ZSP-Ćw.-5 Z dziejów prawa karnego: KARA

POJĘCIE KARY  karę (najkrócej i w sposób dość uniwersalny) definiuje się jako ujemną reakcję społeczną na przestępstwo  jej istotę stanowi dolegliwość, która spotyka przestępcę z mocy porządku prawnego  dolegliwość ta dotykać ma karanego w jego dobrach, to jest: życiu zdrowiu wolności czci mieniu

RACJONALIZACJA KARY UWAGI OGÓLNE  od samego faktu karania (czyli ujemnego społecznego reagowania na przestępstwo) należy odróżnić uzasadnienie dla karania sprawców przestępstw motywację ukazującą cel i sens karania czyli to co współcześnie często określa się mianem racjonalizacji kary  ta racjonalizacja kary jest bezpośrednim wyrazem stanu rozwoju społecznego  jest wyrazem charakteru i oblicza kultury duchowej społeczeństwa na określonym etapie jego dziejów i rozwoju

RACJONALIZACJA KARY I JEJ RODZAJE ▬ RELIGIJNA ▬ SPRAWIEDLIWOŚCIOWA (zw. także odwetową, metafizyczną, bezwzględną lub absolutną); pojęcie talionu materialnego i symbolicznego ▬ PREWENCYJNA: - indywidualna - generalna ▬ KOMPENSACYJNA ▬ MIESZANA

RACJONALIZACJA RELIGIJNA CZASY PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIE  racjonalizacja religijna ma niewątpliwie bardzo dawną metrykę, sięgającą, naturalnie czasów przedchrześcijańskich  istotą religijnego uzasadnienia dla stosowania kar było powszechne przekonanie o konieczności odpokutowania (ekspiacji ) za przestępstwo wobec bóstwa o konieczności przebłagania Boga poprzez wymierzenie i poniesienie kary  świadomość ta, (czy też to przekonanie) wynikały ze strachu jednostki i odpowiadającej za nią grupy społecznej:  przed Jego gniewem  przed zemstą w postaci klęsk żywiołowych CZASY CHRZEŚCIJAŃSKIE  w czasach chrześcijańskich (gdy przestępstwo traktowano również jako grzech) nadal utrzymały się elementy racjonalizacji religijnej  traktowały one karę również jako pokutę za grzech dla przebłagania Boga, przy czym odnosiło się to do wszystkich rodzajów przestępstw

RACJONALIZACJA SPRAWIEDLIWOŚCIOWA (1)  racjonalizacja sprawiedliwościowa znana jest praktyce wymiaru sprawiedliwości od najdawniejszych czasów po dzień dzisiejszy, szczególnie interesującego uzasadnienia teoretycznego doczekała się na przełomie osiemnastego i dziewiętnastego wieku, zwłaszcza w pracach Immanuela Kanta i Georga Wilhelma Friedricha Hegla  według racjonalizacji sprawiedliwościowej (zw. także odwetową, metafizyczną, bezwzględną lub absolutną) – kara jest odpowiedzią o charakterze odwetu (odpłaty) za popełnione przestępstwo, które nie mogło ujść bezkarnie, gdyż wymagały tego względy moralne oraz społeczne poczucie sprawiedliwości (i w tym właśnie tkwić miało wyłączne jej uzasadnienie)  w razie naruszenie jakiegoś dobra, ogólnie uznawanego, powstawało poczucie krzywdy a zarazem ujemna reakcja przeciw sprawcy nieszczęścia  jej źródło (takiej właśnie reakcji) tkwiło w naturze człowieka, w instynkcie samoobrony, w instynktownej potrzebie odwetu (odpłaty) za wyrządzone zło  za zło odpłacać należy złem, tak jak za dobro – dobrem (na tym bowiem opiera się porządek społeczny)

RACJONALIZACJA SPRAWIEDLIWOŚCIOWA (2) TALION MATERIALNY  rozwój odpłaty zmierzał do dostosowania kary do przestępstwa (kara miała być dolegliwością równą tej, jakiej doznał pokrzywdzony – w myśl biblijnej zasady „oko za oko, ząb za ząb”, znanej również już prawom antycznym, np. Kodeksowi Hammurabiego)  z natury rzeczy taką zasadę (talionu materialnego) stosować można było tylko wobec niektórych przestępstw (zwłaszcza skierowanych przeciwko życiu i zdrowiu) TALION SYMBOLICZNY  w innych przypadkach kara (o charakterze odwetu) mogła mieć jedynie charakter tzw. „kary odzwierciedlającej” (zw. również talionem symbolicznym), czyli takiej kary, która miała pokazać rodzaj popełnionego przestępstwa, np.: • za kradzież – ucięcie ręki • za złamanie postu – wybicie zębów • za krzywoprzysięstwo – wyrwanie języka lub odjęcie palca albo palców, którymi krzywoprzysiężca składał swą przysięgę • za podpalenie – kara spalenia na stosie • za cudzołóstwo – pozbawienie części rodnych itp.

