Prawo dowodowe Gromadzenie i ocena materiału dowodowego w świetle naczelnych zasad procesu karnego Dr Dagmara Gruszecka

Naczelne zasady procesowe Społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnym kwestii z zakresu procesu (S. Waltoś) Zasady : prawnie zdefiniowane (np. zasada legalizmu); niekiedy przepisy tylko częściowo definiują zasadę procesową (por. art. 4 k.p.k.) prawnie niezdefiniowane - np. zasada kontradyktoryjności, zasada bezpośredniości

Naczelne zasady procesowe Kryteria warunkujące uznania danej regulacji za zasadę procesową: wyrażenie zasady w normach prawnych (pojedynczej normie lub zespole norm), posiadanie przez potencjalną zasadę podstawowego znaczenia dla całego procesu karnego, poprzez odniesienie się do jego podstawowych cech poprzez spełnianie nadrzędnej roli względem wszelkich pozostałych norm proceduralnych, regulowanie bezpośrednio dziedziny procesu karnego, ogólnoprocesowy charakter, z dopuszczalnością wszakże istnienia wyjątków od zasady naczelnej, zawartość określonej treści ideologicznej, przedstawianie sobą nie oczywistych i koniecznych elementów konstrukcyjnych postępowania, ale jednej z alternatywnych możliwości oraz znanych historii rozwiązań kwestii proceduralnych (za A. Murzynowskim)

Naczelne zasady procesowe W hierarchii zasad procesowych najważniejsze miejsce przyznaje się zasadzie prawdy, zwanej też zasadą prawdy materialnej lub obiektywnej. Jest to dyrektywa zgodnie z którą, każde rozstrzygnięcie organów procesowych oparte być winno na prawdziwych ustaleniach faktycznych

Zasada prawdy Za P. Kardasem można uznać, że zasada prawdy materialnej powinna być raczej rozumiana jako obowiązek dążenia do dokonania ustaleń odpowiadających rzeczywistemu stanowi rzeczy w zakresie, w jakim jest to faktycznie osiągalne i prawnie możliwe.

Zasady postępowania dowodowego Zasady procesowe związane z postępowaniem dowodowym w procesie karnym dyrektywy które odnoszą się do samego sposobu przeprowadzania dowodów, dyrektyw wpływających na ocenę przez organy procesowe dowodów już przeprowadzonych

Zasada bezpośredniości jest adresowana w pierwszej kolejności do sądu I instancji, ale odnosi się również do działań wszystkich organów i służb, a także innych uczestników postępowania karnego. Ujmuje się ją jako dyrektywę nakazującą unikanie sytuacji, gdy między organem procesowym, a faktem podlegającym udowodnieniu pojawiałyby się jakiekolwiek ogniwa dodatkowe.

Zasada bezpośredniości Zgodnie z powyższym wymienia się następujące reguły szczegółowe zasady bezpośredniości: sąd winien opierać się wyłącznie na dowodach przeprowadzonych na rozprawie; sąd powinien zetknąć się bezpośrednio z przeprowadzonymi dowodami; sąd powinien przede wszystkim opierać się na dowodach pierwotnych

Zasada bezpośredniości W obowiązujących rozwiązaniach normatywnych istnieją liczne wyjątki od zasady bezpośredniości: tzw. pomoc prawna, możliwości ograniczenia postępowania dowodowego na rozprawie zgodnie z art. 388 k.p.k., redukcja postępowania dowodowego, a nawet rezygnacji z rozprawy głównej w razie konsensualnego zakończenia postępowania karnego w przypadkach z art. 335, 338a i 387 k.p.k. dopuszczalność odczytania na rozprawie głównej, ale tylko w odpowiednim i niezbędnym zakresie, protokołów wyjaśnień oskarżonego czy świadka

Zasada koncentracji materiału dowodowego Jest to zasada nieskodyfikowana Jej sens wyraża się w takim prowadzeniu postępowania karnego, w którym unika się zbędnych przerw czy zahamowań, w celu zapewnienia ciągłości i sprawności procedowania, a tym samym optymalnych warunków wyczerpującego wyjaśnienia okoliczności sprawy i prawidłowego urzeczywistnienia prawa karnego materialnego. T. Grzegorczyk, J. Tylman

Zasada swobodnej oceny dowodów art. 7 k.p.k. wskazuje, że organ dokonuje oceny dowodów: na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie, z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Adresatem tej zasady są wszystkie organach postępowania karnego od sądu do funkcjonariusza policji lub funkcjonariusza innego organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze Przeciwieństwem zasady swobodnej oceny dowodów jest teoria legalnej oceny dowodów, która opiera się na przesądzonej z góry przez prawodawcę mocy dowodowej poszczególnych środków dowodowych i pierwszeństwa niektórych.

