WYKŁAD VI POZNANIE SPOŁECZNE

UMYSŁOWY MODEL RZECZYWISTOŚCI Ludzie konstruują w umysłach obraz, model rzeczywistości, w tym rzeczywistości społecznej. Dane do tego modelu pochodzą zarówno z doświadczenia własnego oraz obserwacji różnego rodzaju obiektów, jak też z przekazu społecznego i kulturowego. Szczególny przykład części tego modelu: teoria umysłu, która umożliwia istotom (ludziom i ew. niektórym zwierzętom) wyciąganie wniosków o stanie umysłu innych istot. Termin teoria umysłu został po raz pierwszy wprowadzony w roku 1978 przez D. Premacka i G. Woodruffa. Stwierdzili oni, że ludzie dysponują system przekonań i zalożeń, dzięki którym możliwe jest wnioskowanie o stanach umysłu innych osób. Procesy zachodzące w umyśle innego człowieka są nieobserwowalne, możemy więc o nich wnioskować tylko na podstawie mimiki, gestykulacji, sposobu i treści wypowiedzi, zachowań oraz własnych doświadczeń i introspekcji. Posiadanie takiej teorii jest podstawą przystosowawczych zachowań społecznych, gdyż pozwala na rozumienie i przewidywanie zachowań innych ludzi.

STRUKTURY WIEDZY O ŚWIECIE SPOŁECZNYM Schematy poznawcze – mentalna organizacja uprzednich doświadczeń z pewnym bodźcem (zdarzeniem, osobą lub obiektem); inaczej – struktura poznawcza reprezentująca wiedzę na temat danego bodźca, jego atrybutów i związków pomiędzy tymi atrybutami. Cechą uniwersalną schematów jest ich prototypowość (schemat wykładowcy, firmy, partii politycznej). Skrypty – umysłowa reprezentacja pewnych zdarzeń, działań lub ich ciągów; charakteryzują się czasową organizacją, chronologią (skrypt egzaminu, rajdu górskiego, niedzielnego obiadu rodzinnego). Teorie potoczne (nienaukowe) – dotyczą bądź ogólnych przekonań o ludziach, bądź poszczególnych wymiarów i własności (teorie inteligencji, agresji, sprawiedliwości).

SCHEMATY POZNAWCZE Schematy bardzo silnie wpływają na to, co zauważamy, o czym myślimy i co później pamiętamy: działają jak filtry, które odsiewają informację sprzeczną lub niespójną z dominującym motywem gdy fakt bardzo odbiega od schematu, zapamiętujemy go wraz z upływem czasu stają się silniejsze i oporne na zmiany Pamięć ma charakter rekonstrukcyjny – przy przypominaniu sobie informacji, luki w pamięci uzupełniamy schematem Uproszczone metody myślowe wpływają na sposób interpretowania świata społecznego i mogą kreować rzeczywistość

BŁĘDY W POZNANIU Dostrzeganie niekonsekwencji, skrzywień (bias) i błędów poznawczych ludzi już u dawnych filozofów, fizyków, myślicieli (uwaga Johna Locka na temat różnej oceny temperatury wody – efekt kontrastu). Psychologia New Look J. Brunnera i innych, którzy to badacze dostrzegali wpływ kontekstu sytuacyjnego, społecznego oraz stanów wewnętrznych jednostki na procesy percepcji oraz przetwarzania danych. Intensywny nurt badań nad ograniczoną racjonalnością (Kahneman i Tversky), odkrycie i opisanie heurystyk decyzyjnych. Błędy poznawcze: Efekt czystej ekspozycji – wytworzenie pozytywnej opinii czy oceny obiektu pod wpływem samego zwiększenia liczby kontaktów z tym obiektem. Efekt kontrastu – subiektywne zwiększenie lub zmniejszenie obserwowanych cech obiektu w zależności od porównania z wcześniej obserwowanym obiektem Efekt Pollyanny - tendencja do myślenia o rzeczach przyjemnych i poszukiwania pozytywnych aspektów w każdej sytuacji, przy jednoczesnym ignorowaniu aspektów przykrych lub nieprzyjemnych. Błąd konfirmacji - (nazywany też efektem potwierdzania) tendencja do poszukiwania wyłącznie faktów potwierdzających posiadaną opinię, a nie weryfikujących ją. Selektywna percepcja - tendencja do zaburzania percepcji przez oczekiwania. Złudzenie kontroli - przekonanie o możliwości wpływania na sytuacje, na które w rzeczywistości żadnego wpływu się nie ma. Efekt gracza (paradoks hazardzisty) – zakładanie, że prawdopodobieństwo losowych zdarzeń zależy od poprzednich losowych zdarzeń ("rzucana moneta ma pamięć").

