HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA POLSKIEGO 2018/19 WYKŁAD: HISTORIA PRAWA POSTĘPOWANIE SĄDOWE

Polskie postępowanie sądowe

ZASADY PROCESOWE 1. Skargowość – akuzacyjność 2. Sporność – kontradyktoryjność 3. Dyspozycyjność – rozporządzalność przedmiotem postępowania 4. Ustność 5. Jawność 6. Formalizm procesowy

Skargowość-akuzacyjność księga elbląska [4.1] Jeśli ktoś przyjdzie przed swojego sędziego i skarży na kogoś, kto przy tym nie jest obecny, [wówczas] pyta go sędzia, czy chciałby go pozwać. Jeśli ów mówi, że chętnie chciałby go pozwać, wówczas sędzia nakazuje komornikowi, aby go zapozwał. SKARGA-ŻAŁOBA http://ihp.wpia.uw.edu.pl/?material=teksty-zrodlowe-z-historii-prawa-i-ustroju-polskiego

Sporność – kontradyktoryjność księga elbląska [4.9]Jeśli jakiś człowiek skarży tego, kto jest obecny, wówczas sędzia mówi: Odpowiadaj.   http://ihp.wpia.uw.edu.pl/?material=teksty-zrodlowe-z-historii-prawa-i-ustroju-polskiego 

Dyspozycyjność-rozporządzalność księga elbląska [5.1]Jeśli odpowiadając na skargę mówi, że jest niewinny, wówczas pyta go sędzia, czy ma świadka. [5.6]Jeśliby jednak skarżący początkowo, w chwili wymieniania świadków, zgodził się na nich, lecz następnie zarzucił, że są oni przekupieni (albo wszyscy, albo jeden z nich), wówczas wolno mu powiedzieć: świadkowie są kupieni, nie zgadzam się na nich, dlatego chcę się pojedynkować. Wówczas pierwszy [ze świadków], któremu postawiono [ten] zarzut, mus się z nim pojedynkować. http://ihp.wpia.uw.edu.pl/?material=teksty-zrodlowe-z-historii-prawa-i-ustroju-polskiego

USTNOŚĆ KSIĘGA ELBLĄSKA [4.9]Jeśli jakiś człowiek skarży tego, kto jest obecny, wówczas sędzia mówi: Odpowiadaj.   http://ihp.wpia.uw.edu.pl/?material=teksty-zrodlowe-z-historii-prawa-i-ustroju-polskiego 

Formalizm procesowy księga elbląska [5.7]Jeśli ktoś ma przysięgać, to powinien mówić tak: O co mnie N. obwinia, temu jestem niewinny. Tak mi dopomóż Bóg i święty Krzyż.     [5.8]Wtedy winien on położyć na nodze krzyża dwa palce prawej ręki, ten [palec], który znajduje się przy kciuku i palec środkowy . Jeśli położy palec gdzie indziej, wówczas upada w przysiędze. Najpierw winien on wypowiedzieć słowa, a potem dotknąć krzyża.     [5.9]Tak samo winien postąpić jego świadek. Każdy z nich z osobna winien przysięgać tak: Co N.N zarzuca, temu jest on niewinny. Tak mi dopomóż Bóg i święty Krzyż.     http://ihp.wpia.uw.edu.pl/?material=teksty-zrodlowe-z-historii-prawa-i-ustroju-polskiego

Strony procesowe POWÓD / OSKARŻYCIEL – PIERCA, ACTOR POZWANY/OSKARŻONY – SĄPIERZ, REUS

KARA ZA NIESTAWIENNICTWO - NIESTANNE Przebieg procesu SKARGA/POZEW POWODA POSTAWA POZWANEGO – NIEOBECNOŚĆ NA TERMINIE ROZPRAWY: [4.4] Jeśli pozwany nie stawi się w wyznaczonym dniu przed sędzią, płaci on karę 6 grzywien. Wówczas musi on [skarżący] zapozwać go ponownie przez komornika albo przez znak sędziego. Jeśli [i] wówczas [pozwany] nie stawi się w wyznaczonym sobie dniu, to płaci ponownie 6 grzywien. I wtedy musi [oskarżyciel] zapozwać go po raz trzeci, w taki sam sposób, jak to wyżej powiedziano. [4.5] Jeśli ponownie się nie stawi [pozwany], wówczas skarżący uzyskuje pełne potwierdzenie swej skargi. [Wówczas] sędzia winien zarządzić ciążenie go, tak za jego kary sądowe, jak i wierzytelność skarżącego. DYLACJA/ODROCZENIE [4.6] Jednak usprawiedliwia [niestawiennictwo] pozwanego człowieka choroba, uwięzienie i służba u panującego.     [4.7]Która z przyczyn wymienionych była przeszkodą uniemożliwiającą mu stawiennictwo, tego musi dowodzić samotrzeć, z tymi ludźmi, których sam [pozwany] wskaże i na których przyzwoli sędzia.   KARA ZA NIESTAWIENNICTWO   - NIESTANNE http://ihp.wpia.uw.edu.pl/?material=teksty-zrodlowe-z-historii-prawa-i-ustroju-polskiego

Przebieg procesu ODPOWIEDŹ POZWANEGO: 1) PRZYZNANIE FAKTÓW 2) NEGACJA [5.1]Jeśli odpowiadając na skargę mówi, że jest niewinny, wówczas pyta go sędzia, czy ma świadka.

