dr. hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN Czy qualia istnieją?

Jadłospis Przystawka: dane zmysłowe Zupa: czym miałyby być qualia? Wersja standardowa Kawosze Dennetta Wersje rozwodnione qualiów Panprotopsychizm Ślepota na zmianę Świadomość dostępu a ślepota na zmianę…

Dane zmysłowe G.E. Moore (1873-1958) – jeden z twórców filozofii analitycznej, wprowadził pojęcie danych zmysłowych Teorię rozwijali też Bertrand Russell (1870-1972) i A. J. Ayer (1910-1989) Postrzeżenie odbywa się za pośrednictwem danych zmysłowych, które są konkretnymi jakościami, a nie abstraktami, są dane bezpośrednio i prywatnie.

Typowe cechy danych zmysłowych Są realne – w przeciwieństwie do danych zmysłowych. Są dane bezpośrednio (znane nie przez opis). Są osobne od postrzeganych przedmiotów i aktów postrzegania. Mają własności, które wydają się mieć. Ich własności są określone (to np. zawsze określony odcień czerwieni). Są prywatne.

Argument z iluzji Widzę czerwony przedmiot w ciemnym pokoju. Ten przedmiot wydaje się czarny. Ale nie jest czarny. Więc to, co postrzegam, to nie przedmiot, lecz dane zmysłowe tego przedmiotu.

Fenomenalizm i monizm neutralny Russell spekulował, że świat składa się z danych zmysłowych, bo to je postrzegamy. Fenomenalizm: istnieją tylko aktualne i możliwe dane zmysłowe. I nic więcej (John Stuart Mill, Ernst Mach, neopozytywizm).

Replika J.L. Austina Nieprawda, ja widzę po prostu czerwony przedmiot w ciemnym pokoju i takie przedmioty w ciemnych pokojach są trudne do odróżnienia od czarnych. Ale postrzegam po prostu przedmiot, nie daną zmysłową. Nie ma sensu postulować bytu pośredniego. Po krytyce Austina (1962) dane zmysłowe wyszły z filozoficznej mody i stały się starociem.

Qualia W dyskusji nad świadomością pojawiło się pojęcie bardzo podobne do danych zmysłowych: qualia. Są to jakości przeżyć świadomych, którym tradycyjnie przypisuje się kilka istotnych własności.

Qualia (wg charakterystyki Dennetta) Są niewyrażalne. Są własnościami wewnętrznymi przeżyć. Są prywatne. Są dostępne bezpośrednio. Przez to niepowątpiewalne.

Własność wewnętrzna X jest własnością wewnętrzną Y-ka ztw Y miałby X, nawet gdyby nie istniał żaden inny przedmiot. Uwaga: to może też być własność relacyjna między częściami Y-ka. Posiadanie określonej powierzchni przez kwadrat jest jego własnością wewnętrzną: nic innego oprócz kwadratu nie musi istnieć. Podobnie ma być z qualiami: może istnieć samo przeżycie, bez znaczenia, czy jest jakiś przedmiot percepcji, pamięci itd., czy nie.

Kawosze, którym obrzydło picie kawy Maxwell House Sanborn i Chase – degustatorzy kawy Maxwell House Chase do Sanborna: moje odczucie smaku wyszlachetniło się, kawa Maxwell już mi nie smakuje. Sanborn do Chase’a: to prawda, kawa Maxwella jest niedobra, ale zapewne dlatego, że moje kubki smakowe się zużyły. I tego sporu nie da się rozstrzygnąć. Bo nie możemy rozróżnić poznawczo tych sytuacji.

Co się zmieniło? Pamięć o qualiach (pośrednia wiedza)? A może same qualia, ich treść? Wnioski Dennetta: Nie są znane bezpośrednio! Badanie kubków smakowych nie pomoże, bo one nie mają związku z prywatnymi własnościami. Ale jeśli tak, to nie wiadomo, czy się mylimy co do ich treści, czy z powodu pamięci. A skoro pamięć jest tak istotna, to nie zależą tylko od jednego przeżycia, tylko od całego zaplecza pamięciowego. Nie są własnościami wewnętrznymi.

Dennett nie neguje istnienia świadomości Radykalni dualiści często malują Dennetta jako odrzucającego istnienie świadomych przeżyć. On nic takiego nigdy nie pisał ani nie mówił. On tylko twierdzi, że tradycyjne pojęcie qualiów jest niespójne i po prostu trzeba z niego zrezygnować. I wbrew pozorom dualiści właśnie to zrobili!

Wersja rozwodniona Przyznaje się możliwość pomyłki co do qualiów, a więc nie są niepowątpiewalne. Ale nadal mają być dostępne bezpośrednio i niewyrażalne. Zwykle jednak traktowane są jako własności wewnętrzne.

