Dr hab. Marcin Miłkowski, IFiS PAN ucieleśnienie

O czym będzie mowa Mit złego Kartezjusza i funkcjonalizm Ucieleśnienie w filozofii XX w. i lingwistyce Tezy ucieleśnienia Czy ucieleśnienie jest banalne?

Kartezjusz dla opornych Prostacka wersja kartezjanizmu: Procesy umysłowe są niefizyczne, a ciało jest fizyczne. Dlatego ucieleśnienie to zaprzeczenie kartezjanizmu. Ale to bzdura. Emocje, percepcja, ruch są wedle Kartezjusza cielesne; tylko myślenie i język wymagają nierozciągłej duszy.

Funkcjonalizm a kartezjanizm? Wieloraka realizacja – jeśli zachodzi, to ciało nie jest kluczowe. Kluczowa jest tylko struktura funkcjonalna ciała. A przy założeniu komputacjonizmu można łatwo wyobrazić sobie, że dusza to program komputerowy, a mózg to komputer, który go wykonuje… Tylko że tego rodzaju pogląd bodaj nigdy nie pojawił się w realnych badaniach i modelach.

Realniejszy kartezjanizm Jednak zakłada się, że istnieje zasadnicza różnica między percepcją i motoryką a myśleniem jako takim. Tak jak Fodor: różnica między procesami modularnymi a centralnymi. Czy myślenie wymaga ciała? W jaki sposób?

Filozofia i ciało w XX w. Nurty fenomenologiczne i kantowskie w filozofii podkreślają cielesność podmiotu poznawczego: Późny Husserl, Heidegger, Merleau-Ponty Marksizm historyczny, personalizm chrześcijański (od Lukacsa do Mouniera), Też pragmatyzm amerykański Poznanie jako sprzęgnięte z postrzeganiem i działaniem

Lakoff: ciało metaforą poznania Struktury poznawcze opierają się na metaforach, a te odwołują się do cielesności. Struktura gramatyki jest możliwa, gdyż możliwe jest planowanie działań – ewolucyjnie opiera się na planach ruchu

Glenberg i Kaschak (2002): język i działanie Badani mieli ocenić, czy zdanie jest sensowne. Zdania brzmiały np. „Otwórz szufladę”. Ale trzeba było wtedy przesunąć joystick do przodu…

Czym jest ucieleśnienie? Bardzo wiele nurtów teoretycznych w filozofii i kognitywistyce akceptuje tezę, że procesy poznawcze są cielesne. Wiele z nich wiąże się z enaktywizmem, ale o tym – w następnym odcinku 

Czym jest ucieleśnienie? Ciało warunkuje i ogranicza procesy poznawcze. W tej wersji przyjmowane powszechnie: rozwojowa psychologia Piageta, psychologia ekologiczna Gibsona, psycholingwistyka Łurii i Wygotskiego, robotyka behawioralna Brooksa, neoempiryzm Barsalou…

Sześć głównych poglądów Wg Margaret Wilson można wyróżnić sześć głównych poglądów związanych z ucieleśnieniem poznania. 1: Poznanie jest usytuowane (kontekstowe). Oznacza to, że zachodzi w kontekście percepcji i działania. Celem poznania nie jest poznanie, lecz sprawne działanie organizmu w otoczeniu.

Sześć głównych poglądów 2: Poznanie jest pod presją czasu. Procesy poznawcze należy rozumieć jako interakcję z otoczeniem, mającą wyraźne czasowe ograniczenia. To wiąże się naturalnie z dynamicyzmem. W wersji Chemero: radykalnie ucieleśniony dynamicyzm bez reprezentacji.

Sześć głównych poglądów 3: Środowisko ułatwia procesy poznawcze, bo zmniejsza ich złożoność. Mrówka może po prostu wrócić do mrowiska po swoich zapachowych śladach…

Sześć głównych poglądów 4: Otoczenie jest częścią systemu poznawczego. To teza rozszerzonego umysłu, która jest nieco kłopotliwa, bo jeśli tak, to umysły nie mają w ogóle otoczenia ;) Istotne jest jednak to, że interakcja między systemem a otoczeniem jest ciągła i częsta.

Poznanie rozproszone Procesy poznawcze wymagające poznawczego podziału pracy można określić mianem „poznania rozproszonego” (distributed cognition). Praca w laboratorium badawczym Tradycyjne metody nawigacji morskiej i lotniczej (badania Edwina Hutchinsa)

Poznanie rozproszone W kognitywistyce zauważalny jest zwrot społeczny – bada się zjawiska intersubiektywne i społeczne, od rozumienia umysłów innych stworzeń i uwspólnioną uwagę, po koordynację działań na wielu skalach czasowych. W ujęciu naukoznawców (science and technology studies) rozproszony system poznawczy w laboratorium obejmuje wiele osób i narzędzia badawcze.