Postępowanie dowodowe zasada bliższości do dowodu BLIŻSZOŚĆ DO DOWODU – prawo przedstawienia dowodu; przysługiwało: 1) pozwanemu 2) osobie wyższej stanem Przeciwieństwo zasady ciężaru dowodu: każdy kto coś twierdzi musi to udowodnić

Postępowanie dowodowe formalna teoria dowodowa Każdy dowód miał z góry przez sąd określoną wartość Najwyższą wartość miało przyznanie się Najczęściej spotykane dowody: świadkowie Pod koniec średniowiecza nabiera znaczenia dowód z dokumentu: publiczny (królewski lub sądowy) ewentualnie prywatny (w razie wątpliwości co do autentyczności zaprzysięgano jego autentyczność) Rekognicja (urzędowa relacja o przeprowadzonej czynności sądowej) Wstecz (sprawdzenie w innym sądzie faktu dokonania określonej czynności procesowej i złożenie relacji) Złapanie na gorącym uczynku lub z licem (skradzionymi rzeczami)

Postępowanie dowodowe świadkowie [5.2] Jeśli twierdzi, że go ma, wówczas [sędzia] nakazuje mu, by go [świadka] wymienił, podał jego imię. Gdy on ich wymienia, wówczas po podaniu imienia każdego świadka z osobna, sędzia pyta skarżącego, czy go przyjmuje; on może odrzec: tak albo nie. Którego zaś on przyjmuje, tego sędzia poleca zapisać. Kiedy wszyscy są zapisani, wówczas sędzia poleca, by ich stawił czternastego dnia.       [5.4]Jeśli po czternastu nocach stawi się ze swoimi świadkami i tak jak mu polecono przeprowadzi dowód, wówczas jest wolny od zarzutu.    

Postępowanie dowodowe pojedynek [5.6]Jeśliby jednak skarżący początkowo, w chwili wymieniania świadków, zgodził się na nich, lecz następnie zarzucił, że są oni przekupieni (albo wszyscy, albo jeden z nich), wówczas wolno mu powiedzieć: świadkowie są kupieni, nie zgadzam się na nich, dlatego chcę się pojedynkować. Wówczas pierwszy [ze świadków], któremu postawiono [ten] zarzut, musi się z nim pojedynkować.

Postępowanie dowodowe pojedynek [23.1]Jeśli sędzia nakazuje odpowiadać temu, przeciw któremu wnosi się skargę, a on mówi, że jest niewinny, wówczas sędzia go zapytuje, czy ma świadków. [Jeśli nie] wtedy sędzia jemu nakazuje, aby stoczył pojedynek. [23.2]Jeśli ów wówczas powie, że chętnie będzie walczył, to ma [wtedy] zapewnione 14 dni. Jeśli [jednak] obaj chcą się zaraz pojedynkować, [to] sędzia im na to zezwala.     [23.3]Jeśli obaj są chłopami, to oni walczą na kije. Jeśli jednak chłop oskarżył rycerza, wówczas muszą oni walczyć mieczami. Jeśli zaś rycerz skarży chłopa, musi on walczyć na kije. [23.4]Należy im wówczas posypać głowy popiołem, tak by sprawić, żeby ich włosy były pełne popiołu, ile tylko może się [go] w nich utrzymać; a to dlatego, aby popiół - jeśli [pojedynkujący się] zostanie uderzony w głowę - powstrzymywał krew, tak, aby nie spływała mu do oczu i nie przeszkadzała w pojedynku. Także każdy z nich ma mieć tarczę i pod ramieniem poduszkę, dzięki czemu mógłby on wygodniej dźwigać tarczę. I każdy winien mieć kij. Jeśli go upuści, to należy mu znowu go podać. [23.5] 1 biją się oni tak długo, aż jeden z nich przyzna, że [walkę] przegrał albo za takiego [pokonanego] zostanie uznany.     [23.6]Jeśli ten, kto drugiego oskarżył, nie osiągnie zwycięstwa, z tego powodu nie płaci kary. [23.7]Jeśli zostanie pokonany ten, którego oskarżono, musi płacić karę odpowiednio do tego, ile warta jest rzecz, o którą został oskarżony.

POSTĘPOWANIE DOWODOWE ORDALIA – próba żelaza (1) [24.1]Jeśli swojemu człowiekowi, który zostaje oskarżony, a nie może mieć świadków, sędzia nakazuje walczyć, a ten odpowiada, że nie może walczyć i w jakikolwiek sposób swojej niezdolności [do pojedynku] dowodzi, wówczas musi on nieść żelazo. [24.2]Są [tego] dwa sposoby. Jeden polega na tym, że kładzie się żelazo, jedno o krok od drugiego, nie za daleko, lecz tak, by można było po nich stawiać [takie] kroki, jakie zazwyczaj się robi. Tak należy zaznaczyć [miejsce] o jeden krok przed pierwszym żelazem, z którego ma on wkroczyć na żelazo, tak w ażeby on przeszedł trzy kroki po żelazie. Żelaza powinny być tak zrobione, jak podeszwa człowieka od pięty aż do środka stopy. [24.3]Jeśli się człowiek poparzy - on jest zwyciężony. Jeśli zaś nie wkroczy na żelazo albo jeśli zrobi jeden krok niewłaściwie - on jest zwyciężony.   [24.4]Należy mu oparzenie opatrzeć woskiem i opiekować się nim troskliwie aż do trzeciego dnia. Tak można stwierdzić, czy jest on poparzony czy nie. [24.5]Człowieka, który ma kroczyć po żelazie, musi prowadzić dwóch ludzi i uczyć go, jak często on chce, po to, by we właściwym czasie on to dobrze umiał i nie pogubił się. Dawniej był zwyczaj, że dwóch obecnych księży, prowadziło człowieka, gdy kroczył po żelazie. Teraz to już wyszło z użycia, dlatego prowadzą go dwaj inni ludzie, kim by oni nie byli.

