Prawo rzymskie – prawo spadkowe II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 15.00-15.45, sala 4039 WPiA środa, godz. 10.00-10.45, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Podmioty uczestniczące w dziedziczeniu - – historyczna zmienność testamenti factio - zdolność dysponowania (t.f. activa) oraz zdolność, aby być branym pod uwagę jako dziedzic, legatariusz, tutor, a nawet jako świadek sporządzania testamentu (t.f. passiva) T.F.A. dojrzali obywatele rzymscy sui iuris, cieszący się zdolnością do czynności prawnych (nie byli głusi lub niemi, nie byli furiosi ani prodigi) okres cesarstwa – synowie z peculium castrense i p. q. castrense (ab intestato – peculium wraca do pater familias) – niedojrzali pozbawieni prawa testowania nawet przy auctoritas tutorum Latini mogli sporządzać testament (poza Latini iuniani - wyzwoleńcy wyzwoleni nieformalnie na podstawie prawa pretorskiego nieposiadający prawa przysługującego obywatelom Rzymu) Peregrini – jeśli civitas przyznawała im prawo sporządzenia testamentu (pozbawieni peregrini deditici) mulieres – dopuszczalność testamentu mancypacyjnego przy auctoritas tutorum (ale możność zmiany tutora przez coëmptio fiduciae causae, II w. – możność zmuszenia tutora poza patronus i pater familias; przywilej ius trium liberorum i zanik opieki nad kobietami) świadek mancypacji lub libripens, który nie zaświadczył o mancipatio (Ustawa XII Tablic) – jako niegodziwy pozbawiony prawa bycia świadkiem testamentu (intestabilis – okres chrześcijański termin odnoszony do heretyków i apostatów – zakaz czynności mortis causa) Dziedziczenia beztestamentowe – istotna zdolność prawna spadkodawcy w chwili śmierci Dziedziczenie testamentowe - nieprzerwana zdolność prawna od sporządzenia testamentu do śmierci, oraz zdolności do czynności prawnych przynajmniej w pierwszym z tych momentów

T.F.P. – przy dziedziczeniu beztestamentowym wymagano w momencie powołania do spadku (zazwyczaj chwila śmierci spadkodawcy), oraz przy przyjęciu spadku, jeśli w ogóle było wymagane. Dziedzic testamentowy musiał ją mieć w chwili sporządzenia testamentu, powołania i nabycia. Nie wymagano ciągłości, co oznacza, że bez znaczenia była jej ewentualna utrata między wskazanymi momentami. Zdolność do dziedziczenia miały obywatele rzymscy oraz postumus – dziecko narodzone po śmierci ojca, poczęty przynajmniej w momencie śmierci spadkodawcy (pierwotnie w dziedziczeniu testamentowym wymagano, aby żył już w momencie sporządzania aktu ostatniej woli) Jeśli wszedłby pod patria potestas spadkodawcy, gdyby się wcześniej urodził, nazywano go postumus suus; w innych przypadkach mówiono o postumus alienus (ius civile – tylko p. suus; ius honorarium – także p. alienus – ale zakaz otrzymania fideikomisu od Hadriana, pan. 117-138) personae incertae (wyraźniej określone – np. „kto z moich kuzynów ożeni się z moją córką”) – ale zakaz otrzymania fideikomusu od Hadriana (pan. 117-138) servi – zakaz ab intestato ale niewolnicy mieli testamenti factio passiva (za favor testamenti oraz favor libertatis) Latini - tylko latini iuniani brak capacitas; ale możliwe otrzymanie fideikomisu

