Starożytna Grecja

POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I WARUNKI NATURALNE STAROŻYTNEJ GRECJI Starożytna Grecja była położona na Półwyspie Bałkańskim i na Wyspach Morza Egejskiego. Półwysep jest pokryty górami (Bałkany), na skutek czego jest tam niewiele ziemi uprawnej; klimat śródziemnomorski. Linia brzegowa jest tam bardzo dobrze rozwinięta (wiele zatoczek, wysepek) co sprzyjało rozwojowi Żeglugi. Plemiona Greckie osiedliły się tam w II tysiącleciu p.n.e. Zasiedlili ten obszar w trzech falach osadniczych – najpierw przybyli Dorowie, później Eolowie i Jonowie. Grecy uprawiali zboże, oliwki, winną latorośl, hodowali owce, kozy i pszczoły. Na półwyspie Bałkańskim były małe pokłady miedzi, cyny; więcej natomiast było srebra, rud Żelaza, glinki oraz marmuru.

CYWILIZACJE KRETY I MYKEN Okres minojski – trwający od 3000 – 1400 r. p.n.e. rozwinął się na Krecie, a nazwę przyjął ze względu na mitycznego władcę tej wyspy – Minosa. Budowano wówczas wielopiętrowe pałace z setkami pomieszczeń o różnym przeznaczeniu, wyposażone w urządzenia wodno-kanalizacyjne. Pałac w Knossos, siedziba władców Krety; mity o Minosie, Dedalu, Ariadnie i Minotaurze. Niezwykłe malarstwo ścienne, freski (Fresk z delfinami). Świetnie rozwinięte rzemiosło i handel. Piękne wyroby ceramiczne z fajansu, kamienia oraz złota. Dwa rodzaje pisma: piktograficzne i linearne typu A. Dysk z Fajstos – pochodzi z około 1650 r. p.n.e.; pokryty nieodczytanym pismem hieroglificznym. Okres mykeński – rozwój 1600 – 1100 r. p.n.e.; Agamemnon – władca Myken. Lwia Brama – Brama zbudowana ok. XIV w. p.n.e. jest częścią potężnych murów i głównym wejściem do Akropolu w Mykenach Pismo linearne B – język grecki; prawdopodobnie wywodziło się z pisma linearnego A.

„WIEKI CIEMNE” Okres od ok r. p.n.e. do połowy VIII w. p.n.e. Niewielki zasób źródeł archeologicznych z tych czasów. Początek przemieszczania ludności. Dorowie – południowo-zachodnia część Grecji, Peloponez, Kreta oraz południowo zachodnia część wybrzeża Azji Mniejszej; wprowadzili swój system cywilizacyjny, organizację rodową opartą na bractwach oraz samowystarczalną gospodarkę naturalną. Jonowie – zasiedlili Attykę, wyspy Morza Egejskiego, zachodnią część Azji Mniejszej. W I tysiącleciu p.n.e. –zmiany w rozwoju gospodarczym; postęp w rzemiośle i uprawie roli; wyodrębnienie wśród Dorów nowej grupy – arystokracji. Dorowie przyczynili się do powstania Sparty. Hellada była zróżnicowana pod względem kulturowym. Jej mieszkańców nie łączyły kontakty polityczne. Hellada – w starożytności nazwa krainy w południowej Tesalii na północy Grecji; w VII w. p.n.e. dotyczyła środkowej Grecji, a potem całego obszaru zamieszkanego przez Greków. Po okresie ciemnym nastąpił okres archaiczny, przypadający na VIII – VI w. p.n.e.

GRECKIE POLIS Warunki naturalne sprzyjały tworzeniu się miast-państw (polis). Były to małe organizmy państwowe; zasięgiem obejmowały teren miasta i przyległe do niego obszary wiejskie otoczone naturalnymi granicami (górami, czy morzem). Bardziej znane polis to: Sparta, Ateny, Megra, Korynt, Argos, Samos i Milet. Polis było wspólnotą obywatelską, co oznaczało, że decyzje związane z jej funkcjonowaniem podejmowano na zgromadzeniu wszystkich obywateli. Odbywało się ono na placu publicznym, zwanym agorą. Agora – (gr. rynek) – zgromadzenie ludowe w polis, później miejsce obrad takiego zgromadzenia. Miasto jako wspólnota ludzi (zazwyczaj ci, co posiadali gospodarstwa). W okresie polis wzrosła liczba ludności; stabilizacja polityczna; nie toczono większych wojen. Nowa epoka nazwana wielką kolonizacją.