Zasada swobodnej oceny dowodów Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 grudnia 2002 r. II AKa 321/02 (opubl. Prok. i Pr. 2004 nr 1, poz. 15, str. 11) Obowiązująca procedura nie przewiduje wartościowania dowodów, ich hierarchii ani dawania prymatu dowodom, korzystnym dla oskarżonego nad dowodami przemawiającymi na jego niekorzyść, ani też preferowania dowodów ze śledztwa nad dowodami z rozprawy. Wybór dowodów wiarygodnych jest rzeczą sądu w ramach ich wszechstronnej oceny, analizy kryminalistycznej.

Zasada swobodnej oceny dowodów Dyrektywy i ocena swobodnej oceny dowodów przez sąd: Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu - II Wydział Karny z dnia 15 stycznia 2015 r. II AKa 418/14 Ustalenia faktyczne dokonane przez sąd w toku rozprawy głównej, mogą być skutecznie zakwestionowane, a ich poprawność zdyskwalifikowana, dopiero wtedy, gdyby w procesie dochodzenia do nich sąd uchybił dyrektywom z art. 7 KPK, pominął istotne dowody w sprawie lub oparł się na dowodach w sprawie nieujawnionych, sporządził uzasadnienie sprzeczne wewnętrznie, bądź sprzeczne z regułami logicznego rozumowania, wyłączające możliwość merytorycznej oceny kontrolno - odwoławczej.

Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego Art. 8. § 1. Sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu. § 2. Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.

Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego Przypadki związania sądu karnego innymi wyrokami w sprawach karnych: ustalanie wcześniejszej karalności sprawcy jako okoliczności wpływającej na możliwość nadzwyczajnego obostrzenia kary (por. art. 64 k.k.), Ustalenie w prawomocnym wyroku faktu popełnienia przestępstwa, z uwagi na które następuje wznowienie postępowania; uchwała Sądu Najwyższego zapadła w wyniku rozpoznania zagadnienia prawnego przekazanego przez sąd odwoławczy (art. 441 § 3 k.p.k.). wyroki skazujące przy wydawaniu wyroku łącznego

Zasada domniemania niewinności Zasada domniemania niewinności to dyrektywa w myśl której oskarżonego należy traktować jak niewinnego , dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe. Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem

Zasada domniemania niewinności MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH I POLITYCZNYCH z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977 Nr 38, poz. 167) art. 14 ust. 2 Każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo być uważana za niewinną aż do udowodnienia jej winy zgodnie z ustawą. KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1993 Nr 61, poz. 284) art. 6 ust. 2 Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą. KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ art. 42 ust. 3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

Zasada domniemania niewinności Zakres zastosowania: - Wszystkie stadia postępowania, w tym postępowanie odwoławcze Odpowiedzialność karna w ujęciu konstytucyjnym, zdaniem TK, "ma szersze znaczenie od tego, jakie przyjmuje Kodeks karny. (...) Konstytucyjne znaczenie tego pojęcia nie może być ustalone poprzez odwołanie się do obowiązującego ustawodawstwa, w przeciwnym wypadku analizowany przepis utraciłby swoje znaczenie gwarancyjne. Z tego względu należy przyjąć, że zakres stosowania art. 42 Konstytucji obejmuje nie tylko odpowiedzialność karną w ścisłym tego słowa znaczeniu, a więc odpowiedzialność za przestępstwa, ale również inne formy odpowiedzialności prawnej związane z wymierzaniem kar wobec jednostki" (wyr. z 3.11.2004 r., K 18/03, OTK-A 2004, Nr 10, poz. 103). Trybunał Konstytucyjny zaliczył do nich odpowiedzialność dyscyplinarną, odpowiedzialność za wykroczenia i odpowiedzialność podmiotów zbiorowych (zob. wyr. K 18/03). Opowiedział się jednak za stosowaniem w przypadku tych rodzajów odpowiedzialności gwarancji konstytucyjnych sformułowanych w art. 42 ust. 1 "odpowiednio, a nie - wprost (...). Nie można bowiem pomijać faktu, że zasadniczą ich rolą jest stworzenie oskarżonemu konkretnych gwarancji w toku procesu karnego" (wyr. z 4.7.2002 r., P 12/01, OTK-A 2002, Nr 4, poz. 50).

