Pesach, czyli PASCHA

Pesach: (hebr. פֶּסַח najprawdopodobniej: przejść nad, ew Pesach: (hebr. פֶּסַח najprawdopodobniej: przejść nad, ew. przejście, pominięty, oszczędzony) INACZEJ: Pascha, Święto Wiosny, Święto Przaśników lub Święto Macy, Święto Wolności ; lokalnie w Polsce także nazywane Żydowską Wielkanocą, a w literaturze chrześcijańskiej Paschą lub Paschą żydowską.

CO TO JEST? najważniejsze i najstarsze święto żydowskie cyklu rocznego obchodzone na pamiątkę wyzwolenia Izraelitów z niewoli egipskiej. Nazwa święta najprawdopodobniej związana jest z biblijnymi opisami „przejścia” (Boga nad domami Izraelitów w Egipcie, Izraelitów przez morze) lub „ominięcia” w czasie wspomnianej, ostatniej z plag egipskich tych domów Izraelitów, których odrzwia były posmarowane krwią baranka.

Święto rozpoczyna się 15 dnia miesiąca nisan Święto rozpoczyna się 15 dnia miesiąca nisan. W Izraelu i judaizmie reformowanym trwa 7 dni, natomiast w diasporze – ze względu na brak pewności, czy w danym kraju nów księżyca przypada w tym samym czasie co w Palestynie – 8 dni. Główne uroczystości odbywają się w pierwszym (w diasporze także i w drugim) dniu . Centralnym wydarzeniem jest wieczerza sederowa z odczytywaniem Hagady – historii wyjścia z Egiptu, która rozpoczyna się od słów: „Byliśmy niewolnikami faraona w Egipcie...”. Pesach jest przez Żydów nazywany także świętem wolności Dzień siódmy święta Pesach (lub ósmy w diasporze) upamiętnia przejście Żydów przez Morze Czerwone.

Przebieg święta Święto rozpoczyna się 15 dnia miesiąca nisan. W Izraelu i judaizmie reformowanym trwa 7 dni, natomiast w diasporze – ze względu na brak pewności, czy w danym kraju nów księżyca przypada w tym samym czasie co w Palestynie – 8 dni. Główne uroczystości odbywają się w pierwszym (w diasporze także i w drugim) dniu. Pozostałe dni Pesach są „półświętami” . odczas obchodów święta ściśle przestrzegane są rytuały opisane w Misznie i zasady koszerności na Pesach. Szczegóły tradycji Żydów mieszkających w Izraelu i poza nim mogą się różnić.

1. Przygotowanie Przez dziesięć dni przed rozpoczęciem Pesach każdy Żyd powinien studiować tzw. prawa pesachowe. Samo święto poprzedzają przygotowania, które kończą się w dniu erew Pesach, będącym dniem postu dla pierworodnych synów w celu „upamiętnienia cudu, jaki miał miejsce podczas dziesiątej plagi”, jak również dniem, w którym w domu wyszukiwany jest „zakwas” (chamec). Pierwszą czynnością w tym zakresie, przeprowadzaną wieczorem 14 nisan, jest poszukiwanie chamecu – bedikat chamec, później odbywa się bitul chamec – ceremonia zrzeczenia się własności zakwasu, który może jeszcze znajdować się w domu. Następnego dnia rano dokonywane jest biur chamec – rytualne spalenie zakwasu.

Biur chamec – rytualne spalenie zakwasu

2. Seder Główną częścią święta jest wieczerza sederowa którą spożywa się w domu, w gronie rodziny w pierwszą noc Pesach. W diasporze wieczerza spożywana jest w pierwszy i drugi wieczór. Wieczerza ta zawiera elementy wieczerzy szabatowej: kidusz, urchac (rytualne obmycie rąk), moci (błogosławieństwo przed jedzeniem chleba) oraz birkat hamazon (błogosławieństwo po jedzeniu). Ucztę sederową wyróżnia jednak szereg wyjątkowych elementów, które mają przypominać wyjście z Egiptu. Należy do nich spożywanie warzyw zanurzonych w słonej wodzie (mei melach) – symbolu łez w niewoli, oraz gorzkich ziół.,które są symbolem goryczy cierpienia Izraelitów w Egipcie. Na stole pojawia się także mieszanka pokrojonych owoców, która ma przypominać biblijną glinę, używaną przez Izraelitów do wyrobu cegieł w Egipcie – ten deser nazywa się charosed. Podawane potrawy mają także walor edukacyjny – mają powodować zadawanie dorosłym pytań przez najmłodszych uczestników Sederu. Znacznymi elementami uczty są dwa rytuały: jedzenie przełamanej macy i picie „Kielicha Odkupienia” (czerwone wino).