POSTĘPOWANIE DOWODOWE ORDALIA – próba żelaza (2) [24.6]Drugi sposób polega na tym, że żelazo kładzie się na kamieniu albo na żelazie, z wolnym miejscem, tak, aby człowiek mógł żelazo uchwycić od spodu i unieść. Które [żelazo] niesie on trzy kroki.     [24.7][Jeśli] rzuci je na ziemię wcześniej, to jest pokonany, co do tego, w czym go obwiniono. Tak samo uchodzi za pokonanego jeśli się poparzy. [24.8]Rękę należy mu opatrzeć, jak to zostało wyżej powiedziane. [24.9]Te obydwa żelaza, to pierwsze i to drugie, należy rozżarzyć. [24.10]A kapłan winien je pobłogosławić modlitwą, która tu niżej jest napisana. Gdy przyjdzie kapłan na to miejsce, gdzie ma być rozżarzone żelazo, to winien on tak [samo] miejsce, [jak] i żelazo pokropić święconą wodą, aby odpędzić diabelskie podstępy. Dawniej był zwyczaj odprawiania mszy, która do tego była przeznaczona. Teraz to wyszło z użycia, wszakże winien on odmówić siedem psalmów i następujący pacierz  [24.12]Wszechmogący wieczny Boże, który przenikasz tajemnice serc, błagamy Cię pokornie, aby - jeśli ten człowiek winny jest przestępstw jemu zarzucanych, i mając przez diabła zatwardziałe serce, odważy się rękę swoją położyć na rozpalone żelazo - Twoja najsprawiedliwsza prawda raczyła zaświadczyć, że w jego ciele pokazała się Twoja moc, aby jego dusza została przez skruchę i spowiedź wybawiona. Jeśliby jednak - ufny w jakąś diabelską przewrotność i szalbierstwo - zechciał czyn swój zataić i ukryć, niech Twoja święta prawica zechce całą diabelską chytrość wniwecz obrócić. [24.14]Jeśliby ten sąd się odbył i człowiekowi (poddanemu próbie) opatrzy się poświęconym woskiem ręce, wówczas jest wskazane, aby ten człowiek używał wody święconej, a potem, dopóki sąd [boży] nie dojdzie do końca, jest wskazane, aby on do każdej swojej strawy mieszał święconą sól i wodę święconą, i spożywał razem.    

Postępowanie dowodowe WIARYGODNOŚĆ STRONY/ŚWIADKA [26.6]Wszakże niektóry mężczyzna jest tak poważany, że rozstrzyga się sprawę tylko polegając na jego słowie. Tak samo jest z niektórą kobietą.

Proces polski - reforma Wpływy procesu rzymsko-kanonicznego

Ferie sądowe Solenne (święta kościelne) Żniwne (13.07-24.08) Nadzwyczajne (sejm walny lub sejmiki przedsejmowe, pospolite ruszenie)

Zastępcy procesowi XIV w. prolocutor – procurator (advocatus) A) z ustawy B) z urzędu C) z wyboru (płatni od 1543 r.) Kauzyperda, lichy adwokat, wyraz żartobliwie ułożony z łac. causa, sprawa perdo, tracę, przegrywam, na wzór causidicus, znaczącego po łacinie także lichego adwokata Z. Gloger, Encyklopedia staropolska https://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska/Kauzyperda

pozew Pisemny Formula Processus 1523 r.: „3. […] aby w tym pozwie wyrażone było nazwisko (nomen) powoda i pozwanego i o co ten został pozwany, tak aby się pozwany dowiedział, o co przez powoda został wywołany [przez sąd]. 4. A gdzieby jednak nie dowiedział się należycie, powód obowiązany będzie tu wobec sądu w swojej żałobie objaśnić pozwanemu swoje zamierzenie. 5. A jeśliby kto w tego rodzaju pozwie opuścił tytuł albo nazwisko powoda lub pozwanego albo gdyby sam pozew był opieczętowany fałszywą pieczęcią, taki powód płaci tu bezzwłocznie za tego rodzaju niedostatek pozwu swojego sześć skojców stronie i tyleż sądowi, w dalszym ciągu będzie mógł wnosić żałobę z tego samego pozwu, a tegoż niedostatek nie ma być przeszkodą, a pozwany będzie odpowiadać mu na zarzuty” Historia Państwa i Prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. A. Gulczyński et alia, Poznań 1995, s. 148