Pan(proto)psychizm Pozytywna koncepcja Chalmersa Otóż istnieją qualia, które są związane ze stanami mózgu tylko prawami przyrody (a nie pojęciowo – dlatego to jego zdaniem jest dualizm). One występują wszędzie tam, gdzie jest informacja (w sensie strukturalnym). Czyli tam, gdzie są jakiekolwiek różnice fizyczne.

Problem agregacji Ale jak z protoświadomości kwarków tworzy się świadomość Chalmersa? Teoria Chalmersa nie ma żadnej odpowiedzi na to pytanie. I jego dualistyczna teoria też nie pozwala rozwiązać problemu Marii: co z tego, że wszystko jest świadome. Jak to ma pomóc Marii-neurolożce, aby się już więcej nie dziwiła?

Kolejna polemika Dennetta Skoro są tak bezpośrednio znane, to dlaczego nie widać Lacana? Albo mamy bezpośrednią znajomość i choć Lacan jest w polu widzenia, to nie jesteśmy go świadomi, ale wtedy istnieją niepostrzegane, nieświadome qualia. To dosyć dziwne. Albo nie mamy bezpośredniej znajomości, lecz wtedy qualia nie są znane bezpośrednio. Nierozwiązywalny dylemat dla zwolennika qualiów…

A może by tak… nieświadome qualia? Ned Block – istnieją dwa rodzaje świadomości: świadomość dostępu (której dotyczy łatwy problem), świadomość fenomenalna (czyli związana z qualiami). I mogą być zdysocjowane. A więc mogłyby istnieć niedostępne qualia. Ale w jaki sposób one mają być jednak świadome?

Eksperyment Sperlinga Zadanie: zapamiętać jak najwięcej liter.

Eksperyment Sperlinga

Eksperyment Sperlinga H B X V M F Z T P G W Q

Eksperyment Sperlinga

Ile liter było widać? Zwykle ludzie potrafią podać tylko cztery.

A teraz wariacja Proszę zapamiętać tylko jeden wiersz.

Eksperyment Sperlinga

Eksperyment Sperlinga A Z Q T D R B W O J H B

Eksperyment Sperlinga

A teraz? Zwykle pamięta się dobrze cztery literki. No to zróbmy to jeszcze raz, bo to zabawne.

Eksperyment Sperlinga

Eksperyment Sperlinga W E R H Ł K R T Q Z V M

Eksperyment Sperlinga

Eksperyment Sperlinga

Wnioski? Nie było wiadomo, gdzie pojawi się strzałka. A więc pamięć ikoniczna musiała przechowywać jakoś 12 liter. Ale szybko ta pamięć zanika. Ned Block twierdzi, że to jest właśnie świadomość fenomenalna: świadomość, do której dostęp może być zakłócony. Ale dlaczego nazywać pamięć ikoniczną „świadomością”?

Ślepowidzenie (blindsight) Osoby z uszkodzoną korą wzrokową V1 : one nie rozpoznają przedmiotów, ale kiedy kazać im zgadnąć, zgadują zwykle poprawnie. Dobrze włożą list do skrzynki. I złapią piłkę. To dlatego, że mają nieuszkodzenie widzenie w szlaku grzbietowym, a uszkodzone w brzusznym.

Superślepowidzenie: koncepcja Blocka Ale takie osoby można by w sumie nauczyć sprawnie działać: nie miałyby świadomości fenomenalnej przedmiotów, ale miałyby dostęp. Replika Dennetta, A. Noe i K. O’Regana: W ślepowidzeniu informacji jest bardzo mało. Gdyby było tyle, ile postuluje Block, byłaby to po prostu zwykła świadomość nieodrożnialna od widzenia.

Podsumowanie Qualia w wersji tradycyjnej bardzo zalatują danymi zmysłowymi. W wersji rozwodnionej są częściej przyjmowane, ale nawet wtedy jest kłopot z ich bezpośredniością. Wyjściem mogłaby być teoria Blocka, ale ona postuluje osobliwą nieświadomą świadomość…

Dalsze lektury Poza Dennettem i Chalmersem można też poczytać pouczający tekst A. Noe i K. O’Regana o percepcji: w wersji polskiej – O’Regan, J. K., & Noë, A. (2008). Sensomotoryczne ujęcie widzenia i świadmości wzrokowej. In A. Klawiter (Ed.), A. Gruszka (Trans.), Formy aktywności umysłu. Ujęcia kognitywistyczne (pp. 138–236). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. w wersji oryginalnej – lepsza, bo z komentarzami! – O’Regan, J. K., & Noë, A. (2001). A sensorimotor account of vision and visual consciousness. The Behavioral and Brain Sciences, 24(5), 939–73; discussion 973–1031.