BŁĘDY W POZNANIU SPOŁECZNYM Podstawowy błąd atrybucji (błąd aktora – obserwatora) – tendencja do tłumaczenia sukcesów i porażek innych ludzi wyłącznie ich cechami wewnętrznymi (np. charakterem), przy ignorowaniu czynników zewnętrznych (środowiska). Tendencja samoobronna – tendencja do tłumaczenia własnych porażek wpływem środowiska i tłumaczenia sukcesów swoimi cechami wewnętrznymi. Efekt jednorodności grupy obcej – ocenianie członków własnej grupy jako bardziej zróżnicowanych niż członkowie innych grup. Efekt grupy - lepsze traktowanie ludzi, którzy przynależą do tej samej grupy, co my, faworyzacja członków własnej grupy. Efekt aureoli, efekt halo– tendencja do wpływania oceny jednej cechy osoby (np. urody) na ocenę innych jej cech (np. kompetencji). Efekt autorytetu – poleganie wyłącznie na autorytecie. Egocentryzm – przypisywanie przy wspólnym osiągnięciu sobie większych zasług niż wynikałoby z obiektywnej oceny sytuacji. Fenomen sprawiedliwego świata – twierdzenie, że świat jest w jakiś sposób sprawiedliwy i ludzie dostają to na co zasłużyli. Samospełniające się przewidywania – nieświadome wykonywanie działań doprowadzających do efektów wcześniej uznanych za najbardziej prawdopodobne. Złudzenie ponadprzeciętności – tendencja do zakładania przy dowolnej ocenie, że samemu jest się powyżej średniej. W badaniach kierowców Svenson (1981) odkrył, że 80% z nich zaliczyło siebie pod względem umiejętności do najlepszych 30%.

PROCES KATEGORYZACJI SPOŁECZNEJ Ograniczenie umysłu ludzkiego w ilości przetwarzanych informacji (m.in. ograniczenia pamięci krótkotrwałej: magiczna liczba George’a Millera + - 7); Kategoryzacja jako nieodłączny i konieczny aspekt ludzkiego poznawania. Proces kategoryzacji polega na stopniowym poznawaniu pewnych bodźców, które następnie łączymy w grupy, wspólne kategorie na podstawie podobieństwa atrybutów lub funkcji. Stopniowo, w trakcie rozwoju indywidualnego proces kategoryzacji automatyzuje się i pozwala odciążyć uwagę i inne zasobu poznawcze potrzebne do wykonywania ważnych zadań lub radzenia sobie z całkiem nowymi bodźcami.

PROCES KATEGORYZACJI SPOŁECZNEJ Podstawowa kategoryzacja społeczna: in-group / out-group swoi / obcy podobni do mnie / różni ode mnie a w konsekwencji: dobrzy / źli… Paradygmat minimalnej grupy/minimalnej różnicy w badaniach Henry’ego Tajfela. Konsekwencje kategoryzacji in-out group: faworyzacja grupy własnej i dyskryminacja grupy obcej. Chociaż społeczna kategoryzacja może być oparta właściwie o dowolne kryterium (cechę, atrybut), jednak najczęściej używamy kategorii najszybszych, najłatwiej spostrzeganych, czyli… Są to tzw. kategorie podstawowe lub pierwotne; pojawiają się automatycznie, bezwysiłkowo, nieświadomie w umyśle obserwatora.

STEREOTYPY Stereotyp, to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość. Twórca pojęcia (zaczerpniętego z poligrafii, oznaczającego pierwotnie kopię pierwotnej formy drukarskiej do druku wypukłego), Walter Lippman w 1922 r. pisał: „Przejmujemy to, co zdefiniowała już za nas kultura i zwykle spostrzegamy to, co przejęliśmy w formie stereotypów ukształtowanych przez tę kulturę”. Podobnie, jak kategoryzację, stereotypizację współcześnie uznaje się za naturalny proces psychologiczny, nie świadczący o niedostatkach moralnych lub poznawczych osób posiadających stereotypy. Pokrewne i powiązane ze stereotypami pojęcia to: uprzedzenie (negatywne, emocjonalne ustosunkowanie do innej grupy) oraz dyskryminacja (wrogie działania wobec grupy innej/obcej.

STEREOTYPY Stereotypy często oparte są na niepełnej wiedzy oraz fałszywych przekonaniach o świecie, utrwalone są przez tradycję i trudno podlegają zmianom, a w szczególności odrzuceniu. W przypadku pojawienia się faktów obalających stereotyp ludzie mają skłonność do traktowania go jako wyjątku – „wyjątek potwierdza regułę” lub do tworzenia subkategorii bez naruszenia kategorii podstawowej. Mechanizm tworzenia się stereotypów w ludzkiej świadomości przedstawia model sieci skojarzeniowej jej węzłów. Informacje składające się na taki węzeł podzielono na kilka kategorii: cechy definiujące – czyli takie, które determinują przynależność do danej grupy na przykład aby zostać zaliczony do grupy Francuzi należy być urodzonym we Francji, mówić po francusku, mieć francuski paszport; cechy charakterystyczne – nie definiują one kategorii, ale są ściśle z nią związane. Są to najważniejsze elementy stereotypowe. Przykładowymi cechami charakterystycznymi dla stereotypu Francuza będą „pije dużo wina”, „wyrafinowany”, „tchórzliwy”, „elegancki”; egzemplarze – są to członkowie kategorii, z którymi osoba budująca stereotyp zetknęła się w swoim życiu. Mogą to być ludzie spotykani osobiście, ale także postacie telewizyjne, muzycy, postacie historyczne, bohaterowie literaccy: Charles de Gaulle, Joanna D’Arc, Marcel Proust, Michel Platini, Madame Macron

