RACJONALNOŚĆ, ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW, INTELIGENCJA WYKŁAD III RACJONALNOŚĆ, ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW, INTELIGENCJA

RACJONALNOŚĆ Działanie jest racjonalne wtedy, jeśli opiera się na należycie uzasadnionych, prawdziwych (spełnionych) przesłankach. W takich właśnie warunkach są duże szanse, że działania ocenione jako racjonalne ex ante okaże się również działaniem racjonalnym ex post Działanie takie nazywamy skutecznym, ponieważ zostały osiągnięte cele, które wcześniej sformułowano na solidnej (prawdziwej podstawie) Działanie jest racjonalne wtedy, gdy skutecznie prowadzi do wyznaczonego celu, o czym poświadczają obiektywne metody Człowiek racjonalny, to taki, które podejmuje wszystkie decyzje w sposób optymalny.

ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE ZACHOWAŃ „AKTORÓW” Aktorzy na ogół nie charakteryzują się spójnymi celami i jasno określonymi celami działania. Często działania mają charakter spontaniczny, nie do końca przemyślany, a nawet chaotyczny. Zachowania aktorów są powszechne i nie do uniknięcia. Nawet powstrzymanie się od działania i pasywna postawa jest swego rodzaju wyborem. Zachowania aktorów mają zawsze sens, choć może on być ukryty a nawet nieuświadomiony przez nich. Można jednakże ów sens odkrywać poprzez odwoływanie się do zachowań innych aktorów, reguł gry lub pewnych mechanizmów psychologicznych. Zachowania aktorów mają dwoisty charakter: ofensywny - dążący do zmiany i poprawy własnej sytuacji oraz defensywny – mający na celu utrzymanie status quo.

RACJONALNOŚĆ W NAUKACH SPOŁECZNYCH W naukach społecznych coraz częściej jest kwestionowane podejście normatywne, odwołujące się do racjonalności absolutnej, uniwersalnej, obiektywnej. Kwestionowane jest złożenie, iż aktor/konsument (podmiot myślący i działający) posługując się logiką formalną dąży do znalezienia najlepszego (optymalnego) rozwiązania danej sytuacji problemowej/decyzyjnej/zakupowej. Coraz więcej danych z dziedzin tak odległych, jak teoria poznania, teoria decyzji, psychologia ekonomiczna, socjologia i in., wyraźnie wskazuje na innego rodzaju strategie i uzasadnienia działań, wyborów i przekonań podmiotu.

OGRANICZENIA RACJONALNOŚCI Ludzie (działający „aktorzy”, decydenci) stosują kryterium „dostatecznej korzystności” lub korzystności chwilowej (lokalnej) Podmiot nie tyle poszukuje obiektywnie i uniwersalnie najlepszych rozwiązań, ile realizuje swoją osobistą, subiektywnie skuteczną strategię działania Realizuje ją w pewnych ograniczonych (np. co do stopnia swobody wyboru oraz zakresu informacji, jakimi dysponuje) warunkach. Umysł człowieka nierzadko jest systemem przetwarzającym w prosty sposób, złożone jest natomiast środowisko, w którym działamy Ograniczona racjonalność to nie nieracjonalność

ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW Konieczność określenia: stanu wyjściowego (diagnoza sytuacji), stanu docelowego (wyobrażenie, zaplanowanie przyszłości), operacji umożliwiających przejście od pierwszego, do drugiego. Sytuacja problemowa, to sytuacja, w której pozostając, nie jesteśmy w stanie zrealizować swoich celów, zadań (na poziomie jednostki, grupy, organizacji, społeczeństwa). Charakteryzuje się swoistym deficytem poznawczym – brakiem informacji, a także: zmiennością, niepewnością, brakiem gotowych rozwiązań (zasady postępowania o charakterze heurystyk).

PROBLEMY A ZADANIA Zadanie, to sytuacja, która charakteryzuje się: przewidywalnością (rozwoju, procesów, wyniku), wystarczającą ilością informacji, brakiem konieczności postawy i zachowań kreatywnych, względną łatwością, powtarzalnością, znanymi sposobami rozwiązywania – algorytmami.