WIELKA KOLONIZACJA Od VIII do VI w. p.n.e. Przyczyną osadnictwa było poszukiwanie nowych ziem pod uprawę, surowców naturalnych oraz rynków zbytu dla wytwarzanych w Grecji towarów. Aktywne kolonizacje prowadziły miasta: Megara, Korynt i Chalkis. Miasta macierzyste – metropolie; kolonie tych miast – apoikie. W metropolii wybierano grupę osadników, na której czele stał założyciel (przywódca – oikistes). Miasto wyposażało ich w żywność; zabierano święty ogień z paleniska polis, a także zasięgano rady wyroczni w Delfach. Nowa apoikia początkowo zależna od metropolii stopniowo stawała się jednostką samodzielną; zachowanie kultury, tradycji i języka miasta macierzystego. Kolonie greckie powstały na Wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej (Jonia), na południu Italii (Sycylia, Kapua), na południu dzisiejszej Francji i Hiszpanii oraz w Afryce Północnej (Libia). Do największych kolonii greckich należały: Syrakuzy, Neapol, Massalia (dziś Marsylia) oraz Cyrena. Skupiska kolonii greckich na obszarze Italii nazywano Wielką Grecją. Kolonizacja przyczyniła się do rozpowszechnienia greckiej kultury, form ustrojowych, obyczajów, języka, religii i wzorów sztuki w całym basenie Morza Śródziemnego; ożywienie wymiany handlowej rozwój techniki, rzemiosła; poszerzenie wiedzy o świecie.

SPARTA Była położona w południowej części Półwyspu Bałkańskiego – na Półwyspie Peloponez. Dorowie, którzy się tam osiedlili podbili tubylczą ludność i ją zniewolili. Mieszkańcy pięciu wsi założyli symmachię spartańską = polis Sparta – zostali oni spartiatami. Pozostali Dorowie stali się periojkami, a zniewolona ludność stała się helotami. System społeczny Sparty Spartiaci – jako jedyni posiadali pełnię praw politycznych; byli to potomkowie pięciu wsi, które utworzyły polis Spartę, byli wojownikami i uważali się za równych. Od 7 roku życia wychowywani w koszarach na wojowników. Nie posiadali ziemi na własność – po 20 roku życia otrzymywali działkę ziemi od państwa wraz z helotami, którzy na niej pracowali. Mogli ożenić się w wieku 20 lat, jednak posiłki spożywali nadal w towarzystwie „przyjaciół”. Pełnię praw politycznych otrzymywali w wieku 30 lat; najlepsi wojownicy starożytnej Grecji. Periojkowie – ludność zależna wywodząca się od Dorów, zajmowała się wolnymi zawodami, rzemiosłem i handlem; zamieszkiwali w autonomicznych gminach; Heloci – niewolnicy, chłopi należący do państwa, ludność podbita, która była przypisana do ziemi. Heloci nie mieli żadnych praw, lecz nie można ich było zabić. System polityczny Sparty – oligarchia Dwóch króli - stali na czele państwa; byli oni z dwóch różnych rodów. Nie mieli oni prawdziwej władzy, pełnili funkcje kapłańskie, jeden wyruszał dowodzić armią na wojnie, drugi pozostawał w kraju. Stopniowo ograniczono władzę królów – VI w. p.n.e. Urzędnicy (5 eforów) – mieli kontrolę nad Królami – byli wybierani przez Zgromadzenie na okres 1 roku, pełnili funkcje administracyjne, zwoływali Zgromadzenie i mu przewodzili. Zgromadzenie Ludowe (apella) – składało się z obywateli Sparty (Spartiaci po ukończeniu 30 roku życia), podejmowało uchwały poprzez krzyk (aklamację), decydowało o wojnie i pokoju, wybierało urzędników (eforów) i geruzję. Za twórcę ustroju Sparty uchodził Likurg, działający w IX w. p.n.e.