T.F.P. - „Osoby prawne” państwo rzymskie (SPQR) - zdolność dziedziczenia po swych obywatelach i po obcych municipia, civitates i colonie - uważano za personae incertae (albo byty zbiorowe, albo jako suma części składowych) – zrównane statusu z edyktem Karakali 212 r.: beztestamentowo po własnych wyzwoleńcach; zapisy za Augusta (27 p.n.e.-14 n.e.) i prawo otrzymania przez municipia i civitates fideikomusu uniwersalnego od Hadriana (pan. 117-138), dziedziczenie testamentowe po własnych wyzwoleńcach – pełna zdolność dziedziczenia najpóźniej C. 6.24.12 (a. 469) podmioty prywatnoprawne (collegia): beztestamentowo po własnych wyzwoleńcach, legaty i fideikomisy za Marka Aureliusza (pan. 161-180) Euergetyzm źródłem – dla gmin: akwedukty, kanalizacja, igrzyska oraz dziedziczenie bóstw – świątynie i kolegia kapłańskie; okres chrześcijański – testamentowo kościoły, zakony, biedni, jeńcy wojenni, Justynian (pan. 527-565) – Chrystus, aniołowie i święci T.F.P. – pozbawieni lub ograniczeni: peregrini oraz zakaz otrzymania fideikomusu od Hadriana (pan. 117-138) mulieres: lex Voconia (169 r. p.n.e.) – zakaz dziedziczenia kobieta w testamencie mancypacyjnym, jeśli oszacowany majątek spadkodawcy wynosił więcej niż 100 000 asów (brak znaczenia już późna Republika); ius civle - ab intestato: tylko równe prawa z mężczyznami w dziedziczeniu po ojcu, braciach lub siostrach (pełne zrównanie w ius honorarium i prawo cesarskie - fideikomisy) Inne grupy: okres poklasyczny – heretycy, apostaci, dzieci zdrajców (tylko kwarta po matce), wdowy jeśli wyszły za mąż podczas żałoby (1. rok) – tylko beztestamentowo po krewnych III. stopnia

Capacitas (incapacitas): spadek przechodzi na kolejnych dziedziców indignitas: konfiskata na rzecz fiskusa Nie upada ustanowienie dziedzica – rozrządzenia testamentowe w mocy Capacitas - zdolność w zakresie dziedziczenia testamentowego, której nie wyłączały postanowienia konkretnych ustaw Historyczna zmienność – do V w. przetrwały tylko lex Iulia et Papia (18 p.n.e.-9. n.e.): niepozostający w małżeństwie- caelibes nie nabywali niczego, zaś niemający dzieci małżeńskich-orbi byli niezdolni w połowie: kosztem pozbawionych capacitas zyskują inni dziedzice – jako caducum (w nagrodę, nie zaś tytułem przyrostu). Caduca przypadają także w legacie damnacyjnym, gdzie prawo przyrostu nie działa. Dopiero gdyby nie było legatów damnacyjnych, caduca windykuje fiscus Senatus consultum Iuventianum (129 r.): w przypadku sprzedaży przez posiadacza spadku rzeczy spadkowych przed litis contestatio w złej wierze odpowiadał, jak gdyby rzecz jeszcze posiadał. Gdy był w dobrej wierze, odpowiadał za cenę bez odsetek lub w granicach wzbogacenia – rozciągnięte przez jurysprudencję na hereditas petitio (przejęte do współczesnego prawa – 2024 BGB) incapacitas - dolegliwość, przewidziana przez ustawodawcę, i powodująca u powołanych niemożność nabycia lub nieważność tego, co nabyto Indignitas – niegodność dziedziczenia lub otrzymania zapisu (konstytucje cesarskie) – przejęta do współczesnego ustawodawstwa – w prawie rzymskim odrębne kazusy: zabójca spadkodawcy, nie pomścił śmierci lub nie podtrzymał powództwa, cudzołożnicy zawierający małżeństwo, małżeństwo urzędnika z mieszkanką prowincji, działanie przeciwko spadkodawcy etc.

