OSADNICTWO WIEJSKIE

Rodzaje historycznych osiedli wiejskich: Co to jest „WIEŚ”? Rodzaje historycznych osiedli wiejskich: wieś chłopska folwark osiedla leśne osiedla młyńskie karczmy pustkowia i przysiółki

Czynniki wpływające na układ przestrzenny osad wiejskich: funkcja geneza sposób gospodarowania warunki topograficzne wtórne przekształcenia charakter rozwoju (samorzutny czy planowy)

DZIEJE OSADNICTWA Wczesne średniowiecze (IX-XII w.): warunki rozwoju gęstość zaludnienia sposób gospodarowania (radło, dwupolówka) sposób zasiedlania nowych obszarów – indywidualne i zbiorowe karczunki pierwotny blokowy układ pól osady jedno- i kilkudworcze osadnictwo jenieckie i służebne OKOLNICE I ULICÓWKI powiązane z blokowym układem pól

Schematyczny plan przekształconej okolnicy

DZIEJE OSADNICTWA Pełne średniowiecze (XII-XV w.). Okres kolonizacji na prawie niemieckim warunki rozwoju: napływ ludności z zachodu (kolonizacja niemiecka) nowe narzędzia: pług, młyn nowy sposób gospodarowania: trójpolówka nowe układy pól: długopasmowy i niwowy przebieg lokacji na prawie niemieckim typy wsi: łańcuchówka (wieś łanów leśnych), owalnica, szeregówka, ulicówka - działy sołeckie, pańskie i plebańskie; znaczenie folwarku

Lokacja wsi Linowo 1293 upoważniliśmy uczciwego męża Gobelina, sołtysa z Radzyna, do lokowania na prawie chełmińskim we wsi Linowo sześćdziesięciu łanów, położonych między jeziorem Mełno, granicą wsi Słup, dobrami Nauschuten i dobrami Boguszewo. Z owych łanów tenże Gobelin i jego dziedzice prawem lokacji dziesiątą część łanów, to jest sześć łanów, oraz karczmę w tejże wsi i urząd sołtysa na rzeczonym prawie swobodnie [i] dziedzicznie na zawsze posiądą. Również z sądownictwa [w] tejże wsi zabiorą trzecią część kar sądowych, dwie dalsze części Zakonowi naszemu pozostawiając. Ponadto z wymienionych sześćdziesięciu łanów kościołowi parafialnemu w tejże wsi Linowo sześć wolnych łanów wyznaczamy, z każdego zaś z pozostałych łanów, mianowicie czterdziestu ośmiu, mieszkańcy tejże wsi po [upływie] lat wolnizny […] dawać będą jako czynsz pół grzywny denarów i dwoje kurcząt do naszego zamku w Radzynie corocznie w Zielone Święta. Jeśliby zaś w określonych wyżej granicach znalazło się więcej łanów niż sześćdziesiąt, które wspomniany sołtys otrzymał dla lokowania, [to] z tychże ów [sołtys] i jego dziedzice dziesiątą część łanów prawem lokacji, tak jak sześć już wymienionych, swobodnie na zawsze posiądą, osadnicy zaś owych łanów coroczny czynsz płacić będą, jak z sześćdziesięciu innych już wymienionych. Zezwalamy także wspomnianemu sołtysowi Gobelinowi i jego dziedzicom, aby mogli, kiedy by chcieli, w wymienionym jeziorze Mełno łowić ryby dla swego stołu drobnymi narzędziami... Dan w Radzynie roku Pańskiego 1293, 24 września.

Łańcuchówka (wieś łanów leśnych)

Schematyczny plan owalnicy z niwowym układem pól

Owalnica, układ pól niwowy

DZIEJE OSADNICTWA Czasy nowożytne (XVI-XVIII w.) warunki rozwoju: napływ osadników z Zachodu (Holendrzy i Pomerankowie) wzrost znaczenia produkcji folwarcznej ubożenie ludności wiejskiej wpływ wojen XVII i XVIII w. zasięg i charakter osadnictwa olęderskiego (Żuławy, szerokie doliny Wisły i Noteci) nowy typ wsi typowy dla osadnictwa olęderskiego: rzędówka bagienna, wieś samotnicza rozwój osad leśnych – huty, tartaki, osiedla smolarzy etc. kolonizacja wołoska i mazurska przemiany w obrębie starych wsi rozwój folwarku rozwój rezydencji pańskich zabudowa placów rozwój przysiółków

Rzędówka z układem długopasmowym pól

Rzędówka z układem długopasmowym pól

Przykład budownictwa olęderskiego

DZIEJE OSADNICTWA wiek XIX: warunki rozwoju: napływ osadników z Zachodu zmiana kondycji prawnej chłopów (uwłaszczenie) nowe formy gospodarowania (płodozmian, nowe uprawy, mechanizacja) Planowa kolonizacja fryderycjańska i józefińska przełomu XVIII i XIX w. organizowana przez państwa zaborcze (Prusy i Austria) regulacje, separacje, komasacje, parcelacje wtórne układy pól: blokowy i pasmowy nowe kolonie (rzędówki, wsie samotnicze) i folwarki germanizacja a kolonizacja w Prusach (działalność Komisji Kolonizacyjnej i jej polityczne motywy) wpływ modernizacji: szkoły, stacje kolejowe, urzędy pocztowe, leśniczówki

Dawna wieś (widlica) z układem pól niwowym (po lewej) oraz wprowadzonym w wyniku komasacji gruntów wtórnym blokowym układem pól (po prawej)

Ulicówka z folwarkiem. Na planie ukazującym oryginalny, niwowy układ pól, naniesiono projekt nowego podziału własnościowego – układ pól zmieni się na blokowy wtórny.

Owalnica. Plan wprowadzenia układu wtórnego w miejsce oryginalnego niwowego układu pól

DZIEJE OSADNICTWA wiek XX warunki rozwoju wzrost liczby ludności i gęstości zaludnienia głód ziemi na wsi migracje reforma rolna 1918-1939 – parcelacje i nowe kolonie osadnictwo wojskowe 1918-1939 II wojna światowa reforma rolna po 1944 – parcelacje, kolektywizacja rolnictwa, rozwój PGR inwestycje na wsi – urzędy gminne, domy kultury, bloki, ośrodki zdrowia, szkoły etc. nowe możliwości po 1989 r.

Poniatówki – domy osadników wznoszone na terenach rozparcelowanych w ramach reformy rolnej w okresie międzywojennym