EKSCEPCJE i akcesoria Zarzuty procesowe (ekscepcje): - dylatoryjne (np. brak umocowania zastępcy procesowego) -deklinatoryjne (np. niewłaściwość sądu) -peremtoryjne (np. stan rzeczy osądzonej) Sprawy uboczne (akcesoryjne): -sententia interlocutoria (wyrok przedstanowczy): zaskarżalny lub niezaskarżalny

Sententia definitiva WYROKI STANOWCZE Rozstrzygnięcie na podstawie materiałów sprawy a nie własnego przekonania Sporządzane na piśmie na wniosek strony do XVI w. Sporządzane na piśmie z urzędu od XVI w. Wpisywane do ksiąg sądowych Wyroki oczne i zaoczne Wyroki uwalniające i zasądzające Wyrok zasądzający zaoczny to KONDEMNATA

ŚRODKI ODWOŁAWCZE Najstarszy - nagana sędziego; przekształcony w mocję W sądownictwie ziemskim apelacja wprowadzona w 1523 (Formula Processus): „39. W przypadku jednak, gdy ktoś będąc prawem pokonany nie chciałby przyjąć wyroku sędziego, chcemy aby to było jako prawo przestrzegane, iżby każdemu wolno było od wyroku sądu ziemskiego lub grodzkiego nie w drodze nagany sędziego, lecz po prostu ustnie apelować do roków generalnych, które winny być odprawiane corocznie, ilekroć wypadnie, w czasie wielkiego postu w miejscach do tego wyznaczonych. […]sąd od którego wniesiono apelację, obowiązany będzie wydać stronom spór wiodącym na piśmie ze swoich akt żałoby i odpowiedzi i ich kontrowersje […]” Gravamen – w przypadku nie przyjęcia apelacji przez sąd; Male obtentum – przeciwko wyrokowi zaocznemu

PRAWOMOCNOŚĆ WYROKU res iudicata Niewzruszalność orzeczenia w drodze zwyczajnych środków odwoławczych Wykonalność orzeczenia

Proces inkwizycyjny

BARTŁOMIEJ GROICKI „POSTĘPEK SĄDÓW OKOŁO KARANIA NA GARDLE”

Zasady orzekania „Którym moc od Boga dana iest aby sądzili a sprawiedliwością szafowali maią na to baczenie mieć aby sprawiedliwie sądzili gdyż sam Bóg to w piśmie przykazuie: sprawiedliwie sądźcie synowie ludzcy, nie za dary, które zaślepiają serca mądrych a wywracają słowa sprawiedliwych: nie maiąc też baczenia na osoby wedle Boga y sprawiedliwości, czyniąc sprawiedliwość każdemu iako ubogiemu iako bogatemu tak swemu iako obcemu albo postronnemu y nie patrząc na żadną różność osób, na zacność albo podłość, żeby iedney osoby inaczey niż drugiey nie sądzili iedno każdego sprawiedliwie. […] Sędzia […] aby się strzegł iakoby się nie odchylił od sprawiedliwości a nie dał się nikomu odwieść od sprawiedliwego sądu ani pochlebstwem ani przyiaźnią a powinowactwem ani bojaźnią a strachem mocnieyszego ani też dary iakimikolwiek. A sędziowie maią sądzić trzeźwo będąc, nie iedząc ani pijąc sądy odprawować. Ma też być sędzia mądry, uczony, biegły y sprawiedliwy […]”. https://polona.pl/item/ten-postepek-wybran-iest-z-praw-cesarskich-ktory-karolus-v-cesarz-kazal-wydac-po,NDA3NzA0MTI/16/#info:metadata

FAMA PUBLICA „OSŁAWIENIE PUBLICZNE” „Podejrzani ludzie o których sława jaka zła jest, mogą być imani, i do więzienia dawani. Ale pierwej niźliby mieli być męczeni, ma być dostateczne wywiadowanie czyniono. Bo nie zawżdy ten winien bywa, kogo skarża a obwinia, a nie zarazem winien zostawa za oskarżeniem, jedno gdy się już występ a zły uczynek jego pokaże. Przeto też nie zarazem ma być męczon, jedno gdzieby już słusznie i dostatecznie znaki były występku jego. […] sława albo powieść, która by o takowym była, ma być uważowana, i ma być na to baczenie, skąd by ta powieść, albo od jakich ludzi była o nim puszczona, jeśliże nie od nieprzyjaciół, albo lekkich jakich ludzi, coby nie barzo godni wiary byli, albo też jeśli od statecznych a dobrych ludzi takowa sprawa pochodzi, bo nie zarazem potwarzy, albo leda lekkim powieściam, ma być wierzono.” http://archive.is/IiZlC