Testament i dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato) a dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas). Osobno – darowizny na wypadek śmierci (opór - zrównane ostatecznie z legatami za Justyniana) WAGA SPORZĄDZENIA TESTAMENTU – społeczny obowiązek Dla ważności testamentu - właściwa forma aktu ostatniej woli oraz jego treść, gdzie konieczne minimum stanowi ustanowienie dziedzica Treść testamentu – wymiar społeczny, religijny i majątkowy Odwołanie testamentu: ius civle: contrarius actus ius honorarium: zniszczenie według prawa justyniańskiego można było po prostu odwołać testament bez sporządzania nowego, ale dopiero po 10 latach i to jeszcze wobec trzech świadków lub przez oświadczenie złożone do akt publicznych (C. 6.23. 27)

Testamenty – wyliczenie form Testamenty zwykłe ius civile okres archaiczny (element publiczny) Testamentum calatis comitiis - ogłaszano publicznie na odbywających się dwa razy w roku zgromadzeniach ludowych (konsultacja pontyfików?) – ustny, publiczny, tylko mężczyźni Testamentum in procinctu – wobec uzbrojonych w szyku bojowym współobywateli – ustny, publiczny, na wypadek wojny, tylko mężczyżni Rozwój dalszy (prywatne formy): testament mancypacyjny – testamentum per aes et libram III w. p.n.e. (popularność w okresie klasycznym) Testament zwykły ius honorarium - testament pretorski (popularność w okresie klasycznym) Testamenty zwykłe prawa cesarskiego – okres poklasyczny (nawrót do form publicznych) testamentum apud acta - testamentum principi oblatum - Testamentum tripertitum (nazwa w okresie justyniańskim) testamentum holographicum (Novella Valentiniani 21.2) - JEDYNY KONIECZNIE WŁASNORĘCZNY – niekoniecznie podpisany, niekoniecznie data – zaakceptowany na Zachodzie - nie zaakceptowany przez Justyniana I – przyczyny i popularność z modyfikacjami na rzecz dochowania formy (podpis, data) – ODMIENNE KORZENIE RENESANSU TESTAMENTU (rola Kościoła katolickiego i koncepcji czyśćca [purgatorium]); zagadnienia prywatnomajątkowe z czasem Testamenty szczególne - żołnierski (okres pryncypatu) oraz epidemia, niewidomy i analfabeta (przełom III i IV w.)

Testamenty ius civile okres archaiczny Testamentum calatis comitiis - ogłaszano publicznie na odbywających się dwa razy w roku zgromadzeniach ludowych (konsultacja pontyfików?) – ustny, publiczny, tylko mężczyźni Testamentum in procinctu – wobec uzbrojonych w szyku bojowym współobywateli – ustny, publiczny, na wypadek wojny, tylko mężczyżni Rozwój testamentu mancypacyjnego – wykorzystanie mancypacji pierwotne mancipatio familiae: pater familias przewidując rychłą śmierć, zwracał się do przyjaciela i przez mancypację przenosił na niego cały majątek, tj. familia (patrimonium) a familiae emptor miał spełnić wypowiadaną przy okazji mancypacji prośbę o przekazanie majątku wskazanym osobom - dwukrotna czynność inter vivos a nie testamentum, oparta na fiducia (honor – więzy między mężczyznami) Mancipatio familiae nie pozwalało przenosić ani długów, ani wierzytelności - przedmiot spadku tylko dobra materialne Prywatna forma – obejście wymogów testamentów calatis comitiis i in procinctu