ATENY Powstanie polis obejmującego Attykę i Salaminę datuje się na X – IX w. p.n.e.; przypisuje się je królowi Tezeuszowi. Ateny były położone w Attyce na północ od przesmyku korynckiego; portem ateńskim było Pireus; w Attyce znajdowały się złoża białego marmuru oraz srebra w Górze Laurion. Ludność zajmowała się głównie uprawą roli; rzemiosło ateńskie było wysoko rozwinięte. Szczególnie sławna była ceramika czarno- i czerwono figurowa. System polityczny Aten Początkowo rządził król, ale z czasem jego władza została ograniczona przez arystokrację rodową – eupatrydów (ok. VIII w. p.n.e.). Powołano 3 rządców (archontów): jeden pełnił funkcje religijne oraz sprawował władzę sądowniczą, drugi kierował administracją (eponimos) – jego nazwiskiem określano rok, trzeci sprawował nadzór nad wojskiem. Z czasem (ok. VI w. p.n.e.) liczbę archontów zwiększono do 9 i dodano im sekretarza. Po zakończeniu swej jednorocznej kadencji archont stawał się automatycznie dożywotnio członkiem Rady Areopagu, która pilnowała, by przestrzegano prawa i sprawowała nadzór nad urzędnikami. W Atenach istniało także zgromadzenie ludowe, w którym zasiadali pełnoletni mężczyźni, urodzeni w Atenach. Zazwyczaj wszystkie ważniejsze funkcje pełnili członkowie arystokracji. Grupę ludzi Zależnych od arystokracji nazywano hektemoroj; byli zmuszeni oddawać 5/6 dochodów wierzycielowi; na skutek zadłużenia stracili warsztaty i ziemię. Metojkowie – obcy, przybysze – grupa społeczna poza prawem. Społeczeństwo podzielono na cztery grupy (w zależności od wysoko- ści dochodów) i ka Ŝ da z nich płaciła podatek odpowiedni do uzyskanych przychodów. Tylko członkowie najbogatszej grupy mogli sprawować najważniejsze urzędy (archonta, skarbnika). Obok rady Areopagu Solon powołał także radę czterystu (bule), której głównym zadaniem było przygotowywanie projektu ustaw Wprowadzono też sądy przysięgłych (heliaja), których członkowie byli wybierani ze zgromadzenia. Rozpatrywały one sprawy apelacyjne oraz kontrolowały i oceniały pracę urzędników. Zgromadzenie ludowe – czyli wszyscy pełnoletni mężczyźni mający obywatelstwo ateńskie; rozpatrywało sprawy wojny i pokoju; dokonywało wyborów urzędników.

RELIGIA GRECKA Politeizm – wiara w wielu bogów. Grecy wyobrażali sobie bogów w postaci ludzkiej; idealizowano ich; nadawano im ludzkie cechy – antropomorfizm. Wśród greckich bogów istniała hierarchia: najważniejsi bogowie mieszkali na Olimpie, mniej ważne były boginki rzek (nimfy) czy drzew (driady). Herosi – to potomkowie pary boga i człowieka. Panteon bogów olimpijskich: Zeus – król bogów, pan błyskawicy. Hera – bogini ogniska domowego i małżeństwa. Apollo – bóg wszystkich sztuk. Artemida – bogini łowów, opiekunka myśliwych. Atena – bogini mądrości i sprawiedliwej wojny. Ares – bóg złej wojny. Hefajstos –bóg kowali. Posejdon – bóg mórz. Hades – bóg królestwa zmarłych. Hermes – bóg pasterzy, złodziei, boski posłaniec. Demeter – bogini urodzaju. Helios – bóg tarczy słonecznej. Dionizos - bóg wina.

Kult bogów: Kult bogów: Bogom budowano wspaniałe świątynie; np. świątynia Artemidy w Efezie (jeden z 7 cudów świata starożytnego) Rzeźbiono posągi. Nie było warstwy kapłanów, ofiary składali urzędnicy Składano ofiary ze zwierząt, zboża, owoców i wina. Libacja – odlanie kilku kropli wina dla boga w czasie posiłku. Palono kadzidła (pachnidła). Wyrocznie i wróżby; np. świątynia Apollona w Delfach przy której znajdowała się wyrocznia delficka; bóg poprzez kapłanki (Pytie) udzielał odpowiedzi na pytania pielgrzymów. Procesje ku czci bogów np. boga Dionizosa skąd wywodził się teatr. Misteria odbywające się ku czci bogów; np. misteria w Eleusis w Attyce były poświęcone bogini Demeter i Korze.

