Wolne Miasto Kraków. Autonomia Galicji Historia Administracji Tomasz Resler Zakład Historii Administracji

Utworzenie Wolnego Miasta Krakowa 3 maja 1815 r. doszło do zawarcia traktatów między Rosją, Austrią i Prusami, przewidujących podział Księstwa Warszawskiego; datę tę uważa się za początek istnienia Wolnego Miasta Krakowa, Kraków – wobec braku zgody zaborców na oddanie go jednemu z nich – wraz z okręgiem uzyskuje status wolnego miasta, zwany też Rzeczpospolitą Krakowską, do traktatów została dołączona pierwsza konstytucja Wolnego Miasta Krakowa, traktatom tym udzielono 9 czerwca 1815 r. sankcji międzynarodowej w akcie końcowym Kongresu Wiedeńskiego, terytorium: 1164 km kw.; ludność: 88 tys. w 1815 r., 146 tys. w 1843 r.

1. Źródła prawa: porozumienia międzynarodowe o powołaniu Wolnego Miasta Krakowa z 3 maja 1815 r., umowy z Munchengratz i Cieplic oraz traktat „państw opiekuńczych” z 6 listopada 1846 r. o likwidacji W.M. Krakowa, ustawy konstytucyjne z 3 maja 1815 r., z 11 września 1818 r., z 29 lipca 1833 r., statuty organiczne - regulujące najważniejsze zagadnienia z zakresu spraw politycznych, gospodarczych i kulturalnych, uchwały Komisji Organizacyjnej (1815-1818) oraz Komisji Reorganizacyjnej (1833), obwieszczenia dowódców wojsk okupacyjnych, reskrypty naczelnika administracji wojskowej i cywilnej, ustawy uchwalone przez Zgromadzenie Reprezentantów, uchwały i rozporządzenia Senatu.

2. Komisja Organizacyjna i Reorganizacyjna KO powołana w 1815 r. przez „państwa opiekuńcze” dla przygotowania rozwiniętej konstytucji Wolnego Miasta Krakowa; skład: po jednym przedstawicielu państw opiekuńczych (byli nimi Józef Sweerts Spork, Ignacy Miączyński i Ernest Reibnitz) oraz po jednym reprezentancie szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa, podlegała jej Komisja Włościańska, powołała pierwszy skład Senatu Rządzącego, wydała szereg innych aktów prawa dla Krakowa, normujących m.in. podział administracyjny kraju i statut krakowskiego uniwersytetu, rozwiązana po opracowaniu konstytucji w 1818 r., KR powołana w marcu 1833 roku, w jej skład weszli przedstawiciele trzech zaborców: Wilhelm Pflügl (Austria), August Forckenbeck (Prusy) i Ludwik Tęgoborski (Rosja), opracowała tekst konstytucji z 1833 r.,

3. Rezydenci: przedstawiciele trzech mocarstw „opiekuńczych”, formalnie przedstawiciele akredytowani przy Senacie Wolnego Miasta Krakowa, konstytucje z 1815 i 1818 r. nie przyznawały im żadnych kompetencji, konstytucja z 1833 r. przyznała im rolę rozjemców w sporach pomiędzy Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów na tle interpretacji przepisów konstytucji oraz w konfliktach kompetencyjnych, na podstawie konstytucji z 1833 r. uzyskali formalnie prawo występowania w roli zwierzchników wobec władz Wolnego Miasta Krakowa i decydowali na bieżąco nawet w drobnych kwestiach, tworzyli w razie potrzeby kolegium, zwane Konferencją Rezydentów, w 1839 r. została przekształcona w stałą Konferencję Nieustającą dla spraw Krainy Krakowskiej,

4. Senat rząd Wolnego Miasta Krakowa, pierwszy skład Senatu został nominowany w 1815 r. przez Komisję Organizacyjną; wg konstytucji z 1818 r. – prezes i 12 senatorów (6 czasowych i 6 dożywotnich), wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów oraz delegowani przez Uniwersytet i Kapitułę Krakowską, przepisy konstytucji z 1833 r. zmniejszy skład do 9 osób –prezes i 8 senatorów (6 czasowych i 2 dożywotnich), wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów i Kapitułę Krakowską, początkowo senatorem mógł zostać każdy obywatel Wolnego Miasta Krakowa, spełniający następujące warunki: cenzus wieku, wyższego wykształcenia, majątkowy oraz zamienny cenzus praktyki administracyjnej, konstytucja z 1833 r. obniżyła cenzus majątkowy, ale wprowadziła warunek wyznawania przez kandydata religii chrześcijańskiej, kompetencje: wydawanie rozporządzeń wykonawczych, nominacje urzędników (nie zastrzeżone dla Zgromadzenia Reprezentantów), wstępne aprobowanie projektów ustaw Zgromadzenia Reprezentantów.,