STEREOTYPY - GENEZA Teoria rzeczywistego konfliktu interesów pomiędzy grupami (nie wyjaśnia uprzedzeń wobec grup, z którymi się nie rywalizuje w rzeczywistości, a nawet z którymi nie ma kontaktu). Teoria przeniesienia agresji (gniew i frustracja wobec grupy zbyt abstrakcyjnej, nieznanej lub zbyt silnej). Efekt jednorodności grupy obcej – ignorancja nt. grupy obcej oraz odmienny sposób kodowania informacji: o członkach grupy obcej, jako informacji o grupie, a o członkach grupy własnej, jako informacji o poszczególnych osobach (Herman i Johann vs Piotr i Michał). Potrzeba ludzi do przynależenia do cenionych grup społecznych (ważne dla samooceny) – teoria tożsamości społecznej.

STEREOTYPY – MODYFIKACJA I KONTROLA Hipoteza kontaktu G. Allporta (konieczne warunki: współpraca i współzależność, a nie rywalizacja; równy status społeczny stron; wielokrotność i zaangażowanie w kontakt; wsparcie instytucjonalne). Przykład projektu „klasy – układanki” E. Aronsona Rekategoryzacja: tworzenie innych „nas” i innych (zredukowanych) „onych”. Świadoma kontrola – intencjonalne powstrzymywanie wpływu stereotypów na nasze myśli i zachowania. Wyróżniamy trzy modele zmiany stereotypów wg Webera i Crockera: model buchalteryjny – dostarczenie szeregu informacji niezgodnych ze stereotypem; model przekształceniowy – wystąpienie jednej silnej, wyrazistej informacji zmieniającej stereotyp; model wykształcenia stereotypu niższego rzędu (substereotypu, „aneksu” do stereotypu) – informacja niezgodna ze stereotypem prowadzi do stworzenia subkategorii pozwalającej na przyswojenie jej bez konieczności zmiany początkowego stereotypu.

IMPLIKACJE DLA ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW Teoretyczna i empiryczna wiedza z obszaru psychologii społecznej pokazuje pewne możliwości redukowania liczby i intensywności konfliktów oraz ich skutecznego rozwiązywania: Używając opisów poszczególnych osób lub grup – pamiętaj, że niemal zawsze równocześnie dokonujesz ich oceny. Na ogół wyrażenie oceny spotyka się z zaprzeczeniem (o ile nie jest wystarczająco korzystna), bądź usprawiedliwianiem się. Oceniając w kategoriach moralnych – pamiętaj, że jesteś surowszym sędzią, o ile to możliwe skupiaj się zatem na cechach sprawnościowych. Pamiętaj o błędach tendencyjnego testowania hipotez. Staraj się tworzyć jak najszersze, niestereotypowe „my”, oparte o kategorie sytuacyjne, zadaniowe, funkcjonalne.

STEREOTYPY W PRACY Wyżsi mężczyźni (pow. 183 cm) są nadreprezentowani w zarządach i na wysokich stanowiskach amerykańskich spółek (58% vs 14,5% w populacji). Osoby atrakcyjne szybciej znajdują pracę (są postrzegane jako bardziej inteligentne, szczere, sympatyczne, ugodowe). Finansiści i księgowi są postrzegani jako osoby nudne, zainteresowane wyłącznie cyframi i modelami, a nie innymi ludźmi. Mężczyźni są postrzegani jako lepsi przywódcy, menadżerowi - w krajach Unii Europejskiej tylko co dziesiąte stanowisko w zarządach firm zajmuje kobieta. Wśród menedżerów stanowią one średnio 11 proc. – projekt „euroKobieta”. Matki są niepokojąco często uważane za gorszych pracowników – ok. 20% pracodawców wyraża się wprost w ten sposób, a 80% badanych w ramach projektu „Mama w pracy”, przyznało, że spotkało się z dyskryminacją młodych i przyszłych matek w miejscu pracy.

PODSUMOWANIE Ludzie na ogół wykazują opór przed zmianą własnych poglądów i w większości sytuacji zabiera im ona znacznie więcej czasu, niż wymagałaby tego logika Kiedy jednak jest tyle niezgodnych danych i mają taki ciężar gatunkowy, że nie można ich ignorować, ludzie są skłonni zmieniać swoje przekonania

NAJSŁYNNIEJSZE EKSPERYMENTY PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

NAJSŁYNNIEJSZE EKSPERYMENTY PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

NAJSŁYNNIEJSZE EKSPERYMENTY PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

SALOMON ASCH (1955) BADANIA NAD KONFORMIZMEM STANLEY MILGRAM (1963) BADANIA NAD POSŁUSZEŃSTWEM WOBEC AUTORYTETU/WŁADZY PHILIP ZIMBARDO (1971) STANFORDZKI EKSPERYMENT WIĘZIENNY