Zasada domniemania niewinności Zakres podmiotowy: domniemaniem niewinności objęty jest każdy człowiek Adresaci: Aspekt wewnętrzny i aspekt zewnętrzny zasady domniemania niewinności (aspekt procesowy i pozaprocesowy) Adresatami zasady domniemania niewinności są nie tylko organy postępowania karnego (sąd, prokurator, policja, inny organ prowadzący postępowanie przygotowawcze), ale także inne organy władzy publicznej i funkcjonariusze państwa. Europejski Trybunał Spraw Człowieka w wyr. z 26.3.2002 r. w sprawie 48297/99 Butkievicius przeciwko Litwie wskazał, że naruszeniem domniemania jest wyrażenie przez funkcjonariusza publicznego przekonania o winie oskarżonego jeszcze przed prawomocnym jego skazaniem (zob. również decyzja w sprawie 7986/77 Petra Krauze przeciwko Szwajcarii; orz. z 10.2.1995 r. w sprawie Allenet de Ribemont przeciwko Francji).

Zasada domniemania niewinności Subiektywna i obiektywna koncepcja zasady domniemania niewinności, koncepcja humanistycznego sceptycyzmu Istotą omawianej zasady jest dyrektywa, że oskarżony oraz podejrzany i osoba podejrzana muszą być traktowani jako niewinni niezależnie od przekonania organu procesowego. Stąd sąd przystępując do rozpoznania każdej sprawy powinien zakładać, że oskarżony musi zostać uniewinniony, jeżeli przedstawione w przewodzie sądowym dowody nie pozwolą sądowi powziąć przekonania, że wina została udowodniona w sposób wyłączający wszelkie wątpliwości wyrok SA w Katowicach z 28.12.2011 r., II AKa 382/11, KZS 2011, Nr 7-8, poz. 91.

Ciężar dowodu Nakaz udowodnienia winy (onus probandi) domniemanie niewinności nie wymaga dowodzenia, to obalenie tego domniemania wymaga dowodów. W polskim procesie karnym obowiązuje materialny ciężar dowodu, co jest wynikiem przyjęcia zasady prawdy materialnej. Materialny ciężar dowodu charakteryzuje się tym, że zarzut popełnienia przez oskarżonego przestępstwa obciąża oskarżyciela powinnością udowodnienia, z tym że zarzut zostanie uznany za udowodniony również wtedy, gdy udowodni go inny organ lub uczestnik postępowania

Ciężar dowodu Od ciężaru dowodu jako powinności udowodnienia winy należy odróżniać obowiązek dowodzenia, czyli powinność przeprowadzenia dowodów i dowodzenia faktów, z uwagi na inny niż własny interes procesowy. Obowiązek dowodzenia obciąża organy postępowania przygotowawczego, oskarżyciela publicznego oraz sąd, co jest konsekwencją obowiązywania zasady prawdy materialnej. Obowiązek dowodzenia obciąża także obrońcę, ale tylko w zakresie przeprowadzania czynności procesowych na korzyść oskarżonego i dowodzenia okoliczności korzystnych dla niego (art. 86 § 1 KPK).

Ciężar dowodu Nakaz udowodnienia winy (onus probandi) II AKa 3/13 - wyrok SA Kraków z dnia 13-02-2013 Znaczenie zasady domniemania niewinności dla pozycji stron postępowania karnego W zakresie dowodzenia faktów w postępowaniu karnym pozycja oskarżyciela jest słabsza niż pozycja oskarżonego, bo na korzyść tego ostatniego należy rozstrzygać wszelkie nie dające się usunąć wątpliwości. Oskarżyciel nie może się więc skutecznie powoływać na to, że prezentowana przez niego wersja wydarzeń nie została wykluczona, gdy to samo dotyczy wersji obrony, gdyż konkurencję pomiędzy tymi wersjami jednoznacznie na rzecz wersji obrony rozstrzyga zasada z art. 5 § 2 KPK

Ciężar dowodu Nakaz udowodnienia winy (onus probandi) Brak konieczności podejmowania inicjatywy dowodowej przez sąd z uwagi na bierną postawę prokuratora Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie - II Wydział Karny z dnia 5 maja 2011 r. II AKa 264/10 Teza Sąd Apelacyjny nie akceptuje sytuacji, w której zaniedbania śledztwa i bierna postawa procesowa prokuratora w toku rozprawy głównej powodują konieczność przejmowania inicjatywy dowodowej przez sądy, bo funkcją wymiaru sprawiedliwości nie jest poszukiwanie dowodów, ale weryfikacja dowodów zgłoszonych przez strony, zgodnie z zasadą kontradyktoryjności procesu karnego. KZS 2011 nr 7-8, poz. 51, Legalis