Testament mancypacyjny – okres klasyczny Testament mancypacyjny – testamentum per aes et libram III w. p.n.e., ustny, publiczny, dla pamięci i w celach dowodowych zapisywany na tabliczkach – tabulae (nie dawało się odwołać testamentu przez zniszczenie tabliczek), 5. świadków i libripens, formalnie nadal akt dwustronny, dopuszczalny dla kobiet (z auctoritas tutoris); jedność aktu – krótka przerwa (C. 6.23.28.3–4 – a. 530) Mancypacja jako fiducjarne przewłaszczenie stanowiła wyłącznie formę - pozostawała bez znaczenia dla treści oraz skutków czynności prawnej, brak zależności od fides nabywcy – sama wola testatora wywoływała skutki prawne (nabywają mortis causa wskazani spadkobiercy a nie familiae emptor) – wymóg zniesiony w IV w. (w praktyce 5. świadków) Wykładnia ustawy XII Tablic: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto – „Tak jak rozporządził co do majątku lub opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem” (T. 5,3) – TYPOWO RZYMSKIE Nuncupatio – ustne ogłoszenie woli (obejście z czasem; zniesione w IV w.) Nabywca mówił następnie: „oświadczam, że majątek i pieniądze twoje w powierzeniu i rozporządzeniu twoim są moją własnością i niech będą nabyte przeze mnie za pomocą tego spiżu i wagi, żebyś ty mógł prawnie sporządzić testament, zgodnie z ustawą publiczną” (nawiązanie do wymogów testamentów publicznych okresu archaicznego).

Testament pretorski – okres klasyczny Formalnie tylko zapowiedź w edyckie pretorskim udzielenia bonorum possessio osobom wskazanym w tabliczkach, opatrzonych pieczęciami co najmniej siedmiu świadków – obligatoryjna równoczesna obecność (opieczętowania tabliczek testamentowych na zewnątrz); pisemność – łacina, od II w. przywileje jednostkowe – greka, oficjalnie 439 r. (ale pretor mógł na podstawie swojego imperium dopuścić wykonanie testamentu na podstawie świadectwa 7. świadków – funkcja dowodowa); jedność aktu – krótka, błaha przerwa (C. 6.23.28.3–4 – a. 530); w praktyce – kopie; projekt – ew. kodycyl lub uznanie od każdego ze świadków wymagano podpisu oraz własnoręcznej adnotacji, o jaki i czyj testament chodzi – brak wymogu podpisu i sporządzenia przez spadkodawcę (podpis spadkodawcy wyłączał odpowiedzialność za dodanie czegoś przez sporządzającego testament – S.C. Libonianum z 16 r. oraz ustawodawstwo cesarskie) wyłączenie dwustronności czynności prawnej - uznanie przez pretora nowej formy testamentu: pisemny akt jednostronny, wiernie oddający ostatnią wolę spadkodawcy W razie istnienia dwóch ważnych testamentów: cywilnego i pretorskiego, tyle że sporządzonych w różnym czasie, znaczenie miał późniejszy Jeśli nie było testamentu cywilnego, pretor wprowadzał w bonorum possessio dziedzica ustanowionego w testamencie pretorskim, jednak sine re. Gdyby bowiem się zgłosił dziedzic beztestamentowy prawa cywilnego, otrzymałby spadek. Antoninus Pius (pan. 138-161) przyznał przeciw niemu exceptio doli, aby spadek otrzymały osoby wskazane przez testatora (G. 2.120).

Testamenty zwykłe – okres poklasyczny testamentum apud acta – a. 413, powrót do formy t. publicznego, akta sądowe – funkcja świadka (C. 6.23.19). testamentum principi oblatum – archiwum publiczne magister libellorum – funkcja świadka Testamenty prywatne – Nov. Val. 16 ‚tripertitum’ = C. 6.23.21pr. (a. 439) wymóg siedmiu świadków przy testamentach prywatnych (ustnych i piśmiennych – niekonieczna własnoręczność i podpis) ius civile – jednoczesność sporządzenia ius honorarium – pieczęć prawo cesarskie – przedstawiany 7. świadkom i ich podpisy (8. jeśli testator niepiśmienny); podpis wystawcy własny na otwartej części dokumentu Nov. Val. 21.2 (a. 446) – testamentum holographicum – per holografam scripturam kazus kobiety spadkodawczyni i spadkobierczyni JEDYNY KONIECZNIE WŁASNORĘCZNY – niekoniecznie podpisany, niekoniecznie data – zaakceptowany na Zachodzie - nie zaakceptowany przez Justyniana I Testamentum tripertitum Justyniana I (I. 2.10.3; oraz C. 3.23.28 - a. 531) – nawiązanie do C. 6.23.11 (a. 429) dopuszczając błahe przerwy i zniesienie wymogu podpisu przy testamencie własnoręcznym