RACJONALIZACJA PREWENCYJNA (1) ISTOTA  według tej motywacji uzasadnieniem kary miało być zapobieganie popełnianiu przestępstw  racjonalizacja ta (w przeciwieństwie do sprawiedliwościowej) uznawała zachwiania proporcji (równowagi) pomiędzy dolegliwością krzywdy doznanej przez pokrzywdzonego, a dolegliwością kary, jaka miała być wymierzona sprawcy – bowiem nadrzędnym celem kary miała być jej skuteczność w sensie zapobiegawczym (prewencyjnym) PODSTAWOWE CELE  zwolennicy racjonalizacji prewencyjnej stawiać zaczęli karze dwa podstawowe cele, tj.: • prewencji ogólnej (zw. także generalną) • oraz prewencji szczególnej (zw. także indywidualną)

RACJONALIZACJA PREWENCYJNA (2) PREWENCJA GENERALNA  w tym ujęciu (prewencji generalnej) – kara miała zniechęcić (czy też wprost – odstraszyć) od popełniania przestępstw innych potencjalnych przestępców  choć taka idea celu i sensu kary znana jest od zamierzchłych, bowiem już antycznych czasów (myśl tą spotkać można zarówno u starożytnych Greków , jak i Rzymian ), to w europejskiej doktrynie i praktyce sądowej stała się dominującą od schyłku średniowiecza do czasów oświecenia  reprezentowała ją zwłaszcza najważniejsza wczesno-nowożytna ustawa karna, tj. Carolina (czyli ustawa karna cesarza Karola V z roku 1532)  wyrażała się ona przede wszystkim w stosowaniu na szeroką skalę kary śmierci, wykonywanej publicznie (na oczach zgromadzonej gawiedzi), przy czym często kara ta miała postać kwalifikowaną (sposób jej wykonania miał łączyć się ze szczególnym udręczeniem skazańca, stąd kara łamania kołem, poprzedzenie egzekucji szarpaniem ciała skazańca rozżarzonymi cęgami i liczne tym podobne wynalazki)

RACJONALIZACJA PREWENCYJNA (3) PREWENCJA INDYWIDUALNA  jej istotą jest oddziaływanie na samego sprawcę w taki sposób, by powstrzymać go od popełniania przestępstw w przyszłości  cel ten można było osiągnąć w trojaki zasadniczo sposób: poprzez wychowanie i poprawę przestępcy poprzez odstraszenie go od ponownego popełnienia w przyszłości czynu zabronionego poprzez fizyczne uniemożliwienie mi dokonywania w przyszłości czynów przestępnych, np.: • kara śmierci • pozbawienie gwałcicieli narządów rodnych • czy obcięcie złodziejowi prawej dłoni  prewencja indywidualna ma także bardzo starą metrykę  w średniowieczu tę myśl rozwijała przede wszystkim doktryna chrześcijańska (zwłaszcza w XIII wieku Tomasz z Akwinu )  upatrywanie szczególnej roli kary w jej prewencji indywidualnej rozwijało się jednak zasadniczo w Europie dopiero w dobie oświecenia, niewątpliwie pod wpływem tzw. kierunku humanitarnego w doktrynie prawa karnego (Beccaria, Filangieri, taką funkcję kary podkreślał silnie również Jeremy Bentham)

RACJONALIZACJA KOMPENSACYJNA  według tego przekonania zasadniczym celem kary powinno być zniesienie, czy też naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem  kara winna więc mieć charakter okupu, spełniającego funkcję: materialnej rekompensaty za wyrządzoną krzywdę (szkodę) materialnego zadośćuczynienie poszkodowanemu, bądź członkom jego rodu  możliwość realizacji tak pojmowanego celu jest jednak w znacznym stopniu zależna zarówno od jej rodzaju kary, jak również od rodzaju szkody wyrządzonej przestępstwem  taki sposób postrzegania podstawowego celu kary stał się podstawą szerokiej rozbudowy w średniowieczu tzw. systemu kompozycyjnego (systemu kar kompozycyjnych), jako właśnie kar pieniężnych zasądzanych od sprawcy na rzecz poszkodowanego lub członków jego rodu, w przypadku przestępstw przeciwko życiu i zdrowie, traktowanych jako przestępstwa prywatne

RACJONALIZACJA MIESZANA  tak dawnymi czasy, jak i współcześnie żadna z tych racjonalizacji nie występowała w czystej postaci  uzasadnienie dla stosowania kary i postrzeganie jej celów było zawsze kombinacją wszystkich tych motywacji  w dziejach prawa (na poszczególnych etapach jego rozwoju) uwzględniane były one w różnym stopniu i zakresie, co wynikało z określonego poziomu rozwoju społecznego