5. Prezes Senatu: pierwszym prezesem został w 1815 r. Stanisław Wodzicki, kadencja: 3 lata, od 1833 r. 6 lat, uprawnienia: nadzór nad całokształtem prac Senatu, reprezentacja WMK na zewnątrz, zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji, a po 1833 r. nad Uniwersytetem, porozumiewanie się z mocarstwami opiekuńczymi, 6. Wydziały Senatu w 1815 r.: administracji, Skarbu i Dóbr Narodowych, Policji, Sprawiedliwości, Do Układania Przyszłej Organizacji w 1816 r.: Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości, Policji i Milicji, Dochodów Publicznych i Skarbu, w 1822 r.: Spraw Wewnętrznych i Policji, Skarbu i Dóbr Narodowych,

6. Zgromadzenie Reprezentantów skład: 41 członków, w tym 26 deputowanych (wybieranych po jednym w 9 gminach Krakowa i 17 okręgach wiejskich), 3 delegowanych senatorów, 3 prałatów z kapituły krakowskiej, 3 profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, 6 sędziów pokoju, w 1833 r. zmniejszono skład do 30 członków, wyboru deputowanych dokonywano na zgromadzeniach gminnych, a prawo wyborcze było ograniczone cenzusami majątkowymi i wykształcenia oraz wieku, obrady raz do roku w grudniu, od 1833 r. co 3 lata, kompetencje: ustawodawstwo (z wyjątkiem zmian konstytucji i zasad ustrojowych), uchwalanie budżetu i podatków, przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu, wybór wyższych urzędników i sędziów, przestrzeganie praworządności,

7. Administracja terytorialna gminy miejskie i wiejskie, Kraków: 11 gmin, w tym 9 politycznych (z ludnością posiadającą czynne prawo wyborcze) i 2 administracyjne (zamieszkiwane przez Żydów pozbawionych praw politycznych), pozostały obszar: 17 gmin wiejskich, na czele gmin stali wójtowie, wybierani przez zgromadzenia gminne, a od 1833 r. zgromadzenia obiorcze, w gminach żydowskich pochodzili z nominacji Senatu, kadencja wójta 2 lata, a od 1833 r. 6 lat, warunki pełnienia urzędu wójta: pełnoletniość, umiejętność dokładnego pisania i czytania po polsku i rachunków, nie można było być nigdy karanym kryminalnie ani postawionym w stan oskarżenia, od 1833 r. ukończone 24 lata, odpowiednie wykształcenie, wyznanie chrześcijańskie, kompetencje: administracyjne (wykonywali wszelkie polecenia Senatu), w zakresie wymiaru sprawiedliwości; od 1839 r. zamiast wójtów, w gminach miejskich władze sprawowali komisarze cyrkułowi, a w gminach wiejskich komisarze dystryktowi,

Autonomia Galicji do lat 60 XIX w. Austria nie zrealizowała zobowiązania do utworzenia instytucji narodowych w Galicji, w 1859 r. następuje załamanie się systemu rządów absolutnych w Cesarstwie Austriackim, dyplom październikowy z 1860 r. stanowi początek okresu konstytucyjnego w dziejach Austrii; na podstawie tego aktu przyznano autonomię narodom historycznym, do których zaliczono Polaków, 26 lutego 1861 r. zostaje wydany statut krajowy dla Galicji wraz z ordynacją wyborczą do sejmu, stanowił on jeden z allegatów do patentu lutowego, organy autonomiczne: Sejm i Wydział Krajowy.