SPORT I IGRZYSKA Za twórcę Igrzysk Olimpijskich uchodził Herakles, mityczny heros. Najważniejsze Igrzyska odbywały się ku czci Zeusa w Olimpii. Pierwsze zawody zostały rozegrane w 776 r. p.n.e. i do 393 r. p.n.e. odbywały się nieprzerwanie co 4 lata. Czteroletni okres pomiędzy igrzyskami Grecy nazywali olimpiadą. Przed rozpoczęciem igrzysk ogłaszano „święty pokój” – zaprzestanie wszelkich wojen. Zawody trwały 5 dni, podczas letniego przesilenia dnia z nocą. Pierwszego dnia odbywały się zawody w bieganiu, drugiego tzw. Pentatlon (pięciobój), na który składał się skok, bieg, rzut dyskiem, rzut oszczepem i zapasy. W trzecim dniu rozgrywano pankration (zawody w boksie i zapasach), w czwartym wyścigi konnych zaprzęgów. Piąty dzień, na który przypadała pełnia księżyca, był dniem zwycięzców. Nagradzano ich wieńcami z gałązek drzewa oliwnego i otrzymywali prawo wystawienia swojego posągu w świętym gaju Zeusa. Konkurencje odbywały się na stadionie (miał kształt wydłużonej elipsy, z torem do wyścigów konnych i z amfiteatralną widownią. W IV w. p.n.e. cesarz Teodozjusz zakazał Igrzysk (uważał je za pogańskie). Poza Igrzyskami w Olimpii rozgrywano także igrzyska w innych miastach ( w Delfach na cześć Apollina, w Nemei a cześć Zeusa Nemejskiego, w Koryncie ku czci Posejdona) Gimnazjon – kompleks budynków, w którym ćwiczono i uprawiano sporty; był dostępny dla wszystkich wolnych obywateli miasta i czynne od wschodu do zachodu Słońca. Czteroletnie okresy między igrzyskami w starożytnej Grecji stały się podstawą rachuby czasu.

SZTUKA GRECKA W okresie archaicznym sztuka nie odbiegała zbytnio od utartych schematów; dzieła surowe i proste; ceramika wyrabiana w różnych kształtach, zdobiona prostymi wzorami geometrycznymi. Z czasem dekoracje stały się bogatsze, sceny rodzajowe, mitologiczne, nawiązujące do dzieł Homera i wojenne. Ze względu na technikę i kolorystykę wyróżnia się dwa style: czerwono figurowy i czarno figurowy. Wykształciły się trzy style architektoniczne: dorycki, joński i koryncki. Świątynie - początkowo budowane przeważnie z drewna, około VII- VI w. p.n.e. zaczęto wykorzystywać kamień. Świątynie otoczone kolumnadą wznoszono zazwyczaj na planie prostokąta. Ozdabiane były płaskorzeźbami. W 447 r. p.n.e. rozpoczęto wznoszenie Partenonu – świątyni poświęconej Atenie; Budowla uchodzi za wzór doskonałości i piękna.

Na Akropolu wzniesiono budynek tworzący wielką bramę - Propyleje, przez którą wchodziło się na teren sanktuariów. Znajdowała się tu także świątynia Nike – bogini zwycięstwa oraz Erechtejon – świątynia ku czci Ateny Polias, Posejdonowi oraz mitycznemu królowi Aten Erechteuszowi. Jeden z portyków erechtejonu ozdobiono posągami dziewcząt, które spełniały funkcje kolumn (kariatydy).

RZEŹBA GRECKA Okres helleński czyli klasyczny (V w. p.n.e.) Najsławniejsi rzeźbiarze: Fidiasz – monumentalne posągi z drewna, kości słoniowej, złota i innych metali oraz szkła, emalii. Wykonał fryz wokół Partenonu na Akropolu, Posąg Ateny Partenos, Zeusa Olimpijskiego. Myron – przedstawił człowieka w ruchu. Dzieło Dyskobol. Poliklet – stworzył kanon idealnej proporcji ludzkiego ciała. Dzieło: Doryforos – chłopiec z włócznią. Skopas – twórca fryzu mauzoleum w Halikarnasie, 1 z 7 cudów świata. Lyzyp - stworzył nowy kanon piękna, nadworny portrecista Aleksandra Wielkiego. Okres Hellenistyczny od 323 r. p.n.e. Największe osiągnięcia to: Ołtarz pergamoński poświęcony Zeusowi i Atenie Posąg Nike z Samotraki Grupa Laokoona wyrzeźbiona przez Poliodora i Atenadora Posąg Wenus z Milo Posąg Heliosa Rodyjskiego stworzony przez Charesa, ucznia Lyzypa