KARY PRYWATNE - UWAGI OGÓLNE (1) KRWAWA ZEMSTA  początkowo (w czasach najbardziej zamierzchłych, gdy nie było jeszcze odpowiednio rozwiniętych państwowych struktur wymiaru sprawiedliwości) roszczeń z tytułu przestępstw prywatnych dochodzono drogą samopomocy (zw. „krwawą zemstą”, „pomstą rodową” lub „wróżdą”)  często przybierała ona charakter instynktownego i nieokiełznanego odwetu poszkodowanego oraz jego rodu, skierowanego przeciwko sprawcy i jego rodowi (odwetu, który niejednokrotnie wyrządzał dolegliwość nieproporcjonalną do rzeczywistej szkody wyrządzonej przestępstwem, które spowodowało reakcję w formie „krwawej pomsty rodowej”) KIERUNEK EWOLUCJI:  stopniowo, gdy władza państwowa stabilizowała się, instytucja krwawej zemsty stopniowo zanikała (choć pewne jej formy przetrwały do czasów bardzo późnych)  w konsekwencji, stopniowo: • drogę samopomocy zaczęła zastępować droga sądowa, • zaś krwawy odwet, zaczęły wypierać prywatne kary pieniężne o charakterze odszkodowawczym

System kar kompozycyjnych (1)  kary pieniężne pojawiły się stosunkowo wcześnie, gdy rozwój gospodarczy osiągnął taki poziom, że możliwa była ocena i wycena krzywdy (szkody) wyrządzonej przestępstwem – w pieniądzu  prywatne kary pieniężne, które pojawiły się już w Europie już we wczesnym średniowieczu stały się:  ekwiwalentem odwetu, świadczono je w zamian za rezygnację z krwawej zemsty  z drugiej strony (z powodu braku rozróżnienia bezprawia karnego od cywilnego) stanowiły one jednocześnie • materialne odszkodowanie, • pieniężne zadośćuczynienie za doznaną krzywdę  występował więc w nich: zarówno element kary, jak i odszkodowania  kary te uiszczane były poszkodowanemu lub jego rodzinie: po załatwieniu sporu ugodą lub po sądowym wygraniu sprawy

System kar kompozycyjnych (2)  pierwotnie wysokość okupu ustalana była za każdym razem indywidualnie (umownie lub sądownie)  z czasem, w drodze zwyczajowej, ukształtowały się rozbudowane taryfikatory, które stworzyły system tzw. „kar kompozycyjnych” („ugodowych”)  określenie kary kompozycyjne pochodzi od łacińskiego terminu compositio, czyli ugoda, bowiem pierwotnie wysokość prywatnej kary pieniężnej strony ustalały z reguły na podstawie umownej ugody system kar kompozycyjnych tworzyły dwa podstawowe rodzaje prywatnych kar pieniężnych, tj.: główszczyzna i nawiązka

KARY PRYWATNE – RODZAJE (1) GŁÓWSZCZYZNA (wergeld)  główszczyzna była to suma pieniężna, składana za „głowę” zabitego  jej wysokość zależna była od wielu czynników (np. od społecznego pochodzenia i statusu ofiary, jej pochodzenia etnicznego, płci, wieku, zajmowanego stanowiska w aparacie państwowym i innych jeszcze czynników)  zasadniczo główszczyzna należała się rodowi (rodzinie) zabitego  w okresie rozwiniętych już stosunków poddańczych, zwłaszcza w przypadku poddanego osobiście, niejednokrotnie częściowo, a nawet całkowicie główszczyznę pobierał pan feudalny zabitego poddanego  obowiązek uiszczenia główszczyzny spoczywał zasadniczo na sprawcy (gdy był niewypłacalny, początkowo także na członkach jego rodziny)  zabójca, który nie był w stanie zapłacić główszczyzny podlegał karze śmierci

KARY PRYWATNE – RODZAJE (2) NAWIĄZKA (busse, w Polsce zwana „pokutne”)  była to prywatna kara pieniężna, wymierzana za pobicie i uszkodzenie ciała , które mogło mieć postać:  okaleczenia (zwanego również „ochromieniem”) • w takim przypadku (np. obcięcia członków: ręki, nogi, nosa) – nawiązka wynosiła zwykle połowę główszczyzny  lub zranienia (nie powodującego trwałych następstw) • w takim wypadku, w zależności od różnych okoliczności – nawiązki były bardzo zróżnicowane w swej wysokości