Instytucje antonimii galicyjskiej: Administracja rządowa Minister ds. Galicji (od 1871) Namiestnik Galicji - nominowany przez cesarza, - stał na czele administracji rządowej Starostowie - stali na czele powiatów Organy autonomiczne Sejm Krajowy - wybierany w wyborach Wydział Krajowy - powoływany przez Sejm organ wykonawczy Rady i Wydziały Powiatowe Gminy miejskie i wiejskie administracja niezespolona samorząd zawodowy administracja szkolnictwa

Instytucje autonomii galicyjskiej: Administracja rządowa: Minister ds. Galicji: powołany w 1871 roku, prowadził wszystkie sprawy Galicji w skali krajowej, opiniował i koordynował decyzje innych ministrów w sprawach Galicji, funkcja ta była zawsze sprawowana przez Polaka. Namiestnik Galicji: mianowany przez cesarza, siedziba namiestnictwa mieściła się we Lwowie, reprezentował cesarza i był organem administracji rządowej, podlegał i odpowiadał przed rządem w Wiedniu, rozpisywał wybory i przygotowywał spisy wyborców do Sejmu Krajowego, w imieniu rządy występował z inicjatywą ustawodawczą i przedstawiał cesarzowi ustawy krajowe do akceptacji lub odrzucenia,

Instytucje autonomii galicyjskiej: Namiestnik Galicji c.d.: przedstawiał sprawozdania z funkcjonowania administracji rządowej i udzielał odpowiedzi na interpelacje, ustaliła się zwyczajowa odpowiedzialność Namiestnika przed Sejmem Krajowym, a w zasadzie większością sejmową, urząd ten sprawowany zawsze przez Polaków (m.in. Agenor Gołuchowski, Kazimierz Badeni), Starosta: podlegał Namiestnikowi i stał na czele powiatu (80), właściwy we wszystkich sprawach administracyjnych niezastrzeżonych dla innych organów, nadzór nad samorządem gminnym i zwierzchnictwo w zakresie zadań powierzanych, przeprowadzanie wyborów krajowych oraz samorządowych, Administracja niezespolona: urzędy górnicze, urzędy domen i lasów państwowych, urząd kolei, urząd poczty, inspekcja przemysłowa.

Instytucje autonomii galicyjskiej: INSTYTUCJE AUTONOMICZNE: Sejm Krajowy: fundament autonomii galicyjskiej, najwyższa władza autonomiczna, jego kompetencje i kształt określił patent lutowy z 1861 roku, prawo wyborcze: istota prawa wyborczego sprowadzała się do tzw. reprezentacji interesów, wybory nie były powszechne ani równe, wyborcy zostali przyporządkowani do różnych grup – 6 kurii – stąd nazwa system kurialny, 2 kurie wprowadzały przedstawicieli bez wyborów, byli to tzw. wiryliści: arcybiskupi i biskupi kościoła katolickiego (wszystkich trzech obrządków) początkowo 7, a od 1896 8 oraz kuria szkolnictwa wyższego: rektorzy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Lwowskiego, Politechniki Lwowskiej i prezes Akademii Umiejętności, pozostali członkowie sejmu wybierani byli w wyborach odbywających się w czterech kuriach: 44 posłów wybierała kuria tzw. wielkiej własności ziemskiej (ok.

Instytucje autonomii galicyjskiej: 3 tys. członków), 3 posłów wybierała kuria izb rzemieślniczo-handlowych, 23 posłów (od 1900 – 31) wybierała kuria miast większych, 74 posłów wybierała kuria gmin miejskich i wiejskich w wyborach pośrednich (jeden elektor na 500 mieszkańców), czynne prawo wyborcze było ograniczone cenzusem majątkowym, we wszystkich 4 kuriach, tak skonstruowany system wyborczy dawał zdecydowaną przewagę ziemiaństwu, sejm był zwoływany i rozwiązywany przez władcę, od roku 1900 liczba posłów wynosiła 164, siedziba Sejmu Krajowego mieściła się we Lwowie, kadencja posłów wybieranych trwała 6 lat, kompetencje ustawodawcze: samodzielne: całość ustawodawstwa w zakresie tzw. kultury krajowej (zagadnienia rolniczo-leśne, budownictwo publiczne i zakłady dobroczynne finansowane z budżetu krajowego, np. Ustawa względem zakazu łapania, wytępienie i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz z 5.10.1868 r.

Instytucje autonomii galicyjskiej: w ramach ustawodawstwa ogólnokrajowego Sejm Krajowy mógł wydawać akty prawne o charakterze uzupełniającym: ustawodawstwo gminne, szkolne, kościelne, w zakresie gruntów i ksiąg wieczystych, a od 1907 w zakresie prawa cywilnego, karnego i karno-policyjnego ale tylko w zakresie należącym do kompetencji Sejmu, ustawy Sejmu Krajowego wymagały sankcji cesarskiej, inicjatywę ustawodawczą posiadali: rząd, Wydział Krajowy, komisje sejmowe i grupa min. 15 posłów, decyzje zapadały większością głosów przy minimum połowie ustawowej liczby posłów, inne kompetencje: odbieranie od Naczelnika sprawozdania o stanie kraju, ale brak uprawnień kontrolnych nad administracją rządową, prawo składania interpelacji, Sejm mógł wezwać władze rządowe do wydania zarządzeń, przez Wydział Krajowy sprawował nadzór nad gminami i zarządzał majątkiem krajowym,