CHARAKTERYSTYKA PROBLEMU Wg Newella i Simona (pionierów badań nad AI i logicznym rozwiązywaniem problemów) w sytuacji problemowej możemy wyróżnić: Stan docelowy (goal state), na który nakierowane są procesy poszukiwania i kryteria oceny osiągnięcia; Stan wyjściowy (initial state), czyli dane początkowe oraz cały kontekst sytuacyjny i interpretacja sytuacji jako problemowej; Operatory (operators) – wszystkie środki i reguły, których można użyć do przejścia od stanu początkowego do celu; Przeszkody (obstacles) – ograniczenia nakładane operatory, z powodu których niektóre przeszktałcenia są niedozwolone (np., iloraz przez 0 w działaniach arytmetycznych);

ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW - ZAGADKI "Wiele lat temu, kiedy za długi szło się do więzienia, pewien londyński kupiec miał to nieszczęście, że winien był bankierowi ogromną sumę pieniędzy. Stary i brzydki bankier zapragnął młodej, pięknej córki kupca i zaproponował mu następujący układ: zapomni o długu ojca, jeśli dziewczyna wyjdzie za niego za mąż. Kupiec i jego córka byli przerażeni tą propozycją, więc przebiegły bankier zaproponował, by rozstrzygnęła opatrzność. Zaproponował, że włoży do sakiewki dwa kamyki, biały i czarny, a dziewczyna dokona losowania. Jeśli wyciągnie czarny, to zostanie jego żoną, a on puści dług ojca w niepamięć. Jeśli wyciągnie biały – zostanie z ojcem, a dług będzie mimo to darowany. Lecz jeśli odmówi dokonania wyboru, to ojciec znajdzie się w więzieniu, a ona sama umrze z głodu. Rozmawiali, stojąc na usianej żwirem ścieżce w jego ogrodzie, a bankier schylił się, podniósł dwa kamyki i włożył je do sakiewki. Jednak bystre oczy dziewczyny zauważyły z przerażeniem, że obydwa były czarne! Następnie bankier poprosił ją, by wyciągnęła jeden z nich. Wyobraź sobie, że to ty stoisz na ścieżce w ogrodzie kupca. Co byś zrobił, gdybyś był tą nieszczęsną dziewczyną? Co byś jej poradził?” (Edward de Bono „Jak stosować myślenie lateralne”)

SPOSOBY NA DYWERGENCYJNE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW Uświadomienie sobie ograniczającego wpływu dominującej idei. Zadawanie pytań z zastosowaniem „nie” (przeczenia). Wyszukiwanie problemów tam, gdzie inni ich nie dostrzegają. Ustalenie konkretnej liczby sposobów spojrzenia na problem. Dopuszczenie a nawet założenie popełniania błędów. Dopuszczenie działań przypadkowych np. poprzez spontaniczną zabawę. Wystawienie się na działanie bodźców, udział w ćwiczeniach kreatywnych, np. w burzy mózgów.

MECHANIZMY WSPOMAGAJĄCE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW Transfer pozytywny - przenoszenie umiejętności, przyzwyczajeń i odruchów nabytych w ramach nauki jednej z dziedzin na inną (należy zatem korzystać – choć nie mechanicznie – z dotychczasowych doświadczeń, szczególnie w ramach rozwiązywania problemów, których głęboka struktura jest podobna); Inkubacja – proces w nieświadomej części umysłu, gdzie rozwiązanie problemu jest przeprowadzone poza świadomą kontrolą podmiotu (czasem z problemem trzeba “się przespać”, intencjonalnie zrobić przerwę po doznanym impasie rozwiązania); Wgląd, efekt olśnienia, aha, eureka – zjawisko zmiany percepcji problemu, prowadzącej do gotowego rozwiązania danego problemu po okresie nieświadomego rozwiązywania tego problemu (inkubacji). Olśnienie jest zwykle bardzo przyjemne i uważa się, że jest jednym z istotnych motywatorów twórczości.

MECHANIZMY OSŁABIAJĄCE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW Błędne nastawienie – rozwiązując problem człowiek nastawia się na określony kierunek poszukiwań i stereotypowe sposoby działania i procedury rozwiązania problemu. Nastawienia te wytworzone w toku uczenia się są dość sztywne, trudno jest więc je zmienić, zaburza zwłaszcza działanie procesów metapoznawczych. Na nasze nastawienie wpływają różne warunki – może to być czas (jego presja lub nadmiar), dystraktory (interferencje) lub warunki fizyczne – ilość światła, hałas, komfort, a także to czy jesteśmy oceniani, jakie mieliśmy uprzednie doświadczenia z wszelakimi zadaniami, jak również nasza samoocena czy poziom aspiracji. Sztywność myślenia – utrzymywanie się przeświadczenia, postawy lub sposobu działania, mimo zmiany warunków i braku ich dalszej przydatności (szczególnie przeszkadza w redefinicji problemu wymagającego wglądu). Koniczne jest wcześniejsze utrwalenie schematu. Fiksacja funkcjonalna – skłonność do postrzegania przedmiotów tylko pod względem ich typowych zastosowań. Przykładem jest problem świeczki Dunckera. Sztywność w rozwiązywaniu problemów może mieć charakter cechy osobniczej lub uwarunkowania sytuacyjnego.