3. Magid (Opowieści): czytanie Hagady Podczas uczty sederowej konieczne jest opowiedzenie historii Wyjścia z Egiptu. Jej opowiadanie jest wypełnieniem przykazania zapisanego w Księdze Wyjścia, by opowiedzieć synowi o Wyjściu z Egiptu „[Musisz] powiedzieć swojemu synowi w tym dniu: To ze względu na to, co Bóg uczynił dla mnie, gdy wychodziłem z Egiptu” .Z tego powodu wiele elementów uczty sederowej, a szczególnie Hagada, ukierunkowuje się na dzieci. Dlatego opowiada się ją w języku lokalnym – arabskim, rosyjskim, angielskim czy polskim. Z założenia Hadaga winna być przekazywana w sposób lekki, radosny, tak by dzieci z chęcią słuchały i się dobrze bawiły. Hagada może być mówiona wierszem jak poemat.

Podczas tej części Pesach odczytuje się cztery opowiadania Podczas tej części Pesach odczytuje się cztery opowiadania. Każde z opowiadań składa się z trzech stałych części: pytanie – odpowiedź – wychwalanie Boga. Część pierwsza zaczyna się od zadania przez najmłodszego uczestnika (lub najmłodszych uczestników) słynnych czterech pytań na które odpowiada Hagada. W rzeczywistości jest jedno główne pytanie: „czym różni się ta noc od innych nocy?”, kolejne pytania są czterema dopełniającymi je zdaniami: „[Dlaczego] W czasie wszystkich innych nocy możemy jeść chamec i macę, a tej nocy tylko macę?” . „[Dlaczego] W czasie wszystkich innych nocy możemy jeść wszystkie warzywa, a tej nocy tylko maror (gorzkie)?” . „[Dlaczego] W czasie wszystkich innych nocy nie zanurzamy [jedzenia] ani razu, a tej nocy zanurzamy dwa razy?” . „[Dlaczego] W czasie wszystkich innych nocy jemy siedząc lub wspierając się na boku, a tej nocy jemy tylko opierając się na boku?”

Ze strony dorosłych powinny paść wyczerpujące odpowiedzi na zadane pytania. Odpowiedź jest także ukryta w całej opowieści Hagady, która rozpoczyna się od słów: „Byliśmy niewolnikami faraona w Egipcie...” Tradycja żydowska wymienia cztery typy dzieci zadających pytania mądre dziecko pyta o to, jakie są nakazy od Boga, a rodzic wyjaśnia mu poszczególne prawa, - krnąbrne dziecko pyta „co to dla Ciebie znaczy?” - proste dziecko pyta, co to jest seder, i otrzymuje wyjaśnienie, co ta uczta upamiętnia - dziecko, które nie wie o co zapytać, otrzymuje opowieść opartą o werset „Gdy cię syn zapyta w przyszłości: Co to oznacza? – odpowiesz mu: Pan ręką mocną wywiódł nas z Egiptu, z domu niewoli” . Na zakończenie tej części świętowania biesiadnicy odmawiają psalmy Hallelu.

Uczta Sama uczta musi być przygotowana w sposób szczególnie odświętny. Stół winien być przykryty białym obrusem i ozdobiony kwiatami. Na stole stawiane są dwie świece, kielichy, a jeden z nich – tak zwany Kielich Eliasza – winien być najpiękniejszy. Ważnym elementem uczty są jajka gotowane na twardo. Od nich zazwyczaj rozpoczyna się uczta, lecz nie mogą to być te jajka, które zostaną użyte jako bejca na talerzu sederowym. Talerz sederowy to specjalny element nakrycia, podzielony na pięć lub sześć miejsc-przegródek na poszczególne, symboliczne potrawy

Talerz sederowy z symbolicznymi potrawami

Zeroa („ramię” – nawiązanie do „wyciągniętego ramienia” Boga, który ocalił Izraelitów) – upieczone mięso z kością – jest symbolem historycznej, tradycyjnej ofiary pesachowej (korban pesach). Jest to potrawa wyłącznie symboliczna i nie jest zjadana; Bejca – jajko (w skorupie) ugotowane na twardo, ale później dodatkowo opieczone w piekarniku. Symbolizuje korban chagiga, dodatkową świąteczną ofiarę składaną w czasach historycznych w Świątyni. To również jest potrawa wyłącznie symboliczna i także nie jest zjadana; Maror – gorzkie zioła (warzywa) na surowo (może być chrzan lub sałata) – są symbolem „gorzkiego” cierpienia Izraelitów w Egipcie; Charosed – potrawa z rozdrobnionych, wymieszanych owoców, np. jabłek, gruszek i orzechów włoskich (w zależności od kraju, w którym odbywa się Pesach, mogą to być także figi, daktyle, migdały) połączonych z niewielką ilością miodu i wina – symbolizuje glinę, z której izraelici wyrabiali cegły w Egipcie, jest symbolem znoszonego tam ucisku;

Karpas – warzywo (np. rzodkiewka, seler, pietruszka, lub – rzadko – surowa cebula, ale inne niż użyte jako maror) symbolizujące „żywotność domu Izraela”; Chazeret – drugi rodzaj gorzkich ziół (warzyw). Nie według wszystkich rabinów jest konieczny. Najczęściej stosowany jest utarty chrzan – używany jako maror na kanapki z macy (korech) lub nie zjadany jako symbol okrutnego dzieciobójstwa ze strony faraona; Mei melach – słona woda, w której zanurzany jest karpas – jest symbolem potu i łez wylewanych przez Żydów w niewoli. Naczynie z wodą zazwyczaj stawiane jest obok talerza sederowego, ale może także być na nim ułożone.