Delacja oskarżenie wniesione przez pokrzywdzonego lub inną osobę „Przed urzędem gajnym zupełnym, tak wójtowskim jako radzieckim nowowiśnickim stanąwszy oblicznie szlachetnie urodzony Jego Mość Pan Franciszek Łodziński, dzierżawca natenczas wsi Królówki, propozycyją solenną wniósł i żałobę swoję przeciwko obwinionej Katharzynie z Wojnicza, którą oddał do więzienia, prosząc z niej z pewnych koniektur inkwizycyjej i sprawiedliwości, podług uwagi i rozsądku uważnego w tej słowa: Moi łaskawi Panowie Sędzia! dałem tu do więzienia pod jurysdykcyją Waszmościów tę białęgłowę imieniem Katarzynę, a to dlatego, że słysząc ją od ludzi różnych, iż się ta baba bawi gusłami i zabobonami, ludzi uzdrawiając przez takowe gusła, jako się dobrowolnie przyznała, że wspak żegnała głowy na pomoc ludziom, woski przelewała, kropiła prostą wodą z szeptami swymi, a co największa, że następowała na honor Panny Przenajświętszej uwłaczając jej pozdrowienia anielskiego, mówić: „nie zdrowaś, nie Maria, nie łaskiś pełna etc” Acta maleficorum Wisniciae (1629-1665). Księga złoczyńców Sądu Kryminalnego w Wiśniczu (1629-1665, oprac. i wyd. W. Uruszczak przy współp. I. Dwornickiej, Kraków 2003, s. 241

Zasady procesowe Postępowanie prowadzone z urzędu Sędzia inkwirent łączył funkcje śledcze, wyrokowania i egzekucji Oskarżony przedmiotem a nie podmiotem postępowania (brak obrońcy, brak środków odwoławczych) Tajność i pisemność postępowania Legalna (formalna) teoria dowodowa: pozytywna następnie negatywna Gradacja dowodów Confessio est regina probationum

Stadia procesu inkwizycyjnego I. Inkwizycja generalna II. Inkwizycja specjalna III. Wyrokowanie

INKWIZYcJA generalna „[…] ma być uważowano miejsce, jeśliże złoczyńce obwinionego, tam na tym miejscu widziano, gdzie się stało złoczyństwo, bo stąd gdy się to ukaże, może być niemały znak podejrzenia. […] ma być obaczon czas, jeśliże mogło to być pod tym czasem, którego się to stało:  a jeśli ten to oskarżony nie pokaże tego, że sie to tego czasu od niego  stać nie mogło, a przy tym osoba, lata, zdrowie, i sposób wszytek tego to oskarżonego, jeśli mógł temu dosyć uczynić, o co go winią: ma to wszytko od pilnych aq mądrych sędziów być dostatecznie uważono przed męką. […] Towarzystwo z którymi się chował i też żył, bo stąd wielki znak może być, jego dobrego poczciwego żywota i zachowania, albo teźż złego: ponieważ równy z równym radzi wspołu żywą, a rzadko to może być, żeby kto ze złymi towarzystwo ma, od nich się też nie nakaził: a zły żywot, i złe obyczaje, czynia każdemu podejrzenie złego uczynku: jako też gdzie wiedzą ludzie o czyim dobrym zachowaniu, bywa to wiele na pomoc obwinionemu, i czyni go mniej podejrzanym, iż z takich trudnych rzeczy wychodzi.” http://archive.is/IiZlC

Inkwizycja generalna znaki i dowody „gdzieby u tego któryby o takowy uczynek w podeyrzeniu był naleziono tegoż czasu gdy się ten zły uczynek stał zekrawione szaty albo bronie, ablo żeby zabitego rzeczy iakie naleziono a doświadczono nań że ie przedawał albo gdzie schować dał takowy dowód dostateczny iest. W takowey przygodzie, gdzie wiele ich przy tym będzie, a żaden się znać nie chce żeby winien był, gdy się na którego pokaże, że będąc przy tym z tym to zabitym się poswarzył, albo rzuciwszy się nań broni iego dostał rany mu zadał a szkodliwie obraził za takowym dowodem tak iasnym może każdy męczon być, a zwłaszcza gdyby przy nim broń iego zekrwawioną naleziono” https://polona.pl/item/ten-postepek-wybran-iest-z-praw-cesarskich-ktory-karolus-v-cesarz-kazal-wydac-po,NDA3NzA0MTI/16/#info:metadata

Inkwizycja generalna znaki i dowody „Kiedy matka sama chcąc występek swoy zakryć żeby się dziecięcia dopuściwszy zabiła je iaka sama inkwizycya y dowód na to dostateczny być ma” „Gdzieby kto o truciznę żeby się z nią obchodził w podeyrzeniu był iaka inquisitia y dowody dostateczne przeciw takowemu być maią” https://polona.pl/item/ten-postepek-wybran-iest-z-praw-cesarskich-ktory-karolus-v-cesarz-kazal-wydac-po,NDA3NzA0MTI/16/#info:metadata

Przyznanie się oskarżonego tortury „[…] iż gdy się to nań pokaże a on nie będzie umiał słusznie się z tego wywieść a sprawie z kąd albo iakim obyczajem takich rzeczy dostał a zarazem za takim dowodem może być męczon. Wszakoż trzeba pierwey sprawy iego wysłuchać. A ieśliżeby słusznie się z tego wywiódł nie skwapiać się nań” „Gdy kto męczon ma być o złoczyństwo iakie którym go oskarżono za słusznymi znaki y dowody które wszystkie wypisano […] ma być postawion przed sędziem albo wóytem dwiema przysiężniki y przed tym pisarzem który do tego urzędu należy y ma być pytan tymi słowy któremi by można go do tego przywieść żeby się sam wyznał bez męki y prawdę powiedział y ma mu być przedkładana srogość męki którą podjąć będzie musiał jeśliże się dobrowolnie nie przyzna ku temu w czym go winuią.” https://polona.pl/item/ten-postepek-wybran-iest-z-praw-cesarskich-ktory-karolus-v-cesarz-kazal-wydac-po,NDA3NzA0MTI/16/#info:metadata

