Prawo rzymskie – osoby i rodzina III dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Konsultacje - wtorek, godz. 15.00-16.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Zdolność do czynności prawnych- kryteria psychofizyczne Uwaga - niewolnicy mieli wyłącznie zdolność do czynności prawnych ale nie mieli zdolności prawnej! - WIEK - PŁEĆ - INNE OGRANICZENIA

Ograniczenia ze względu na płeć kobiety nie podlegające władzy ojca lub męża, miały w zakresie majątkowym formalnie pełną zdolność prywatnoprawną. Społeczeństwo Rzymu - podobnie jak wiele społeczeństw późniejszych – również nowożytnych – patriarchalne: - uzasadnienie opieki nad kobietami: słabość ich płci (infirmitas sexus) i zarzut kobiecej lekkomyślności (levitas animi) Naczelnikiem rodziny (pater familias) lub urzędnikiem publicznym (magistratus) mógł zostać jedynie mężczyzna. Tytuł mater familias miał charakter tylko honorowy - małżonka pozostająca pod władzą, która urodziła mężowi dzieci. udział w procesie prywatnym był zabroniony kobietom przez cały okres pryncypatu; ograniczenia w zdolności do czynności prawnych - jeśli nie pozostawały one pod władzą, podlegały opiece (tutela mulierum) - zgoda - formalna (dicis gratia) - w razie bezzasadnej odmowy pretor „często” (G. 1, 190) zmuszał opiekuna do jej udzielania - od początku pryncypatu opieka nad kobietami słabła pod względem formalnym

Inne ograniczenia zdolności do czynności prawnych choroba psychiczna – kryteria odmienne niż współcześnie (opętanie - psychiatria dopiero XIX w.! - oceniane na podstawie formalnej w prawach rodzimych) - uwaga na temat prawa karnego Umysłowo chory (furiosus) zrównywany przez jurystów okresu pryncypatu z dziećmi. Brak urzędowego orzeczenia ubezwłasnowolnienia – ocena w danym przypadku (orzeczenia administracyjne lub sądowe – dopiero XIX w. ) Formalnie chory umysłowo już od czasów ustawy XII Tablic pozostawał pod kuratelą krewnych agnatycznych - jednak czynności prawne podjęte w trakcie „jasnych przerw” (lucida intervalla) w chorobie uznawano za skuteczne. za nieważne uchodziły też czynności zdziałane przez osoby psychicznie zdrowe w chwili wyjątkowego podniecenia czy oszołomienia (problem alkoholu - średniowiecze). Marnotrawca (prodigus) – Ustawa XII Tablic; w okresie pryncypatu dotyczyła ona wszystkich czynności umniejszających majątek zdobyty w jakikolwiek sposób Późniejsze tradycja prawna – ujednolicenie (XIX/XX w.)

Opieka (Tutela) a kuratela (Cura) Tutela - opieka prawna całościowa i trwała ochrona osobistych i majątkowych interesów osoby poddanej opiece osoby sui iuris (zastępowała prawną więź rodzinną - agnatio): Opieka niedojrzałych – tutela impuberum, podopieczny – pupillus; kobieta – tutela mulierum; środki ochrony: actio rationibus distrahendis i późniejsza Actio tutelae directa oraz actio tutelae contraria Cura – kuratela - ochrona praw i interesów majątkowych osób sui iuris, gdy takiej kurateli potrzebowały (cura prodigi; cura furiosi; cura absentis; cura minorum; cura ventris) – w ramach Quasi contractus: negotiorum gestio – kurator odpowiadał na podstawie actio negotiorum gestorum Podobnie jak władzę ojcowską, z zasady mogli je sprawować jedynie mężczyźni - honorowo – pierwotnie z rodzinnego, potem z obywatelskiego, społecznego czy publicznego obowiązku (w niektórych przypadkach kurateli istniał obowiązek zapewnienia osobie, nad którą sprawowano pieczę, jedzenia, picia czy schronienia) - tylko do ustawowej opieki nad niedojrzałym dopuszczano w prawie poklasycznym matkę, a za Justyniana nawet babkę Okres późnoantyczny - opiekunami nie mogą być żołnierze, zakonnicy, osoby pozostające w niezgodzie z ojcem lub narzucający się do sprawowania opieki - zwolnienie z obowiązku sprawowania opieki i kurateli również rodzaj przywileju