Testamenty szczególne - pojawiły się w prawie poklasycznym (przełom III/IV w) testament w czasie epidemii - niekonieczna obecność jednoczesna świadków C. 6.23.8 (a. 290) – szczególne, przejściowe okoliczności (także 5. świadków dla odwołania wcześniejszego testamentu i ustanowieniu jako spadkobierców dziedziców beztestamentowych oraz testament sporządzany na wsi – ostatni C. 6.23.31 – a. 530) Testament osoby niewidomej i analfabety - 8. świadków: C. 6.23.21.1. (a. 439) sporządzany przez tabularius (‚notariusz’) i odczytywny spadkodawcy, przy braku tabularius wobec 8. świadków (C. 6.22.8 – a. 521) Testament żołnierski – początkowo osobisty przywilej (od Gaius Julius Caesar – 100-44 p.n.e.), rozszerzany przez ustawodawstwo cesarskie (mandata) i edictum provinciale (żołnierze–alieni iuris w stosunku do peculium castrense) wprowadzenie w bonorum possessio na podstawie każdego testamentu sporządzonego przez żołnierza – ważny przez 1. rok od honesta missio) pełna swoboda utrzymano jedynie: ograniczenia wyzwoleń, zakaz stawiania w testamencie warunków niezgodnych z prawem lub niemoralnych, nieważność zapisów na rzecz incertae personae oraz legatów poenae nominae, a także stosowanie S.C. Libonianum 16 AD, rozciągającego karanie za fałszerstwa na dopisywanie rozrządzeń do testamentu stopniowy zanik znaczenia – liberalizacja testamentów zwykłych C. 6.21.17 (a. 529) – przywilej dla wszystkich biorących udział in expeditionibus (okoliczności a nie przywilej grupowy - swoboda w zakresie formy i treści – testament wojskowy?)

Treść testamentu Ustanowienie dziedzica heredis institutio - słowa stanowcze – caput et fundamentum intellegitur totius testamenti heredis institutio (G. 2.229; I. 2.20.34) - liberalizacja w okresie klasycznym; dopuszczenie wskazania w kodycylach (okres cesarstwa – testamentum per relationem); Konstantyn I (pan. 306-337) – zniesienie wymogu formy dla heredis institutio (ale semel heres semper heres: zakaz warunku – jedynie zawieszający, oraz terminu) zasadniczo uncje w przypadku wielu dziedziców (sextans - 2/12, quadrans - 3/12, triens - 4/12, quincunx - 5/12, semis - 6/12, septunx - 7/12, bes - 8/12, dodrans - 9/12, dextans - 10/12, deunx - 11/12) – zasada sukcesji uniwersalnej korygowała błędne wskazania institutio ex re certa – formalnie niedopuszczalne (fideikomis uniwersalny wyjściem); interpretacja jurystów – na rzecz traktowania słów jako nie dodanych (długi i wierzytelności dzielić po równo); prawo justyniańskie – jako zapisobierca Inne: niekonieczne ale b. częste (historyczne nawarstwienia): substytucje, wydziedziczenia (skutkiem pominięcia – dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne); legaty (funkcja alimentacyjna); wyzwolenia (prawo patronatu); wyznaczenie tutora; decyzje co do wyzwoleńców; fideikomisy - zapisy powiernicze (funkcja alimentacyjna) – kolejność zmienna: wyzwolenie przed ustanowieniem b. niewolnika dziedzicem; polecenia (modus) – też w kodycylach; klauzula kodycylarna