Realizm polityczny Racja stanu

Niccolò Machiavelli (1469-1527) Cyrkularność czasu i historii. „/…/ we wszystkich czasach i we wszystkich miejscach działają i zawsze działały te same siły i te same namiętności /…/”

Natura ludzka. „Człowiek jest nienasycony w swych pragnieniach, w naturze jego leży bowiem żądza posiadania, fortuna zaś pozwala mu osiągnąć niewiele. Stąd pochodzi jego wieczne niezadowolenie, a to, co posiadł, napełnia go odrazą; dlatego też gani teraźniejszość, chwali przeszłość, z utęsknieniem wygląda przyszłości – a wszystko bez żadnej rozsądnej przyczyny.” (N. Machiavelli, Discorsi (Rozważania), przedmowa do ks. II.)

r. XVII Ludzie pod wpływem niebezpieczeństwa ujawniają złą naturę: namiętności, żądzę zmiany, złość, zmienność, tchórzliwość, niewdzięczność, chciwość. Mając poczucie bezpieczeństwa (gdy świadczy się im dobrodziejstwa) gotowi są do poświęceń, do narażania się dla tego, kto budzi postrach.

r. XV Władcy powinni zachować rozsądek i unikać złej sławy i zdrożności, by nie utracić państwa. Pozór cnoty może skrywać jej brak w życiu prywatnym.

Virtú – rozum, zdolność podejmowania decyzji, męstwo, rozwaga polityczna, umiejętność uwzględniania skutków działań własnych i cudzych. Cechy polityka dążącego do władzy i cechy władcy.

Uspołecznienie człowieka dokonuje się dzięki tworzonym stosunkom politycznym i społecznym. Klasyczna idea paidei zostaje odrzucona. Szlachta (negatywna rola) i pospólstwo (nobiltá, vulgo (moltitudine)).

lud (popolo) bogaci: patrycjusze i ekwici (popolo grasso) plebs (popolo minuto) Walka (rywalizacja) w obrębie ludu – źródło wielkości państwa

Fortuna jak rzeka (Książę, ks. XXV) Dobro dla państwa i całego ludu płynie ze stanu średniego (nawiązanie do Arystotelesa). Konieczność, fortuna – przeszkody nie do przezwyciężenia dla niewiedzącego. Wiedzący dzięki virtú dobiera adekwatnie środki, by dostawać swe działanie do konieczności czy fortuny. Fortuna jak rzeka (Książę, ks. XXV)

„Potęgę losu przyrównałbym do rączej rzeki, która wystąpiwszy z brzegów zalewa dolinę, wyrywa pnie, wywraca wszelkie siedziby i ponosi daleko ziemie wydarta z brzegów, łamiąc wszelkie przeszkody i próby okiełznania rozpętanego żywiołu. Nie przeszkadza to jednak temu, by, skoro wody opadną w łożysko, wybudować tamy i groble w celu zapobieżenia nowym powodziom.

Podobnie rzecz ma się z losem: którego potęga ujawnia się tam, gdzie nie ma zorganizowanej siły oporu; tam kieruje on swoje ataki, gdzie wie, że dla powstrzymania go nie zbudowano grobel ani tam.” (Przekład ostatniego zdania za Cz. Nanke w N. Machiavelli, Wybór pism, przeł. J. Gałuszka i inni, Warszawa 1972)

Konieczność nie zna prawa (Necessitas legem non habet) Konieczność nie zna prawa (Necessitas legem non habet). W sytuacjach nadzwyczajnych zawiesza się normy podstawowe i działa ze względu na przetrwanie społeczności. Pożytek publiczny (utilitas publica).

Konieczność - przekraczanie prawa ze względu na interes państwa (jego przetrwanie) – św. Tomasz z Akwinu i Machiavelli. Konieczność – zdobycie władzy, gdy władza jest słaba i nieefektywna, cel (skutek) przywrócenie równowagi politycznej, osiągnięcie korzyści dla ogółu.

Granice stosowania przemocy w obrębie państwa dla uzyskania celu politycznego. Usprawiedliwienie – cel publiczny (interes/dobro ogółu), krótkotrwałość użycia przemocy jako środka osiągniecia celu.

N. Machiavelli, Książę, r. VIII ROZDZIAŁ VIII O tych, którzy przez zbrodnie doszli do panowania /…/ Można by wyrazić wątpliwość, skąd to powstało, że Agatokles i wielu innych, dopuściwszy się mnóstwa zdrad i okrucieństw, mogli długo żyć bezpiecznie w swej ojczyźnie i przeciw nieprzyjaciołom zewnętrznym walczyć, nie narażając się na żaden przeciw sobie spisek ze strony obywateli miasta, gdy tymczasem inni z powodu swych okrucieństw nie tylko w trudnych czasach wojennych, ale nawet podczas pokoju nie potrafili władzy w ręku utrzymać?

Sądzę, że to da się wytłumaczyć tym, że okrucieństwo bywa źle lub dobrze użyte. Okrucieństwa, można powiedzieć, że są dobrze użyte (jeżeli wolno o złym powiedzieć, że jest dobre) wówczas, gdy zostają wywarte raz jeden w koniecznej potrzebie utrwalenia władzy w następstwie zaś już się do nich nie wraca, wyzyskując natomiast władzę utrwaloną ku jak największemu pożytkowi poddanych.

Źle bywają użyte okrucieństwa wówczas gdy, zrazu aczkolwiek rzadkie, raczej wzmagają się coraz bardziej z czasem, niż słabną. Ci, którzy idą pierwszą drogą, mogą z pomocą bożą i ludzką, jak Agatokles w Syrakuzach, swój zły stan poprawić. Dla tamtych innych niepodobieństwem jest utrzymanie się na stanowisku.

Stąd nasuwa się uwaga, iż ten, kto władzę w państwie opanował, powinien się zastanowić i wszystkie okrucieństwa spełnić za jednym zamachem, ażeby nie wracać potem do nich codziennie i ażeby pofolgowawszy uspokoić poddanych i zjednać ich dobrodziejstwy.

Kto postępuje inaczej bądź wskutek strachu, bądź wskutek złej dorady, zmuszony bywa ciągle rękę trzymać na głowicy miecza nie mogąc zaufać poddanym, którzy ze swej strony na ciągłe krzywdy wystawieni nie mogą pogodzić się z losem.

Represje powinny być wywarte ryczałtem wtenczas mniej dają się we znaki, ponieważ mniej się każdą, czuje. Natomiast dobrodziejstwa powinny być cedzone stopniowo, ażeby poddani mogli w nich lepiej się rozsmakować.

Nade wszystko jednak książę powinien nakreślić sobie pewien plan dobrze wyważony, iżby w następstwie ani przez złe, ani przez dobre wypadki nie być zeń wytrąconym, albowiem skoro złe czasy nadejdą, nie pora imać się gwałtów, zaś dobrodziejstwa później nie pomogą, gdyż poddani mają je za wymuszone i żadnej za nie wdzięczności nie czują.