KARY PRYWATNE – RODZAJE (3) KARA NA RZECZ SĘDZIEGO (władzy państwowej)  niektórzy historycy, jako element systemu kar kompozycyjnych (obok główszczyzny i nawiązki) uważają specjalną karę, którą sprawca (obok kar ściśle prywatnych) obowiązany był zapłacić na rzecz władzy państwowej (sędziego, panującego)  w różnych okresach i na różnych obszarach ta swoista „kara dodatkowa” w systemie kompozycyjnym miała różne nazwy (często w źródłach występuje ona pod nazwą „mulkta”, w źródłach niem. “Fredus”, “wette” lub “gewette”, a na Rusi – zwana była “wirą”)  obecność tej kary w systemie kompozycyjnym uzasadniało przekonanie, o konieczności dołączenie do materialnego zadośćuczynienia poszkodowanemu również kary publicznej nakładanej na przestępcę za naruszenie przez niego nie tylko dobra prawnego ofiary, ale także porządku prawnego w ogóle (tzw. „miru”)

INSTYTUCJA „MIRU”  jedną z najbardziej charakterystycznych instytucji średniowiecznego, europejskiego prawa sądowego była konstrukcja tzw. „miru”  POJĘCIE; termin ten miał kilka znaczeń a) po pierwsze „mir” – oznaczał powszechny ład, pokój i porządek publiczny, na którego straży w państwie stać winien monarcha  w przypadku uznania, że przestępstwo prywatne narusza również mir, można było (prócz kar prywatnych) nałożyć na sprawcę dodatkową karę, właśnie za pogwałcenie miru b) po drugie: pod pojęciem „miru” rozumiano również specjalną ochronę prawną, którą panujący (jako strażnik miru w ładu prawnego w państwie) mógł zapewnić: bądź to pewnym miejscom (np. kościołom, cmentarzom, miejscu pobytu króla, drogom publicznym – taki „mir” nazywano miejscowym) lub pewnym osobom (np. biskupom, księżom, niewiastom, Żydom, kupcom i posłom zagranicznym)  naruszenie czynem przestępnym tak pojmowanego miru stwarzało dodatkową podstawę do: wszczęcia postępowania z urzędu i zasądzenia wobec sprawcy kar publicznych

KARY PUBLICZNE KARA ŚMIERCI  stosowano ją na stosunkowo szeroką skalę już w czasach średniowiecznych, jednak jeszcze szerszy (niż w średniowieczu) zakres jej stosowania przypadł na czasy wczesnośredniowieczne (gdy kara publiczne zdecydowanie wyparła już karę prywatną)  kara śmierci mogła mieć postać zwykłą lub kwalifikowaną

„ZWYKŁA” (ZWYCZAJNA) KARA ŚMIERCI (1)  do zwyczajnej kary śmierci zasadniczo zaliczano: ścięcie, powieszenie, a w czasach nowożytnych również rozstrzelanie KARA ŚCIĘCIA (MIECZEM)  uważana była za karę uprzywilejowaną (rycerską, szlachecką)  stosowano ją głównie za:  udział w spisku przeciwko panującemu  umyślne zabójstwo,  cudzołóstwo,  porwanie i zgwałcenie niewiasty,  stosowana była głównie wobec szlachty

„ZWYKŁA” (ZWYCZAJNA) KARA ŚMIERCI (2) KARA POWIESZENIA  uchodziła za hańbiąca, nieszlachecką, ale męską  stosowano ją głównie wobec złodziei (mężczyzn) ROZSTRZELANIE  stosowano z reguły wobec wojskowych, za:  dezercję,  odmowę wykonaniu rozkazu,  rażące naruszenia dyscypliny

KWALIFIKOWANA KARA ŚMIERCI (1)  jej istota polegała na tym, że zadanie śmierci połączone było ze szczególnym udręczeniem skazańca przed lub w trakcie egzekucji (teoria i praktyka sądowa, oparte na niezmierzonych pokładach ludzkiej wyobraźni stworzyły imponujący swym bogactwem katalog kwalifikowanych kar śmierci) UKAMIENOWANIE  było jedną z najstarszych kwalifikowanych kar śmierci i była popularna zwłaszcza najdawniejszymi czasy  stosowano ją za różne, choć głownie najcięższe przestępstwa publiczne (od zdrady plemienia, z czasem zdrady kraju, po przestępstwa przeciwko religii)  wykonywana była przez całą ludność (zgromadzoną na rokach sądowych) zwłaszcza w tych najbardziej zamierzchłych czasach, gdy organizacja państwowa nie wytworzyła jeszcze specjalnych organów powołanych do egzekwowania kary śmierci

KWALIFIKOWANA KARA ŚMIERCI (2) ŁAMANIE KOŁEM  zwłaszcza w czasach wczesnonowożytnych stanowiło jedną z najpopularniejszych kwalifikowanych kar śmierci  karę łamania kołem wykonywano na kilka sposobów:  1 sposób: polegał na rozciągnięciu ciała skazańca na jakimś podeście, a następnie zrzucania nań koło z pewnej wysokości (z reguły w okolice klatki piersiowej, co reguły dość szyki zgon) • ta forma wykonania kary stanowiła łagodniejszą, bardziej humanitarną jej odmianę  2 sposób: skazańca przywiązywano do drabiny, przykładano do jego ciała niewielkie z reguły koło zakończone jednak (po stronie zewnętrznej) żelaznymi końcówkami • następnie koło wprawiano w ruch obrotowy, co powodowało łamanie kolejnych kończyn i stawów (przy odpowiednich kwalifikacjach profesjonalnych kata, egzekucja trwać miała nawet kilka godzin) • ta forma wykonania kary należała do mniej humanitarnych