Ciężar dowodu W orzecznictwie ETPC na tle art. 6 ust. 2 EKPC podkreśla się, że sprzeczne z zasadą domniemania niewinności jest: jakiekolwiek przeniesienie ciężaru dowodu z oskarżyciela na obronę; niedopuszczalne jest także wyciąganie negatywnych wniosków z milczenia oskarżonego, który nie może być zobowiązany do podejmowania własnej obrony (wyr. z 7.10.1988 r. w sprawie Salabiaku przeciwko Francji, seria A, t. 141; wyr. z 8.2.1996 r. w sprawie Murray przeciwko Wlk. Brytanii, RJD 1996-I; wyr. z 5.6.2001 r. w sprawie Philips przeciwko Wlk. Brytanii, Nr skargi 41087/98; wyr. z 3.10.2002 r. w sprawie Böhmer przeciwko Niemcom, Nr skargi 37568/97 oraz wyr. z 20.3.2001 r. w sprawie Telfner przeciwko Austrii, Nr skargi 33501/96).

Zasada in dubio pro reo Zgodnie z art. 5 § 2 k.p.k. Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Omawiana zasada wyraża dyrektywę rozstrzygania na korzyść oskarżonego wszelkich wątpliwości, które nie dały się usunąć w postępowaniu. Wynika stąd, że zastosowanie zasady in dubio pro reo wchodzi w grę dopiero wówczas, gdy wątpliwości powzięte przez organ procesowy co do sposobu rozstrzygnięcia określonej kwestii faktycznej lub prawnej nie dadzą się usunąć, pomimo podjęcia wszelkich dostępnych działań zmierzających do dokonania jednoznacznych ustaleń faktycznych, względnie jedynie trafnej wykładni przepisów prawa (post. SN z 20.12.2006 r., IV KK 235/06, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 2532) adresaci: - zasada ta odnosi się do wszystkich organów procesowych zakres - obowiązuje we wszystkich fazach procesu - chodzi o wątpliwości sądu, nie wątpliwości stron - odnosi się do wątpliwości natury faktycznej, natomiast jest sporne, czy też wątpliwości natury prawnej

Zasada in dubio pro reo Zasada in dubio pro reo na gruncie art. 396a § 4 KPK Przepis art. 396a KPK został dodany ustawą z 11.3.2016 r. Stanowi on odpowiednik przepisu art. 397 KPK skreślonego ustawą z 27.9.2013 r., który w piśmiennictwie był powszechnie krytykowany, jako stanowiący przejaw niedopuszczalnej inicjatywy ścigania wyrażanej przez sąd w decyzji wzywającej oskarżyciela publicznego do usunięcia braków dowodowych postępowania przygotowawczego. Stosownie do przepisu art. 396a § 4, jeżeli oskarżyciel publiczny nie przedstawi w zakreślonym przez sąd terminie dowodów, których przedstawienie pozwoliłoby na usunięcie w postępowaniu sądowym dostrzeżonych na rozprawie braków postępowania przygotowawczego, sąd rozstrzyga na korzyść oskarżonego wątpliwości wynikające z nieprzeprowadzenia tych dowodów. Powołany przepis wyraża nakaz rozstrzygania na korzyść oskarżonego także tych wątpliwości, których usunięcie jest możliwe, tyle tylko że ich usuwanie uniemożliwiałoby wydanie prawidłowego orzeczenia w rozsądnym terminie (art. 396a § 1 KPK). W konsekwencji należy przyjąć, że art. 396a § 4 KPK formułuje szczególną postać zasady in dubio pro reo

Literatura 1) A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976. 2) A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym. Teoria i praktyka, 2. wydanie, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010. 3) R. Kmiecik (red.), Prawo dowodowe. Zarys wykładu, wydanie 3, Warszawa 2008. 4) G. Artymiak, M. Rogalski (red.), Proces karny. Część ogólna, wydanie 2, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012. 5) S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, wydanie XI, Lexis Nexis, Warszawa 2013. 6) K.T. Boratyńska, Ł. Chojniak, W. Jasiński, Postępowanie karne, wydanie 2, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2013. 7) K. Kremens, J. Skorupka (red.), Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym, Oficyna Prawnicza, Wrocław 2013. 8) P. Wiliński (red.), System Prawa Karnego Procesowego, Tom III. Zasady Procesu Karnego, LexisNexis, Warszawa 2014