Decretum ad tortoris „Sąd wziąwszy na uwagę te wszystkie punkta i wyznania stron obwinionych, słysząc, iż ta Sieczonka, jako strona popierająca przeciw Poruczniczce i przeciwko matce jej a ciotce swej, jakoby onej radziły do wszystkiego, a zwłaszcza do trucizny, tedy dla doskonalszej w tej sprawie informatiej, ponieważ się do tego nie chcą przyznać, przeto według uznania i z wielu sentencyi chcąc się z niej prawdy dwiedzieć z dekretu skazana jest taz Elżbieta Sieczconka na tortory […]”. „taż pomieniona Elżbieta, gdy była przyprowadzona na miejsce naznaczone na tortury, pytana raz, drugi, trzeci, aby prawdziwie wyznała, jeżeli onę ciotkę do Krakowa namawiała po truciznę i jeżeli jej radziła męża truć, i jeżeli wiedziała, kiedy Porucznicka męża swego truła, także jeżeli jej Porucznicka dała ostatek swojej trucizny, respondit: Moi łaskawi Panowie! Już widzę śmierć w oczach swoich, której trudno się mam pono uchronić, tylko żałuję tej dusze, którą noszę w żywocie swoim, bom iest brzemienną już na piąty miesiąc, ale gotowam umrzeć, że ciotka nic nie winna i proszę za nią miłosierdzia …….Co słysząc panowie sędzia, iż o wszystkim prawdziwie wyznała, a że była praegnans , od tortur wolna została do dnia drugiego, a to do uznania białychgłów inszych, jeżeli była praegnans”. Acta maleficorum Wisniciae (1629-1665). Księga złoczyńców Sądu Kryminalnego w Wiśniczu (1629-1665, oprac. i wyd. W. Uruszczak przy współp. I. Dwornickiej, Kraków 2003, s. 239-240

Przyznanie się oskarżonego tortury „Gdy się iuż obwiniony przyzna na męce y powie na się to o co go obwioniono a gdy iuż będzie to według sprawy iego popisano maią ciż co przy męce byli dostatecznie pytać ieśliże przy tym stoi co wyznał, y wywiadować się drugich też rzeczy z których by prawda łacniey się mogła poznać […] żeby powiedział co go do tego przywiodło, którego dnia, którey godziny, na którym mieyscu to było jeśli też pomocników iakich do tego używał […]” https://polona.pl/item/ten-postepek-wybran-iest-z-praw-cesarskich-ktory-karolus-v-cesarz-kazal-wydac-po,NDA3NzA0MTI/16/#info:metadata Zarzuty wobec wniosku o przekazanie na tortury: „Ad torturas także nie może być destinatus, gdyż dowodu słusznego nie masz, jakoby należało siedmią świadków dowieść szkody” – Księgi kryminalne miasta Krajowa z lat 1630-1633, 1679-1690, opr. i wyd. W. Uruszczak, M. Mikuła, K. Fokt, Kraków 2016, s. 324

Świadkowie fałszywe świadectwo „Gdzieby pewna tego wiadomość była y dostatecznie to uznano, że fałszywi świadkowie swym świadectwem niepobożnym a złośliwym tego niewinnie o zdrowie y o gardło przyprawili, albo chcieli przyprawić maią za to cierpieć to skaranie ku któremu tego niewinnego przywieść chcieli.” https://polona.pl/item/ten-postepek-wybran-iest-z-praw-cesarskich-ktory-karolus-v-cesarz-kazal-wydac-po,NDA3NzA0MTI/16/#info:metadata

Inne środki dowodowe Zeznania pokrzywdzonego Konfrontacja Powołanie biegłego Oględziny Obdukcja

wyrokowanie W sprawie o otrucie męża: „Sąd niniejszy złożony tak z miasta sławnego bochnie i z miasta Lipnice, także i sąd tuteczny radziecki i wójtowski wiśnicki, wysłuchawszy dobrze stron obwinionych, a iż się to pokazało, że Katarzyna Porucznicka, która dobrowolnie występek swój wyznała, nie pamiętając nic na przykazanie pana Boga Wszechmogoącego i na przykazanie jego, tudzież surowość i ostrość prawa pospolitego, ważyła się męża, swego przyjaciela wprzód po Panu Bogu najbliższego truć i znieść z tego świata, nie pamiętając na przysięgę tę, którą w Kościele świętym katolickim przy ślubie uczyniła, także ważyła się i drugiej siostrze radzić i dodawać trucizny, jako ona na nię po wszystkie czasy twierdzi, tedy ona za takowe jej uczynki złe lubo by była zasłużyła karanie sroższe, dekretem takowym jest osądzona, aby była karana, wprzód ucięciem ręki prawej, a potem na gardle mieczem, żeby była ścięta w rynku Ta zaś Elżbieta Sieczconka, która przez radę Poruczniczcynę męża swego zabiła trucizną, przez którą umarł, tedy z dekretu sądowego skazana jest na śmierć ściętą, jeżeli się to pokaże, że nie jest brzemienna. Ten dekret na wymieniona Porucznicką jest egzekwowany i wykonany, oprócz ręki ucięcia, co uproszono u sądu za intercesją Jego Mości Pana Drozdowskiego”. Acta maleficorum Wisniciae (1629-1665). Księga złoczyńców Sądu Kryminalnego w Wiśniczu (1629-1665, oprac. i wyd. W. Uruszczak przy współp. I. Dwornickiej, Kraków 2003, s. 240.