KWALIFIKOWANA KARA ŚMIERCI (3) ĆWIARTOWANIE  popularna w całej Europie (od Polski po Anglię) kwalifikowana kara śmierci stosowana głównie za przestępstwa przeciwko państwu i panującemu  zwane również karą obcięcia członków, bowiem jej wykonanie polegało na kolejnym odrąbywaniu członków skazanego  śmierć powodowało przede wszystkim wykrwawienie skazanego UKRZYŻOWANIE  stosowano ją głównie za poddanie grodu nieprzyjacielowi  polegało na przybiciu ciała do krzyża w oczekiwaniu na jego powolną śmierć z głodu, pragnienia, ogólnego wycieńczenia organizmu

KWALIFIKOWANA KARA ŚMIERCI (4) PALENIE ŻYWCEM NA STOSIE  stosowano głównie za:  umyślne podpalenie  niektóre przestępstwa seksualne (zwłaszcza za homoseksualizm lub sodomię)  oraz przestępstwa religijne (uprawianie czarów, apostazję, herezję, świętokradztwo UTOPIENIE  stosowane powszechnie w formie tzw. „kary worka” (poena culei)  ten sposób pozbawienia winowajcy (a w zasadzie winowajczyni) życia polegał na umieszczeniu sprawcy, bądź sprawców w worku wraz z określonymi zwierzętami, tj.: psem, kogutem, wężem i kotem, zaszyciu worka a następnie wrzuceniu go do wody  stosowano ją głównie wobec:  kobiet złodziejek  i kobiet-krewnobójczyń (ojcobójczyń, matkobójczyń, dzieciobójczyń)

KWALIFIKOWANA KARA ŚMIERCI (5) INNE  zakopywanie żywcem  często stosowane wobec cudzołożnic oraz gwałcicieli  przebicie palem  stosowane czasami wobec kobiet za dzieciobójstwo  wbicie na pal  za najście domu  wypuszczenie kiszek  za okradzenie pszczelich uli  zawieszenie żywcem na haku – w oczekiwaniu na powolny zgon skazańca  stosowane za zbójnictwo, zwłaszcza wobec hersztów band, czyli przywódców zorganizowanych grup przestępczych

KARY OKALECZAJĄCE (zwane również mutylacyjnymi lub ochramiającymi) polegały na trwałym okaleczeniu skazańca i były popularne we wszystkich bodaj systemach prawnych w Polsce i Europie mogły polegać na obcięciu, połamaniu, względnie przekłuciu kończyn odcięciu ręki (za targnięcie się na ojca, królewskiego urzędnika) obcięciu palców (za krzywoprzysięstwo) obcięciu uszu, nosa lub włosów (czasami stosowane głównie za małą kradzież) wyrwaniu języka (za przestępstwa dokonane mową, np. krzywoprzysięstwo, oszczerstwo) wyłupieniu oczu (zwłaszcza za oszustwa popełniane w związku z grami hazardowymi kastracji (głównie za niektóre przestępstwa seksualne) napiętnowaniu (czyli wypalenie piętna na policzku skazańca) – stosowane głównie wobec urzędników, którzy dopuścili się korupcji lub nadużyć w okresie nowożytnym stopniowo zaczęły wychodzić z użycia (choć stosowane je z powodzeniem jeszcze w drugiej połowie osiemnastego wieku)

KARY NA CZCI (1) PROSKRYPCJA na najstarszą spośród kar na czci często uważana jest proskrypcja (czyli wywołanie, wyjęcie spod ochrony prawa) nazwa wzięła się stąd, że orzekana zwykle w postępowaniu zaocznym za najcięższe zbrodnie wymagała publicznego ogłoszenia, czyli wywołania (stąd proskrybowanego zwano „wywołańcem”) jej skutki znacznie przekraczały jednak samą tylko dolegliwość na czci skazanego, bowiem proskrypcja oznaczała w istocie śmierć cywilną skazanego proskrybowany tracił ochronę prawną (tracił podmiotowość prawną, dla prawa przestawał istnieć, jako osoba) każdy mógł, a nawet powinien go bezkarnie zabić majątek ulegał konfiskacie żonę proskrybowanego uznawano za wdowę, mogła ona ponownie wyjść za mąż

