrzej Łukasik Instytut Filozofii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1

Postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności postulat ten (w odniesieniu do sądów opisowych) „nakazuje akceptację sądów najlepiej uwiarygodnionych w rozumieniu kryteriów naukowych, a nie takich, które bardziej odpowiadają naszym pragnieniom czy potrzebom lub takich, których akceptacja nie narażałaby nas na konflikt z uznanymi w danym środowisku autorytetami” postulat racjonalności poznania 2

Realizm metafizyczny, materializm, redukcjonizm realizm metafizyczny – przekonanie o istnieniu świata zewnętrznego niezależnego od podmiotu poznającego (za Albertem Einsteinem) materializm – „[n]ie ma powodów do uznawania, że […] bytem samoistnym powinno być coś innego niż byt fizyczny” redukcjonizm ontologiczny – istnienie i własności bytów wyższego poziomu są determinowane przez istnienie i własności bytów niższego poziomu, a w konsekwencji przez istnienie i własności podstawowego poziomu organizacji materii 3

Scjentyzm pojęcia, metody i teorie nauk przyrodniczych mają zastosowanie uniwersalne w odniesieniu do rzeczywistości będącej przedmiotem poznania nauk przyrodniczych „nie istnieje prawomocny a niezależny od metody akceptowanej w nauce sposób uwiarygodniania sądów” racjonalizm (przeciwko irracjonalizmowi – antyscjentyzm i pseudoscjentyzm) 4

Scjentyzm vs antyscjentyzm antyscjentyzm „charakteryzuje się mniej lub bardziej jawnym odrzuceniem racjonalistycznej tradycji Oświecenia, dyskursami teoretycznymi oderwanymi od jakichkolwiek testów empirycznych oraz relatywizmem poznawczym i kulturowym, który upatruje w nauce jedynie pewną «opowieść», «mit» czy konstrukcję społeczną pośród innych” np. postmodernizm – przykład intelektualnej szarlatanerii i groźne społecznie zjawisko godzące w humanistyczny system wartości 5

Scjentyzm vs pseudoscjentyzm pseudoscjentyzm – „bezprawne otaczanie nimbem autorytetu nauki konstruktów ideologicznych, niekiedy odwołujących się do zanachronizowanych teorii naukowych, niekiedy nic w ogóle z nauką nie mających wspólnego” scjentyzm – postawa krytyczna, świadomość hipotetycznego charakteru poznania (naukowego i potocznego) pseudoscjentyzm – dogmatyzm, brak świadomości hipotetycznego charakteru poznania i traktowanie swoich prawd jako „dowiedzionych”, „oczywistych”, „bezspornych” np. ideologie totalitarne 6

Realizm naukowy umiarkowany w dziedzinie poznania empirycznego (zarówno naukowego, jak i potocznego) niemożliwe jest uzyskanie absolutnej wiarygodności twierdzeń – wszelkie poznanie ma charakter hipotetyczny uzyskujemy (jak dotąd) coraz bardziej adekwatne, a zatem i coraz lepiej uwiarygodniane modele obiektywnej rzeczywistości (chociaż nauka coraz wyraźniej wskazuje granice swojej potencji poznawczej) – pojęcie prawdy przybliżonej – idea transferu cennych rezultatów poznawczych – umiarkowany optymizm poznawczy 7

Naturalizm radykalny i ateizm naturalizm radykalny (humanizm naturalistyczny): postulaty humanizmu naturalistycznego nie mają umotywowania teologicznego, czyli nie odwołują się do jakiegokolwiek bytu nadprzyrodzonego ateizm: odrzucenie „poglądu przypisującego istnienie Bogu (lub bogom)” ateizm stosuje się do wszelkich postaci deizmu i panteizmu, głównie jednak – odrzucenie stanowiska teistycznego z koncepcją Boga zawartą w Biblii 8