Przykład postępowania inkwizycyjnego

Przestępstwo zabójstwa za pomocą trucizny I. Sebastian Samowski oskarżony o usiłowanie otrucia swej żony: Instigator Oficii praesentavit Sebastianum Samowski inculpatum pro eo: „Iż żonę chciał otruć wsypaniem arszeniku w potrawę” Examinatus ab initio rzekł: „Żem to na szczury był nagotował, nie kazałem jej tego nikomu dawać”. Agnes Sebastiani Samowski consors paralitica examinata, recognavit: „Wczora po południu o wtórej godzinie posłał mię mąż po piwo, sam jadł przedtym klóski przeze mnie zgotowane. Gdym przyszła z piwem na misce tejże, z której on jadł były klóski i mówił <Jedz te kloski sama, nikomu nie daj> Ja tylko dwie łyżki wziąwszy i zjadłszy, przyszła dziewczynka Salusia, dałam jej z tąż miską i jadła, która teraz choruje i ta druga w tym już umarła. Potem vomit zbyłam”. „Księgi kryminalne…, s. 360

Przestępstwo zabójstwa za pomocą trucizny Deinde inculpatus Sebastian Samowski agnovit: „Jest temu z tydzień kupiłem był areszeniku u pana Laskownika na Szewskiej ulicy, czeladnik przedał za trzy grosze dla szczurów. (consorte aliter informante. Item agnoscit): Obaśmy wczoraj z sobą iedli te kloski, Prawda wprzód jadł i posłałem ją po piwo, potym prawda, żem kazał jej jeść, a nie kazałem nikomu dawać tych klosków i nie widziałem, kiedy dała dzieciom. Wsypałem kiedy odeszła po piwo, a przed wsypaniem obieśmy jedli z sobą. Przykrzyła mi się, dawałem ją do szpitala, przez zimę była, w poście wyszła”. Martinus Śliwiński [recognovit]: „Wszedłem do kuchnie, dzieci moje małe jadły, postrzegłszy mnie uszły, potem zachorzały. Pytam się, co jadły i kto im dał, powiedziano, że <drukarka nam dała>. Chciano o nich, teraz śpią, a zaraz vomity miały. Sophia Stanislai Kędzierzyński consors: „Moja dziewczyna na ostatku przyszła i zjadła, a w tych kloskach było jako wapno”. „Księgi kryminalne…, s. 360

Przestępstwo zabójstwa za pomocą trucizny Spór stron postępowania w sprawie przeciwko Sebastianowi Samowskiemu w przedmiocie kwalifikacji czynu i doboru kary Sebastian Samowski skazany na karę śmierci za usiłowanie otrucia żony i nieumyślne otrucie dziecka. Składa apelację „Księgi kryminalne…, s. 372-373

ustawa o sądach sejmowych z 1791 r. Proces mieszany ustawa o sądach sejmowych z 1791 r.

I ETAP: faza inkwizycyjna procesu zasada tajności i pisemności „Kiedykolwiek wypadnie potrzeba inkwizycyi, wtedy do wysłuchania onych albo cały sąd przystąpi, abo spośród siebie wybierza przez losy. Inkwizycye słuchane będą semotis arbitris w komplecie naymniey osób sześciu do inkwizycyi wyznaczonych […] każdy arkusz osobny wszyscy sędziowie inkwizycyi przytomni podpiszą, aż do ostatniego arkusza. O inkwizycyi z iedney strony ieden sędzia, a z drugiey drugi sędzia własnymi rękami pisać będą. Każdy zaś punkt w inkwizycyach skoro napisanym zostanie, natychmiast głośno ma być przeczytany, końcem uniknięcia wszelkich omyłek i niedokładności. VL VII, s. 247-249

Ii etap: faza skargowa procesu zasada jawności i ustności „Od przywołania sprawy aż do ostatniego iey końca czyli ogłoszenia dekretu całe postępowanie sądu seymowego będzie zawsze iawne i publiczne”. „Po zakończonych inkwizycyach, i na sessyi sądowey in pleno przeczytanych, referendarze wypadaiące z teyże inkwizycyi konkluzye sądowi consultive na piśmie podadzą. Sąd seymowy przed decyzyą i ostatecznym wyrokiem to wszystko cokolwiek w inkwizycyach tyczeć się może obwinionego, onemu wiernie i dokładnie komunikować będzie i iego odpowiedzi osobiście przez uproszonego obrońcę lub patrona uczynioney pilnie wysłucha.” VL VII, s. 247-249

Zasada prawa do obrony „Sąd seymowy […] nie odmówi obwinionemu zupełney wolności, sposobności, czasu i nawet pomocy do obrony i usprawiedliwienia się”. VL VII, s. 247-249

Zasada nullum crimen sine lege „Sąd seymowy nikogo winnym uznawać i na kary wskazywać nie ma na fundamencie prezumcyi lecz 1mo tylko ma bydź za winnego uznany, którego uczynek iest prawem okazany”. VL VII, s. 247-249