Osoby prawne - brak terminologii oraz głębszej refleksji na ten temat Wszystkie znane wówczas osoby prawne podlegały ius publicum) – stosunkowo mało uwag jurystów rzymskich na temat ius publicum – porównanie do hereditas iacens Terminologia – znaczenie kościelnych jednostek organizacyjnych: kanonistyka średniowieczna: - persona ficta, persona representata lub persona mystica na oznaczenie związków osób (universitates personarum) – większe znaczenie Prawo Rozumu – persona moralis - pandektysta – Georg Alfred Heise (1778-1851) - juristische Person Korporacje/stowarzyszenia – związki osób (universitas personarum): zdolność prawna według ius civile i – według edyktu pretorskiego – zdolność procesowa Najwyższym związkiem osób lub stowarzyszeniem było państwo rzymskie, pojmowane jako ogół obywateli (populus Romanus) - Aerarium Saturni oraz fiscus ((patrimonium caesaris) - III w. po Chr. wchłonął aerarium (zarząd prywatnych posiadłości cesarza (res privata) połączono z zarządem patrimonium caesaris; IV w. jedna całość przy zachowaniu częściowym tradycyjnych nazw (zarząd – urzędnicy cesarscy) pozarzymskie gminy: miejskie (municipia, coloniae) i wiejskie (pagi, vici) stowarzyszenia - collegia, sodalitates, societates – w ramach kontraktu (societas) jurysprudencja rzymska zrzeszenia jako „ciała”/corpora - tylko ludzie uznawani za naturalnych nosicieli praw i obowiązków: członków korporacji w chwili założenia przynajmniej trzech (tres faciunt collegium), do jej przetrwania jeden UWAGA SOCIETAS Masy majątkowe (fundacje) – pojawienie później: wyłącznie w postaci tzw. fundacji niesamodzielnych lub powierniczych (fiducjarnych): fundacje alimentacyjne; rozwój V w. – kościelne fundacje dobroczynne - pia causa

Rzymskie definicje małżeństwa (nuptiae albo matrimonium) Modestyn III w. - nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae divini et humani iuris – „małżeństwo jest złączeniem męża i żony i na podstawie boskiego oraz ludzkiego prawa wspólnotą całego życia” (D. 23,2,1) - późna definicja: brak potrzeby definiowania spraw oczywistych oraz Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset. – „Wszelka definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna, rzadko bowiem jest tak, że nie można jej obalić” (D. 50,17,102). Instytutiones Iustiniani (533 r.)– zaczerpnięta przypuszczalnie z prac Florentinusa i Ulpiana, żyjących przed Modestinusem: Nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio individuam consuetudinem vitae continens – „Małżeństwo zaś lub związek małżeński jest to związek mężczyzny i kobiety, obejmujący niepodzielną wspólnotę życia” (I. 1,9,1). Małżeństwo w Rzymie było zawsze monogamicznym związkiem heteroseksualnym brak pojęcia homoseksualizmu (stuprum – ale niekaralność zachowań homoerotycznych wobec niewolonych; brak refleksji o związkach kobiet - represja karna pod wpływem tradycji judeochrześcijańskich) Legalizacja związków jednopłciowych – współczesna dyskusja

Problem bigamii i poligynii - praktyczna poligynia pomimo monogamicznego charakteru małżeństwa (w praktyce – społeczeństwo ‚haremowe’ dla bogatszych: legalna żona, konkubina [do IV w.] i niewolnice Wątpliwa dopuszczalność bigamii w okresie wczesnego królestwa W Rzymie bigamia niemożliwa – koncepcja affectio maritalis. Faktyczna poligynia – dyskusyjna z prawniczego punktu widzenia. Gaius: ani ta sama kobieta nie może być wydana za dwóch mężczyzn, ani ten sam mężczyzna za dwie kobiety (G. 1,63). prawo pretorskie przewidywało infamię w razie rozpoczęcia dwóch zaręczyn lub dwóch małżeństw w tym samym czasie (D. 3.2.1) Dioklecjan penalizował bigamię, być może w celu przeciwdziałania przenikaniu wschodnich zwyczajów poligamicznych (C. 5.5.2)