INTELIGENCJA Inteligencja w ujęciu szerokim: Wg Sterna inteligencja to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań. Zdolność ta jest wg niego właściwa zarówno człowiekowi jak i zwierzętom. Nawiązuje więc tym samym to teorii ewolucji gdzie dzięki inteligencji zwierzęta adoptują się do zmian środowiska aby zapewnić przetrwanie gatunku. Inteligencja w ujęciu wąskim: Wg Spearmana - inteligencja stanowi ogólny, niezróżnicowany czynnik, na który składają się takie procesy, jak wnioskowanie i rozumowanie. Inteligencja jako zdolność do uczenia się. Ferguson rozumie przez inteligencję nabyty przez jednostkę repertuar uogólnionych technik uczenia się. Miara zdolności do uczenia się jest łatwość i szybkość, z jaka jednostka (człowiek lub zwierzę) nabywa określone zachowania. Opercajonizm: Boring: inteligencja jako zjawisko, które mierzą testy inteligencji Vernon: określił inteligencję mierzoną przez testy jako psychometryczną i oznaczył ją symbolem C. Wg niego inteligencja ogranicza się do zachowań, które ujawniają się w badaniach na podstawie testów inteligencji.

BIOLOGICZNE UWARUNKOWANIA INTELIGENCJI Biologicznego podłoża inteligencji wyraża się w trzech źródłach: szybkości neuronalnej, Wg tej koncepcji podłożem inteligencji jest szybkość przewodzenia impulsów w układzie nerwowym. Dzięki zwiększonemu tempu przewodzenia niektóre osoby uzyskują przewagę w zadaniach intelektualnych - szczególnie w takich, gdzie wymagane jest szybkie reagowanie lub gdzie stawia się osobom badanym ograniczenia czasowe. Szybkość neuronalna wyjaśnia 15% wariancji ilorazu inteligencji. Oznacza to, że SN może być uznana za jedno z wielu źródeł różnic indywidualnych w zakresie inteligencji psychometrycznej. Inteligencja nie jest tutaj przyczyną, ale skutkiem!! sprawności układu nerwowego, O zdolności umysłowej świadczy także biologiczna jakość mózgu jako narządu, tj. odporność układu nerwowego na zakłócenia transmisji impulsów nerwowych oraz energetyczna wydajność mózgu. R. Haier i jego współpracownicy wykazali, że rozwiązywaniu zadań złożonych (trudnych) towarzyszy większy poziom zużycia glukozy, są one więc bardziej energochłonne od zadań prostych (łatwych). Osoby intelektualnie uzdolnione są w stanie rozwiązywać trudne zadania przy stosunkowo niewielkim zapotrzebowaniu na glukozę. Wydatkują one mniej energii, niż osoby o niższym poziomie inteligencji. wielkości mózgu.

TEORIA DWÓCH CZYNNIKÓW CHARLESA SPEARMANA (NURT HIERARCHICZNY) Punktem wyjścia były wyniki badań testowych poddane analizie czynnikowej oraz wyjaśnienie faktu, iż wyniki rozmaitych testów umysłowych są ze sobą w mniejszym lub większym stopniu skorelowane. Spearman wyjaśnia, że we wszystkich rodzajach działalności intelektualnej bierze udział czynnik g (inteligencja ogólna). Najlepsze miary czynnika g to: słownik, wiadomości, podobieństwa, rozumienie, arytmetyka Poziom inteligencji ogólnej jest stały. Przy każdej czynności jest także aktywizowany czynnik s (zdolności specjalne), który jest specyficzny dla określonej czynności. Im bardziej specyficzna czynność tym mniejszy udział czynnika g a większy czynnika s.