Laboratory Life (Latour i Woolgar 1979) Antropologiczne studium pracy w laboratorium: Badacze traktowani jak plemię tubylców, które obsługuje aparaturę, aby w efekcie długotrwałych prac produkować publikacje… Latour ma skłonności do idealizmu („tworzenie faktów naukowych”), co jest typowe dla naiwnych filozoficznie badaczy. O tym jednak za tydzień!

Sześć głównych poglądów 5: Poznanie służy działaniu. Celem poznania nie jest tworzenie maksymalnie dokładnych reprezentacji, lecz działanie adekwatne w danych okolicznościach. Wskazuje się na istotność emocji, o których jeszcze będzie mowa.

Wokółświaty Uexkülla Jakob von Uexküll (1864- 1944) – biolog niemiecki Organizmy to podmioty poznawcze, które żyją w swoich wokółświatach (Umwelten) – pełnych przedmiotów ważnych dla nich.

Sześć głównych poglądów 6: Poznanie off-line jest cielesne. Procesy myślenia, też abstrakcyjnego, opierają się na procesach sensomotorycznych. Dotyczy to wyobraźni, rozumowania, świadomości, planowania, pojęć…

Eksperyment Roba Goldstone’a (2010) 3 + 4 x 7

Banalność cielesności? Fodor: tak, tak, ale to wszystko banał. Pewnie, że systemy wejściowe i wyjściowe są cielesne. Czym różni się ucieleśnienie od tezy fizykalizmu (lub materializmu)? Dokładniej: na czym polega swoiście cielesna natura procesów poznawczych?

Trzy odpowiedzi (za Shapiro) Poznanie należy pojmować wyłącznie w cielesnych kategoriach. Mało wiarygodne, niektóre badania bez mówienia o ciele się obywają. Poznanie można badać inaczej, badając tylko procesy cielesne. Typowe dla radykalnego ucieleśnienia Chemero. Ale trudności z problemami reprezentacyjnymi. Poznanie jest konstytuowane przez procesy cielesne. Najciekawsza teza. Choć nadal kontrowersyjna…

Konstytuowanie a przyczynowość Znowu mamy problem: czy to tylko związki przyczynowe, czy też konstytuujące system poznawczy? Związek przyczynowy: zwykle pojmowany jako diachroniczny (przyczyny poprzedzają skutki); relacja przechodnia, przeciwzwrotna i przeciwsymetryczna. Konstytuowanie: związek może być synchroniczny; relacja przechodnia. Ale czy zwrotna? I czy symetryczna?

Konstytuowanie Weźmy robienie naleśników. Czy wyrobienie masy jest konstytutywne dla naleśnika? A użycie miski? A smażenie naleśnika? Coś jest konstytutywne dla ciasta, jeśli naleśnik nie może bez tego w ogóle istnieć.

Argument z mózgów w słoju Jednym ze znanych argumentów przeciwko sceptycyzmowi jest argument Hilarego Putnama odwołujący się do „mózgów w naczyniu”. Kontrargument wychodzi od założenia, że argument Putnama nie działa. Nie działa, bo zakłada przyczynową teorię odniesienia.

Argument z mózgów w słoju 1. Jeśli procesy pozamózgowe są konstytutywne dla poznania, to sam mózg nie wystarcza dla procesów poznawczych. 2. Mózg w słoiku wystarcza dla procesów poznawczych. ZATEM: Procesy pozamózgowe nie są konstytutywne dla poznania (modus tollens).

Odpowiedź ucieleśnieniowców Przesłanka 2 jest nieprawdziwa: żeby zachodziły procesy poznawcze, nie wystarcza sam mózg. Żeby podtrzymać iluzję, trzeba by mieć bardzo dużo maszynerii zewnętrznej, faktycznie równoważnej funkcjonalnie ciału.

Podsumowanie Ucieleśniona wizja poznania jest powszechnie przyjmowana w bardzo wielu nurtach filozoficznych i kognitywistycznych. W wersji najsłabszej uznaje się, że procesy poznawcze wymagają cielesnego podłoża. W mocniejszej – że sam mózg nie wystarcza do istnienia procesów poznawczych. W najmocniejszej – że bez ciała nie ma poznawanego świata. To jednak już są ekscesy enaktywizmu, a to już zupełnie inna historia na przyszły tydzień ;)

Dalsze lektury Wilson, Margaret. 2002. Six views of embodied cognition. „Psychonomic bulletin & review” 9 (4): 625–636. doi:10.3758/BF03196322.