iustum matrimonium - matrimonium iuris civilis małżeństwo znane ius gentium - matrimonium iuris gentium (wolne osoby). zasada personalności prawa - skutki prawne tylko ze związkiem, uznanym za małżeństwo przez prawo rzymskie (wolne osoby): zmiana status civitatis – matrimonium iustum staje się matrimonium iuris gentium Inne związki trwałe Concubinatus - nie przynosił uczestnikom ujmy: trwały związek jednego wolnego mężczyzny i jednej wolnej kobiety utrzymywany przez nich z założenia jako nie będący małżeństwem (gdy tworzyli go kobieta i mężczyzna, którzy nie mieli affectio maritalis) lub brak conubium lex Iulia de adulteriis coercendis z 18 r. p.n.e. karano adulterium (cudzołóstwo), za które uznawano tylko współżycie przez zamężną kobietę z mężczyzną, nie będącym jej mężem – uznanie prawne konkubinatu zazwyczaj był ich jedynym związkiem w danym czasie - formalnie dopiero Konstantyn Wielki w 326 r. concubinatus podczas trwania małżeństwa uznał za jednoznacznie niedopuszczalny (pogorszenie sytuacji konkubiny i zachęty do wchodzenia w legalne związki – legitimatio per subsequens matrimonium); Justynian I – konkubinat niższą formą małżeństwa Contubernium – związek osób niewolnych (od języka wojskowego - pobyt we wspólnym namiocie) - zmiana status libertatis (popadnięcie w niewolę) – matrimonium staje się contubernium

Matrimonium iustum: - związkiem faktycznym – powstawało i trwało (nieistotne zawarcie) – możliwość rozwiazania - charakter prywatny (nieformalny) - świecki Małżeństwo rzymskie było instytucją społeczną, określoną przez normy obyczajowe, uznaną przez prawo, z niej też wywodziły się ważne skutki prawne Przesłanki: - kryterium obiektywne: wiek - kobieta musiała ukończyć 12 lat, natomiast od mężczyzny oprócz wieku 14 lat, wymaganego przez Prokulianów, Sabinianie domagali się kontroli fizycznej dojrzałości do małżeństwa (odrzucony) – w praktyce wyższe granice wieku (archeologia/epigrafika) - kryterium subiektywne - affectio maritalis - trwała wola każdej ze stron pozostawania w małżeństwie – rozwód wpisany w istotę małżeństwa (w praktyce do schyłku republiki brak rozwodów) - kryterium prawne - conubium – liczne zakazy małżeńskie

- zakaz patrycjusze-plebejusze (zniesiony 445 r. p.n.e. lex Canuleia) Conubium – prawna możliwość istnienia ważnego iustum matrimonium: „zdolność do pojęcia żony zgodnie z prawem” (Conubium est uxoris iure ducendae facultas; U. 5, 3) - zakaz patrycjusze-plebejusze (zniesiony 445 r. p.n.e. lex Canuleia) - zakazy małżeńskie wobec senatorów – od Augusta (lex Iulia de maritandis ordinibus z 18 r. p.n.e.), modyfikowane w okresie późnoantycznym – z osobami niegodnymi – z przedstawicielkami wielu zawodów i wyzwolenicami (feminae famosae - zniesione ostatecznie za Justyna I – Justynian i Teodora) - Latyni i peregryni wyjątkowo zgoda (prawo mieli Latini veteres i colonarii) - zakazy wobec żołnierzy – okres pryncypatu (zniesiony początek III w. n.e.) - zakaz małżeństw z mieszkankami prowincji – urzędnicy rzymscy (przeciwdziałanie korupcji - od Marka Aureliusza zakaz małżeństw między opiekunem a podopieczną, później też kurator (modyfikacje – liberalizacja: ale wymóg nienaruszenia dziewictwa przez tutora) - okres chrześcijański - zakaz małżeństw między chrześcijanami a Żydami, rodzicom chrzestnymi z chrześniakami - tzw. pokrewieństwo duchowe - dyskusyjny zakaz małżeństw z barbarzyńcami – IV/V w. - za Justyniana I - cudzołożnica skazana sądownie i wyrzucona przez męża porywacz z uprowadzoną kobietą – od stuprum po crimen raptus virginis późnoantyczne regulacje – zwł. C.Th. 9.24.1 (a. 318?/326?); C. 9.13.1. (a. 531) – brak przestępstwa zgwałcenia