KARY NA CZCI (2) INFAMIA  była to średniowieczna kara na czci, która bezpośrednio wywodziła się z dawniejszej proskrypcji i była nieco złagodzoną jej formą  od proskrypcji różniła się głównie tym, że:  infamis, • choć w zasadzie wyjęty spod prawa, • pozbawiony czci rycerskiej, • pozbawiony praw publicznych, politycznych i honorowych,  nie tracił jednak całkowicie swej podmiotowości prawnej w zakresie prawa prywatnego  choć nie było to istotą kary, infamis musiał uchodzić z kraju (ponieważ zabójca infamisa otrzymywał po zabitym dobra ruchome i nieruchome)

BANICJA (utożsamiana najczęściej z WYGNANIEM) KARY NA CZCI (3) BANICJA (utożsamiana najczęściej z WYGNANIEM)  ta kara z kolei wywodziła się z infamii, stanowiąc złagodzoną jej formę  banicję różniło od infamii głównie to, że banita:  nie tracił już czci, lecz jedynie prawa polityczne  choć wciąż banitę każdy mógł bezkarnie zabić, to jednak nie otrzymywał już po nim majątku  możliwość bezkarnego zabicia skazanego na banicję powodowała jednak wciąż, de facto, konieczność uchodzenia z kraju (jeżeli banita chciał zachować życie)  stąd też banicję często jednak utożsamia się z karą wygnania

KARY NA CIELE (1) CHŁOSTA  najpopularniejszą wśród kar cielesnych była chłosta  stosowano ją szczególnie często w prawie miejskim i wiejskim, jako karę dodatkową  wykonywano ją publicznie: batem, kijem, postronkiem lub rózgami PRĘGIERZ  w prawie miejskim szczególnie popularna była kara pręgierza  pręgierz – był to stojący na rynku miejskim kamienny słup, do którego przywiązywano skazańca  przywiązany do pręgierza był chłostany, a ponadto często również piętnowany  kara pręgierza łączyła w sobie charakter kary cielesnej i kary na czci

KARY NA CIELE (2) KUNA  w prawie wiejskim (gdzie szczególnie często stosowano w kary cielesne połączone z upokorzeniem skazanego) istniało wiele swoistych odmian miejskiego pręgierza  jednym z najpopularniejszych była tzw. „kuna”  była to metalowa obręcz lub łańcuch, przytwierdzana zazwyczaj do ściany kościoła, którą zakładano na szyję lub rękę przestępcy  zakuty w „kunę” przestępca musiał stać pod kościołem w czasie nabożeństw, trzymając dodatkowo w ręce narzędzie lub przedmiot przestępstwa INNE  żelazna klatka  gąsior  kłoda  biskup

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI KARA WIEŻY (DOLNEJ I GÓRNEJ)  ta, jedna z najczęściej współcześnie stosowanych kar, aż do wieku XVIII stanowiła karę rzadką, drugorzędną  w średniowieczu – uwięzienie służyło głównie przetrzymaniu przestępców do czasu ich ukarania (wydania lub wykonania wyroku)  u progu czasów nowożytnych:  zaczęto stosować samoistną karę pozbawienia wolności, wciąż jednak jeszcze sporadycznie  jeśli ją orzekano, to raczej jako krótkotrwałą za drobne przestępstwa  w prawie wiejskim (gdzie u schyłku średniowiecza stała się nieco popularniejsza):  traktowano ją wciąż bardziej jako środek presji dla wykonania innych kar niż jako właściwą, samoistną karę  stąd w prawie wiejskim stosowano ją w zasadzie wyłącznie jako krótkotrwałą karę aresztu, wymiarze od jednego dnia do maksymalnie roku

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI KARY DŁUGOTRWAŁEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI do XVII-XVIII wieku stosowane były bardzo rzadko  traktowano w zasadzie, jako swego rodzaju złagodzenie kary śmierci (do której to śmierci długotrwała kara pozbawienia wolności często w rzeczywistości się sprowadzała z powodu nieludzkich warunkach, w jakich przetrzymywano skazańców) A) Twierdze  pierwsze państwowe więzienia pojawiać się zaczęły dopiero w XVII, XVIII wieku, początkowo głównie w postaci twierdz, w których osadzano długoletnich skazańców, których zakuwano w łańcuchy i zmuszano do ciężkich robót B) Domy poprawy  równolegle, obok osadzenia w twierdzy (w tym samym mniej więcej czasie, TJ. w XVII-XVIII wieku) pojawiać się zaczęły pierwsze (bardziej zbliżone do współczesnych więzień) tzw. „domy poprawy i pracy przymusowej”, których wyraźnym celem była poprawa przestępcy, zaś prawa w takich „domach” – traktowana była przede wszystkim, jako środek oddziaływania poprawczego

PUBLICZNE KARY MAJĄTKOWE UWAGI OGÓLNE  rozwijały się w tym samym czasie, co prywatne kary pieniężne, z podobnych przyczyn (w tym wypadku – fiskalnych)  pobierała je:  władza państwowa (monarcha lub sąd)  lub pan feudalny (dominialny zwierzchnik) – po uzyskaniu sądowego przywileju immunitetowego