Podczas każdego z dwóch sederów powinno się spożywać maca szmura – macę przygotowywaną na Pesach według specjalnych procedur. Jest ona spożywana trzy razy podczas Pesach: po opowiedzeniu historii Wyjścia z Egiptu; w postaci kanapki – zjadana jako korech razem z maror; jako element deseru (afikoman), na zakończenie posiłku.

Cztery kielichy wina Wieczerzy sederowej towarzyszy rytuał wypijania czterech kielichów na zakończenie kiduszu, po opowiedzeniu historii Wyjścia z Egiptu, ale przed zjedzeniem macy, po zakończeniu błogosławieństwa po jedzeniu (birkat hamazon), po deklamacji Hallelu.

Wspomniane cztery kielichy wina i towarzyszące im rytuały w tej samej liczbie symbolizują cztery obietnice Boga „Wyprowadzę was spod ciężaru robót w Egipcie i wyratuję was z niewoli. Wybawię was okazując wielką moc i wielkie wyroki. Wezmę was dla Siebie jako naród, będę dla was Bogiem”. Podczas Sederu napełniany jest jednak i piąty kielich. Nalewa się do niego czerwone, słodkie wino – co ma symbolizować krew baranka, którą oznaczano odrzwia domów Izraelitów podczas ostatniej plagi egipskiej – lecz nie jest ono wypijane. Kielich jest przeznaczony dla proroka Eliasza, który – według tradycji – ma przybyć tuż przed Mesjaszem. Żydzi czekają więc na spełnienie ostatniej, największej obietnicy: „Zaprowadzę was do ziemi, którą przysiągłem dać Abrahamowi, Icchakowi i Jaakowowi” .Do tej obietnicy nawiązują słowa wypowiadane tradycyjnie na zakończenie Sederu: „Na przyszły rok – w Jerozolimie!”

4. Odkupienie W ostatniej części odmawiane są modlitwy: „Wylej swój gniew” i „Eliasz Prorok”, która stanowi zaproszenie proroka Eliasza. Później kontynuowana jest recytacja psalmów (Halel) rozpoczętych przed wieczerzą, a po niej śpiewane są pieśni. W drugim dniu Pesach, czyli 16 nisan, rozpoczyna się „liczenie omeru” – tradycyjne, publiczne odliczanie kolejnych 49 dni do Szawuot (Święto Tygodni, zwane też Świętem Żniw), kiedy składana była ofiara z pszenicy. Na koniec wznoszony jest Czwarty Kielich Wina, po czym odmawiana jest Nirca, modlitwa o przyjęcie Sederu i wypełnienie obietnicy odkupienia. Kończy się wezwaniem: „Na przyszły rok – w Jerozolimie!”

Dzień siódmy Pesach Dzień siódmy święta Pesach (czyli 21 dnia miesiąca nisan) upamiętnia przejście Żydów przez Morze Czerwone. Jest jom tow, czyli pełnym dniem świątecznym. Czytana tego dnia jest Parasza z Księgi Wyjścia 14–15 zawierająca opis przejścia przez morze i „Pieśń Morza”, która miała być śpiewana przez uciekinierów po cudownym ocaleniu.

Kielich Eliasza

Tradycje lokalne W poszczególnych kahałach zwyczaje pesachowe różnią się od siebie w różnych szczegółach. Najwięcej lokalnych zwyczajów związanych jest z Leil ha Seder, czyli pierwszym wieczorem święta. U Żydów sefardyjskich temu wieczorowi towarzyszą także inscenizacje, w których historia Wyjścia jest prezentowana dzieciom w formie przedstawienia teatralnego. W tradycji perskiej jeden z uczestników wieczerzy sederowej przebierał się za wędrowca i z workiem na plecach pukał do sali, gdzie zbierała się rodzina. W rozbudowanej formie inscenizacji objaśniał dialogowanym wierszem, że przybył z Egiptu, zmierza do Jerozolimy, a w worku niesie macę. Wiele zwyczajów związanych jest z deserem. W gminach Żydów aszkenazyjskich zwyczaj przewidywał chowanie przez ojca rodziny połowy macy, a jeśli dzieci ją odnalazły, to otrzymywały podarunek.

Aszkenazyjczycy stosują także odrębne zasady w zakresie wykluczonych potraw. W czasie Pesach nie spożywają pokarmów, które zawierają proso, fasolę, groch, sezam, soczewicę, grykę, ryż, mak, słonecznik i orzeszki ziemne. W niektórych lokalnych społecznościach żydowskich pozostał zwyczaj dodatkowego spożywania macy 14 ijar – na pamiątkę dawnego święta Pesach Szeni, zaś niektórzy Żydzi ortodoksyjni podczas zachowują podczas Pesach trzy kawałki macy, aby je spożyć miesiąc później i tym samym w sposób symboliczny nawiązać tym do Pesach Szeni.