TEORIA WIELORAKICH INTELIGENCJI - HOWARDA GARDNERA W ostatnich latach, badacze zaczęli się dokładnie zajmować jednym z rodzajów inteligencji - inteligencją emocjonalną, która jest związana z pojęciami inteligencji interpersonalnej oraz inteligencji intrapersonalnej w koncepcji Gardnera. Gardner podzielił inteligencję na 8 odrębnych bloków. Wartości różnią się pomiędzy społeczeństwami, zgodnie z tym co dla danego społeczeństwa jest potrzebne, użyteczne i cenione. Inteligencja muzyczna Inteligencja językowa Inteligencja przyrodnicza Do pomiaru tego rodzaju inteligencji potrzeba zastosowania znacznie dokładniejszych testów niż w przypadku standardowego pomiaru inteligencji. Teoria wymaga obserwacji oraz oceny jednostki w różnych sytuacjach życiowych. Inteligencja logiczno matematyczna Inteligencja ruchowo – kinestetyczna Inteligencja przestrzenna Inteligencja intrapersonalna Inteligencja interpersonalna

INTELIGENCJA PŁYNNA I SKRYSTALIZOWANA RAYMONDA CATTELLA powstaje i rozwija się w wyniku działań czynników biologicznych takich jak wyposażenie genetyczne oraz dojrzewanie biologicznych struktur nerwowych jest dziedziczna i wrodzona ale wyposażenie genetyczne może ulegać różnym wpływom środowiska może być skierowana na jakikolwiek problem jest ogólną zdolnością do spostrzegania związków, wyciągania wniosków oraz do utrzymywania w świadomości elementów potrzebnych do wykonywania tych operacji przejawia się w testach neutralnych kulturowo rozwija się intensywnie we wczesnym okresie rozwoju, a szczyt przypada na 20 r.ż.

INTELIGENCJA PŁYNNA I SKRYSTALIZOWANA RAYMONDA CATTELLA INTELIGENCJA SKRYSTALIZOWANA: powstaje na podłożu inteligencji płynnej w wyniku uczenia się i gromadzenia doświadczenia przejawia się w określonych dziedzinach, w których się krystalizuje przejawia się w testach, których zadania są niemożliwe do rozwiązania bez przyswojenia sobie pewnych narzędzi intelektualnych najsilniej rozwija się we wczesnym okresie rozwoju gdy procesy socjalizacji i przyswajania sobie pewnych czynności działają najsilniej

ILORAZ INTELIGENCJI W 1912 - William Stern po raz pierwszy posłużył się terminem IQ. Wynik badania testowego obliczony według zaproponowanej przez siebie formuły Stern nazwał ilorazem inteligencji. Ostatecznie zatem wzór pozwalający na obliczenie wyniku testu inteligencji przedstawiał się następująco: WIEK UMYSŁOWY IQ = WIEK ŻYCIA x 100 Istotną zmianę do sposobu obliczania wyników wykonania testów inteligencji wniósł amerykański psycholog David Wechsler (trudności wynikające z braku proporcjonalnego przyrostu inteligencji do wieku życia u osób dorosłych). Zdecydował się zrezygnować z koncepcji IQ rozwojowego i wykorzystać fakt, iż rozkład poziomu inteligencji jest podobny do rozkładu normalnego. W 1939 roku wydał test inteligencji dla dorosłych, nazywany Testem Inteligencji Wechsler-Bellevue, w którym pracował Wechsler), w którym zastosował nową koncepcję obliczania wyników, nie odwołującą się do pojęcia wieku umysłowego.

POMIAR TESTEM DAVIDA WECHSLERA Inteligencja, to ogólna kompetencja (zdolność) umożliwiająca człowiekowi rozumienie świata i efektywne w nim funkcjonowanie. Jest funkcją osobowości. Obejmuje takie czynniki jak: wytrwałość, motywację, ciekawość (zatem nie tylko zdolności poznawcze). Wechsler skonstruował test na inteligencji dla dorosłych. Wprowadził on w miejsce IQ stałą liczbę równą 100. Za osobę dorosłą uznaje on jednostkę powyżej 16 roku życia. Jako miarę odchylenia standardowego Wechsler przyjął wartość 15 pkt. IQ – wyraża możliwość dziecka i dorosłego w różnych zdolnościach, wypadkowa różnych zdolności (percepcyjne, motoryczne, pamięciowe itd.) 

Porządkowanie Obrazków SKALA WAIS - R 11 testów Skala słowna (6 testów) Skala bezsłowna (5 testów) Wiadomości Powtarzanie Cyfr Słownik Arytmetyka Rozumienie Podobieństwa Braki w Obrazkach Porządkowanie Obrazków Klocki Układanki Symbole Cyfr

SKALA MATRYC RAVENA Test matryc progresywnych – nie służy do pomiaru poziomu inteligencji ogólnej. Dzięki temu testowi uzyskuje się informacje o wartości u danej osoby tzw. czynnika g, ogólnego czynnika inteligencji.