Conubium nie mieli również krewni, a ich małżeństwo jako kazirodcze (incestum) nie wywoływało skutków - biologia a incestum Pierwotnie zakaz obejmował krewnych do szóstego stopnia pokrewieństwa włącznie, później tylko do czwartego; wyjątek wprowadził cesarz Klaudiusz: senatus consultum z 49 r. pozwoliło stryjowi pojąć bratanicę za żonę (Klaudiusz poślubił Agrypinę – swoją bratanicę!; obwiązywało aż do 342 r.) W okresie poklasycznym - brak wzajemnej zdolności do małżeństwa między dziećmi rodzeństwa (czyli z powrotem w pełni obowiązywał zakaz małżeństw krewnych do czwartego stopnia włącznie) – ADOPCJA również brak conubium - powinowactwo (adfinitas), czyli relacja przez współmałżonka – tylko w najbliższym kręgu: ojczym – pasierbica, macocha – pasierb, teść – synowa, zięć – teściowa Osoby alieni iuris musiały uzyskać uprzednią zgodę swoich zwierzchników familijnych - ustawodawstwo małżeńskie Augusta stworzyło możliwość przymuszenia zwierzchnika do wyrażenia zgody, jeżeli odmawiał jej bezpodstawnie (D. 23, 2, 19) a Justynian I uregulował ostatecznie sporną kwestię dopuszczalności małżeństwa w przypadku, gdy pater familias był umysłowo chory i z tego powodu nie można było uzyskać przyzwolenia (I. 1, 10 pr.)

Pożycie cielesne – copula carnalis - nieistotne nuptias non concubitus, sed consensus facit – „małżeństwo tworzy porozumienie, a nie faktyczne pożycie” (Ulpian, D. 50.17.30) może się rozpocząć nawet bez obecności obu stron: na przykład przez przedstawiciela. non enim coitus matrimonium facit, sed maritalis affectio – „bowiem nie stosunek płciowy czyni małżeństwo, lecz wola pożycia małżeńskiego” (Ulpian, D. 23.1.32.13).

Ustawodawstwo małżeńskie Augusta - lex Iulia et Pappia SKUTECZNOŚĆ - DYSKUSYJNA lex Iulia de maritandis ordinibus z 18 r. p.n.e. i lex Papia Poppea z 9 r. n.e. - Pierwsza z ustaw nakazywała mężczyznom pozostawanie w małżeństwie od 25 do 60 roku życia, a kobietom od 20 do 50 roku życia kobietom wolno było przez jakiś czas zwlekać z rozpoczęciem nowego związku ((pochodzenia dzieci – obawa przed turbatio sanguinis) : po rozwodzie nie dłużej niż 18 miesięcy po śmierci męża dwa lata (żałoba 10-12 miesięcy - tempus lugendi) Osoby bezżenne (caelibes) nie miały capacitas, czyli zdolności nabywania w dziedziczeniu testamentowym lex Papia Poppea wprowadziła obowiązek posiadania w małżeństwie potomstwa - przynajmniej jedno wspólne dziecko - sankcją dla bezdzietnych (orbi) była utrata capacitas w połowie ius trium liberorum – „prawo trójki dzieci”: Mężczyźni – zwolnienie od obowiązku piastowania opieki lub kurateli i zwolnienie od pozostawania nadal w związku małżeńskim Kobieta wolna – zwolniona od opieki – także testament sporządzać mogła bez zgody tutora; senatus consultum Tertulianum (za Hadriana – 117-138 n.e.) przyznano jej prawo dziedziczenia beztestamentowego wedle ius civile (przy bonorum possessio w drugiej klasie dziedziców – unde legitimi) po dzieciach bez względu na to, czy była ich agnatką, czy nie (wyzwolenica – cztery dzieci) – za osobami sui iuris, ojcem i braćmi po ojcu, na równi z siostrami po ojcu a przed innymi agnatami – za Justyniana przysługiwało każdej matce