LITERATURA GRECKA Grecy wykorzystali alfabet fenicki dodając do niego 5 samogłosek. W ten sposób powstał alfabet grecki, który stał się podstawą pisma w Europie Wschodniej. Gatunki Literackie: Epos – najstarszy gatunek literatury europejskiej; utwór epicki, w którym obok siebie funkcjonowały świat bogów i ludzi, przedstawiał losy bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. Był spisany heksametrem. Przykłady: Homer – „Illiada”, „Odyseja” Liryka utwory początkowo recytowane przy muzyce; później nazwane poezją. Zaliczamy do niej hymny, treny, poezję tyrtejską, poezję miłosną, anakreontyki, epigramaty. Twórcy: Safona, Pindar, Anakreont. Historiografia - literatura poświęcona historii wojen lub królów. Zaczęto ją tworzyć, by upamiętniać czyny czasów współczesnych, które warte były zapamiętania (np. wojny grecko – perskie). Twórcy: Herodot – „Dzieje” (opisał wojny grecko – perskie).

TEATR GRECKI Wykształcił się z misteriów poświęconych bogowi Dionizosowi. Grali w nim tylko mężczyźni. Pierwszego aktora w VI w. p.n.e. wprowadził Tespis. Drugiego wprowadził Ajschylos, a trzeciego – Sofokles. Oprócz tego w przedstawieniach występował chór i narrator. Aktorzy nosili maski, które przedstawiały charakter postaci. Typy utworów: Tragedia – utwór podniosły, który czerpał tematykę z mitów; poruszał ważne kwestie ludzkiego zachowania, odkrywał prawdy moralne. Autorzy tragedii: Ajschylos – „Oresteja”, Sofokles – „Antygona”, Eurypides – „Medea”, „Elektra”. Komedia - utwór, który pokazywał „świat na opak”; dotyczył bieżących wydarzeń, które wyśmiewał. Autor komedii – Arystofanes - „Ptaki”, „Chmury”, „Żaby”.

FILOZOFIA GRECKA Tales z Miletu – poszukiwał prawdy o świecie. Jońska filozofia przyrody ◦ Pytała o podstawę i praprzyczynę, byt, istotę i prawdę ◦ Badała naturę człowieka i jego doświadczenie Sofiści – płatne nauczanie; Protagoras – człowiek przedmiotem dociekań; wartości są względne, odpowiadają interesom człowieka bądź społeczeństwa. Platon – podział świata: zmysłowy i idealny; zakłada „Akademię”; hierarchiczne idee: dobro, prawda, piękno; inne idee: społeczeństwo, człowiek, poszczególne rzeczy; wartości stałe – sprawiedliwość wynikająca z dobra. Sokrates – „wartości liche” – tchórzostwo, nienawiść, chciwość. FILOZOFIA IV w. p.n.e. (okres hellenistyczny) Arystoteles – uczeń Platona; założyciel liceum; logika formalna, uporządkowanie myślenia stosownie od formy; nauki przyrodnicze, kosmologia; podział nauk na nauki wytwórcze (sztuka, retoryka), nauki praktyczne (etyka, polityka), nauki teoretyczne (metafizyka, fizyka, matematyka); teoria polityki: ustroje prawidłowe (Monachia, arystokracja, politeja), ustroje nieprawidłowe (tyrania, oligarchia, demokracja). Epikurejczycy – szczęście = brak cierpień – dążenie do przyjemności. Stoicy – zachowanie równowagi duchowej – najważniejsze jest dobro człowieka. Cynicy – szczęście zapewnia życie zgodnie z naturą; ograniczanie swoich potrzeb do minimum. Diogenes – zamieszkał w beczce.

Dziękuję za uwagę Wojciech Dawidowski Klasa Vd