Religijny (teistyczny) a naukowy obraz świata Bóg teizmu (nieskończenie dobry i wszechmocny) – stwórca świata (creatio ex nihilo, akt woli) – dzieło zostało wykonane w jakimś celu (zaspokojenie jakiejś potrzeby absolutu) – Bóg ingeruje w świat i przejawia „miłosierdzie, dobroć, łaskawość względem zdolnych do cierpienia istot w stworzonym przez niego świecie” naukowy obraz świata – ukształtowany na podstawie nauk przyrodniczych (fizyki, kosmologii, biologii... ) „[…] nauka empiryczna dostarcza mocnych argumentów przeciwko mniemaniu, że wszechświat jest wytworem celowo, a wobec swej wszechwiedzy i wszechmocy również doskonale skutecznie działającego stwórcy” „doświadczenie uwiarygodnia negację tezy teistycznej aż do stopnia praktycznej pewności” 9

Fizyka: celowość a II zasada termodynamiki w każdym układzie izolowanym entropia rośnie (lub pozostaje stała) każdy układ zmierza do destrukcji dotyczy to każdego układu nieożywionego, biosfery, wszechświata jako całości zasada zachowania energii nawet przy uwzględnieniu kwantowomechanicznej nieoznaczoności dla energii i czasu niezgodna jest z koncepcją creatio ex nihilo 10

Kosmologia: celowość a scenariusze eschatologiczne model standardowy – wszechświat powstał 13,7 mld lat temu w Wielkim Wybuchu i rozszerza się… możliwe scenariusze „końca świata” – wieczna ekspansja (stan śmierci cieplej) – kolaps grawitacyjny obydwa scenariusze są „scenariuszami destrukcji”, co podważa sens tezy o celowości „stworzenia” 11

Biologia: celowość a ewolucja gatunków ewolucja, zagłada gatunków, cierpienie „[…] po co jest stwórcy potrzebne występowanie w przyrodzie życia, i to życia takiego właśnie, którego nieodłącznymi składnikami są walka, wzajemne pożeranie się, cierpienie i strach? Jeśli zaś owo życie zaspokaja jakieś potrzeby absolutu, to czemu, jak nas o tym zapewnia nauka, wszelka biosfera jest skazana na zagładę?” zadziwiająca wizja „Boga bawiącego się w Penelopę”: „po co było Bogu stworzyć na ziemi erę dinozaurów, a potem doprowadzić dinozaury do zagłady, stworzyć Neandertalczyków, a potem dać im zginąć bezpotomnie…” 12

Poznanie potoczne: unde malum potrzeba czucia się przedmiotem troski „usposabia rzesze ludzi do uznawania doktryny kreacjonistycznej i do mniej lub bardziej świadomego oporu przeciwko intelektualnie rzetelnemu (tzn. nie skażonemu wpływem tzw. myślenia życzeniowego) zmierzeniu się z podważającymi ją argumentami […] Ten świat przecież ocieka cierpieniem zamieszkujących go istot najrozmaitszego rodzaju” antropogenne zło moralne (na tym skupiają się myśliciele religijni) zło naturalne (wady genetyczne dzieci, choroby, ból, strach przed śmiercią, klęski naturalne, epidemie – ich autorstwo myśliciel religijny musi przypisać Bogu) „Bluźnierstwem jest posądzać Boga o istnienie” (Tadeusz Kotarbiński) 13

Świat nie wie, że w nim jesteśmy ateizm nie ma żadnego logicznego ani psychologicznego związku z odczuwaniem przez jednostkę świata jako absurdalnego, ani też nie implikuje stanowiska pesymizmu człowiek, by uczynić swe życie wartościowym i uznać je za sensowne, nie potrzebuje żadnego nadprzyrodzonego autorytetu odrzucenie teizmu może być „wyzwoleńcze” „Świadomość zła inherentnego w świecie jest dla tych osób łatwiejsza do zniesienia, kiedy wiąże się z przekonaniem, że «świat nie naigrawa się z nas, ale nie wie, że w nim jesteśmy».” 14