Zasada nulla poena sine lege „2do Winowayca przekonany na taką iedynie ma bydź wskazany karę, iaka wedle prawa należy.” VL VII, s. 247-249

Zasada domniemania niewinności „W każdym przypadku prawdziwey wątpliwości, tak względem prawa, iako i względem dowodów popełnionego występku, oraz względem rodzaju i wielkości kary, sąd seymowy nie przeciwko obwinionemu, lecz na stronę obwinionego w wyrokach swoich wątpliwość rozwiązywać będzie”. VL VII, s. 247-249

Wymiar sprawiedliwości SĄDOWNICTWO

Sądownictwo szlacheckie (1523-1578/81) Sąd I instancji: Sąd ziemski (sędzia, podsędek i pisarz) Sąd grodzki (starosta, sędzia grodzki, podsędek, pisarz, w Małopolsce justycjariusz- oprawca, później starosta grodowy): 4 artykuły grodzkie: „A także stanowimy, że nasi starostowie nie powinni sądzić wszystkiego bez różnicy, lecz tylko w czterech sprawach: wywołania zaburzeń na drodze królewskiej, gdy zadaje się kupcom gwałt, podpalenia, zbrojnego najazdu na dom, gwałcenia kobiet” (przywileje nieszawskie 1454) Historia państwa… wybór tekstów, zebr. I oprac. A. Gulczyński et alia, Poznań 1995, s. 92 Sąd podkomorski (podkomorzy i komornik)

Sądownictwo szlacheckie (1523-1578/81) Sąd II instancji: Trybunał Koronny: 1578 r. , deputaci (sejmiki deputackie kadencja 1 rok) w liczbie 27-miu (na czele marszałek), 6-ciu duchownych (na czele prezydent): Upadek sądownictwa trybunalskiego: Deputaci „zabierali się trzeciego lub czwartego dnia do sądzenia spraw, które szły porządkiem ułożonym w ordynacyi. Sądy te otwierały się mową którego z palestry, witającą trybunał, na którą przygotowany marszałek albo prezydent krótko odpowiedział komplementem dziękującym. Potem z regestru woźny powołał którą sprawę, w której po zapisaniu komparycyi marszałek kazał sądy odwołać na poobiedzie albo nazajutrz, bo nagle zaprzęgać się w pracą nie było w modzie, ile że oprócz prezydenta i marszałka niektórzy z deputatów możniejszych albo z pacyjentów panów znacznych mieli sobie za honor popisować się z obiadami i kolacyjami na przepych […] dlatego w pierwszym tygodniu mało co albo wcale nic nie było postępku w administracyi sprawiedliwości: drugi tydzień ocucał cokolwiek znużonych biesiadami i do pracy zaprzęgał […]”. J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, t. I, oprac. R. Pollak, Wrocław 2003, s. 213. Trybunał Litewski: 1581 r.

Sądownictwo szlacheckie (1523-1578/81) Upadek sądownictwa trybunalskiego: „Przyjazd mój do Lublina otworzył mi nowe teatrum, inszą, a wcale mi przedtem niewiadomą postać rzeczy poznałem. Zacząłem się od plenipotenta mojego informować, jakiemi sposoby miałem sobie postępować, abym dobrze wykierował interesa. […] Nauczyłem się więc, iż, kto ma sprawę, koniecznie mu do wygranej trzech rzeczy potrzeba. Pierwsza z nich kredyt własny, lub wsparcie mocnych protektorów. Druga, znajomość, przyjaźń, lub pokrewieństwo z sędziami a w niedostatku, ten dzielny sposób, którego lubo wyrazić nie śmiem, w potrzebie jednak, albo wyrówna, lub więcej dokaże, nad przyjaźń i pokrewieństwo. Na końcu się zwyczajnie kłaść zwykła sprawiedliwość interesu.” I. Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, https://pl.wikisource.org/wiki/Miko%C5%82aja_Do%C5%9Bwiadczy%C5%84skiego_przypadki/Xi%C4%99ga_I/X

Przykład prawnego fortelu Rada plenipotenta strony w postępowaniu sądowym: « Praktyka kilkunastoletnia, ważność interesu, szczere do osoby Wmć Pana Dobrodzieja przywiązanie, są mi pobudkami do przełożenia wiernej rady mojej. Z tych więc powodów wkrótkości słów do wyrażania treści rzeczy przystępuję. Naprzód potrzeba, ażebyśmy zamówili do tej sprawy ledwo nie całą palestrę; a lubo według przepisów konstytucyi, nie mogą tylko trzech stawać w jednej sprawie, jednak bywała to niekiedy w zwyczaju, że można sprawę na kategorye podzielić; do każdej zamówmy osobnego patrona, od replik będą insi. Resztę wezwiemy przynajmniej na konferencyą! skąd ten zysk, iż już potem nie mogą być użyci od przeciwnej strony. A tak nasz adwersarz nie znajdzie dla siebie tylko wyrzutków, izbie mniej znajomych, i których nasi potrafią łatwo zahuczyć>” I. Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, https://pl.wikisource.org/wiki/Miko%C5%82aja_Do%C5%9Bwiadczy%C5%84skiego_przypadki/Xi%C4%99ga_I/X