KONFISKATA MIENIA  spośród publicznych kar pieniężnych najbardziej dotkliwą dla skazanego była konfiskata majątku  początkowo orzekano ją za najcięższe przestępstwa (skierowanie głównie przeciwko państwu i panującemu, lub najcięższe przestępstwa pospolite)  z reguły, jako karę dodatkową, obok zasadniczej, orzekano ją w przypadku zasądzenia:  kary śmierci,  proskrypcji,  infamii  lub banicji

GRZYWNA  była to ściśle określona kara w pieniądzu, uiszczana na rzecz władzy państwowej  zakres stosowania kary był wyjątkowo szeroki:  stosowano ją zarówno w przypadku przestępstw publicznych, jak i prywatnych (wówczas równolegle z karą pieniężną)  orzekano ją zarówno jako karę samoistną, jak i karę dodatkową, obok innych  jej wysokość była bardzo różna w zależności od różnorodnych okoliczności konkretnego przypadku prawnego

Utrata praw spadkowych  była dość specyficzną publiczną karą majątkową, wynikającą z patriarchalnego charakteru dawnych stosunków rodzinnych, czy nawet szerzej - społecznych  zwana była również odsądzeniem od dziedziczenia  utrata praw spadkowych mogła być:  częściowa  lub całkowita  stosowano ją przede wszystkim w przypadku:  krewnobójstwa  często – herezji  zwłaszcza jednak wobec kobiet, a szczególnie w wypadku: • zgody panny na porwanie (w celu zawarcia małżeństwa wbrew woli rodziców, prawnych opiekunów lub pana dominialnego) • ślubu panny lub wdowy z przedstawicielem niższego stanu

PRZYCZYNY BEZKARNOŚCI SPRAWCY UWAGI OGÓLNE  już w najdawniejszych czasach mimo zasady „skutkowego” charakteru przestępstwa istniały pewne szczególne okoliczności, powodujące, że pomimo obiektywnego powstania (w wyniku działania człowieka) skutków, z którymi prawo wiązało represje karne, człowiek taki (właśnie w związku z tymi nadzwyczajnymi okolicznościami) nie podlegał jednak karze  te okoliczności, rozwinęły się dodatkowo w okresie, gdy zaczęto uwzględniać winę, jako warunek karalności czynu zabronionego  nazwijmy te okoliczności przyczynami bezkarności sprawcy

SAMOPOMOC (ZEMSTA RODOWA)  zabicie, (okaleczenie) krzywdziciela (bądź członka jego rodziny, rodu) w związku z realizacją dozwolonej przez prawo samopomocy, czyli wróżdy, krwawej zemsty  nie było karane, mimo, że obiektywnie prowadziło do uśmiercenia lub okaleczenia człowieka lub nawet wielu osób  tzn. nie mogło zasadniczo być ścigane sądownie  natomiast w przypadku rażącego przekroczenia granic samopomocy, mogło z kolei prowadzić do odwetu drugiej strony konfliktu

WYJĘCIE SPOD PRAWA (wyrok proskrypcyjny, banicyjny, czy wyrok skazujący na infamię)  każdy mógł bezkarnie (a czasami nawet za dodatkową nagrodą) pozbawić życia:  proskrybowanego  banitę  lub infamisa  mimo spowodowania przez sprawcę swym działaniem karalnego skutku (zabicia człowieka), zabójca taki nie podlegał jednak karze, bowiem wywołaniec pozbawiony był ochrony prawa

POCZĄTEK  za początek uznawano czynną lub słowną zaczepkę poszkodowanego, która wywołała reakcję zaczepionego (o charakterze odwetu)  reakcja ta spowodować mogła zranienie, okaleczenie, a nawet uśmiercenie zaczepiającego  w takim jednak wypadku zaczepiony uprzednio sprawca (zranienia, okaleczenia, czy uśmiercenia) nie podlegał karze, jeżeli dowiódł, że pokrzywdzony „dał początek sprawie” (tzn. zaczepił go słownie lub czynnie)  niektórzy autorzy w instytucji „początku” upatrują pierwowzoru późniejszej obrony koniecznej  w prawie frankońskim przez długi czas z zarzutu zabójstwa przysięgą, dowodzącą, że ofiara „dała początek” tragicznemu w skutkach zajściu  przykładem uznawania „początku”, jako przyczyny bezkarności sprawcy czynu zabronionego są np. przepisy Obszernej Prawdy (art. 26 i art. 29)

STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI  stan wyższej konieczności polega na poświęceniu jednego dobra prawnego dla ratowania innego dobra prawnego  już w średniowiecznych prawach znano taką instytucję, choć aż do czasów nowożytnych ujmowaną ją kazuistycznie  najpopularniejszym chyba w Europie tego rodzaju kazusem była bezkarność (właśnie z racji stanu wyższej konieczności) kradzieży niewielkiej ilości żywności lub odzieży dokonana z nędzy)  było to więc działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą, która wywoływała pewien przymus psychiczny, do którego z reguły ze zrozumieniem i akceptacją odnosiły się ówczesne systemy prawne  prawo angielskie dopuszczało np. możliwość wyrzucenia ze statku do morza cudzego mienia dla ratowania własnego życia

OBRONA KONIECZNA najkrócej rzecz ujmując obrona konieczna polegała na tym, że w razie bezprawnego i bezpośredniego zamachu na dobro prawem chronione, zamach taki można było odeprzeć siłą wielu uczonych instytucję „obrony koniecznej” wywodzi ją z dawnej instytucji „początku” w przeciwieństwie jednak do dawnego „początku” obrona konieczna, by mogła zostać uwzględniona jako okoliczność powodująca bezkarność czynu zabronionego, musiała spełnić szereg konkretnych warunków, przede wszystkim musiała być: • konieczna (tzn. w inny sposób nie można było uniknąć zagrożenia) • natychmiastowa (w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po dokonaniu agresji) • odpowiednia, tj. proporcjonalna (w obronie mienia nie można było w zasadzie uśmiercić napastnika choć obrona konieczna to dawna instytucja prawna (znana już prawu rzymskiemu), to jednak w europejskiej praktyce wymiaru sprawiedliwości zaczęła się upowszechniać dopiero w czasach nowożytnych, głównie za sprawą Caroliny, która przewidywała jej stosowanie

RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ UWAGI OGÓLNE jedną z podstawowych zasad prawa karnego współczesnych systemów prawnych jest zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej art. 1§1 obowiązującego w Polsce kodeksu karnego stwierdza przecież „Odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony (...)” i choć zasada ta: była dominującą w wielu systemach praw antycznych (w prawie babilońskim, hebrajskim, greckim, czy rzymskim) choć znana jest już w Staremu Testamentowi (Ks. Powtórzonego Prawa) : - „(...) Ojcowie nie poniosą śmierci za winy synów, ani synowie za winy ojców. Każdy umrze za swój własny grzech” i choć już w średniowiecznej Europie była powszechna regułą, to jednak jeszcze nawet do czasach wczesnonowożytnych w prawach europejskich zachowały się pewne relikty, o charakterze wyjątków, przewidujące odpowiedzialność karną za cudze czyny mogła ona mieć charakter: rodzinno- rodowy, terytorialny, bądź wynikający ze stosunku zależności

ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODOWO-RODZINNA   SAMOPOMOC w najdawniejszych czasach objawiała się ona w samopomocy, w instytucji pomsty rodowej, zgodnie z zasadami „krwawej zemsty” człowiek, który w żaden sposób nie przyczynił się do popełnienia przestępstwa, mógł nawet własnym życiem odpowiadać za zbrodnie członka swego rodu NAJCIĘŻSZE PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO PAŃSTWU I PANUJĄCEMU (ZDRADA, BUNT)  karane były długo w wielu europejskich prawach nie tylko karą śmierci dla sprawcy, lecz z reguły również karą wygnania zwłaszcza dla członków najbliższej rodziny orzekana za te zbrodnie kara konfiskaty dotykała nie tyle skazanego na śmierć sprawcę, ile właśnie członków jego rodziny HEREZJA wiele średniowiecznych statutów przeciwko heretykom pozbawiało potomstwo spalonego na stosie heretyka praw spadkowych po nim, z reguły aż do drugiego pokolenia

ODPOWIEDZIALNOŚĆ TERYTORIALNA dotykała opola, gminy, wsi, a nawet miasta miała ona charakter kary zbiorowej, traktowanej jako środek nacisku dla wykrycia sprawcy przestępstwa w średniowieczu: występowała w wypadku zabójstwa w razie nieujawnienia (niewykrycia) sprawcy lub niepodjęcia za nim pościgu polegała ona na obowiązku zapłaty główszczyzny, obciążającego wszystkich mieszkańców opola, z czasem wsi, gminy w czasach nowożytnych: przetrwała w stosunkach wiejskich, cała wieś (wszyscy jej mieszkańcy) mogła zostać ukarana w razie nie podjęcia pościgu za zbójnikami, złodziejami lub w razie ukrywania ich

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CUDZE CZYNY WYNIKAJĄCA ZE SZCZEGÓLNEGO STOSUNKU ZALEŻNOŚCI LUB NADZORU   w średniowieczu: wyrażała się przede wszystkim w odpowiedzialności głowy rodziny (pana domu, gospodarstwa) za przestępstwa domowników, służby, poddanych w czasach nowożytnych: odpowiedzialność pana za czyny swych sług i poddanych miała charakter wyjątkowy zarówno w zakresie prawa materialnego, jak i procedury