Instytucje autonomii galicyjskiej: organy Sejmu Krajowego: marszałek krajowy: powoływany przez cesarza na 6 lat, kierował pracami Sejmu Krajowego i stał na czele Wydziału krajowego, Wydział Krajowy: Sejm Krajowy spośród posłów wybierał 6 członków WK na czele którego stał marszałek, organ wykonawczy Sejmu Krajowego, decyzje podejmowano kolegialnie w głosowaniu (kworum wynosiło 4 członków), marszałek posiadał prawo wstrzymania uchwały, inicjatywa ustawodawcza, działał jako komisja sejmowa i biuro sejmowe: kontrolował poprawność wyborów, przygotowywał materiału na obrady plenarne, zarządzał korespondencją, organizował prace Sejmu,

Instytucje autonomii galicyjskiej: uprawnienia w zakresie bieżącej administracji, nadzorował samorząd terytorialny, co do legalności i celowości działań, zarządzał majątkiem krajowym, zakładami i funduszami, reprezentował kraj na zewnątrz. Rada Szkolna Krajowa: utworzona w 1867 r., przewodniczył jej Namiestnik, a faktycznie kierował pracami wiceprezydent, składała się z przedstawicieli Wydziału Krajowego, namiestnictwa, duchowieństwa, rad miejskich Krakowa i Lwowa, przedstawicieli naukowców, zarząd szkolnictwem ludowym i średnim, nominowanie dyrektorów i nauczycieli szkół ludowych (później także średnich), sporządzanie budżetu całego szkolnictwa krajowego, na szczeblach powiatów działały okręgowe rady szkolne (zarząd publicznymi szkołami ludowymi i nadzór na szkołami prywatnymi) w gminach – miejscowe rady szkolne (bieżące administrowanie).

Samorząd terytorialny: na początku ery konstytucyjnej (1846-48) wykształcił się w Galicji system administracji samorządowej, która powstała na szczeblu gminnym i powiatowym, w tym okresie ugruntowały się także podstawowe zasady ustroju gminy samorządowej: swoboda przyjmowania członków gminy, wybieralność organów, samodzielny zarząd sprawami gminy, jawność budżetu, kompetencje gminy miały charakter własny („ co dotyczy przede wszystkim interesów gminy i jest w całości wykonalne w jej granicach”) oraz poruczony („załatwianie określonych spraw publicznych”), w zakresie ustawodawstwa pozycję i status samorządu określały: ogólnopaństwowa kodyfikacja gminna z 1862 r., ustawa galicyjskiego sejmu krajowego o gminach i obszarach dworskich z 1866 r.

Samorząd terytorialny: Samorząd gminny wiejski: podział na gminy jednowsiowe i obszary dworskie, które tworzyły osobną gminę, prawo swojszczyzny – obowiązek przynależności każdego obywatela do gminy (urodzenie, nadanie przez władze gminy), organami gminy były: rada gminy i zwierzchność gminna (kadencja 6 lat): rada gminy: organ uchwałodawczy i nadzorczy, 8-36 członków wybieranych w wybierani w wyborach zwierzchność gminna: w skład wchodzili: naczelnik gminy (wójt) i dwóch przysiężnych (wybierani z członków rady gminy), organ wykonawczy, kompetencje własne: zarząd majątkiem własnym, prawo nakładania podatków gminnych i uchwalania budżetu, sprawy dróg gminnych, sprawy tzw. policji gminnej, administracja szkolnictwa i lokalnych zakładów dobroczynnych

Samorząd terytorialny: kompetencje poruczone: sprawy z zakresu administracji rządowej: współdziałanie w procedurze wyborczej, realizowanie prawa swojszczyzny, czynności związane z ślubami, meldunkami, spisami ludności, ściąganiem podatków, pobór do armii, orzecznictwo skarbowo-administracyjne; w sprawach poruczonych decydował jednoosobowo naczelnik realizujący polecenie władzy rządowej – starosty, nadzór nad gminą: rozdział funkcji nadzorczych: w sprawach z zakresu kompetencji własnych nadzór sprawowały wydziały powiatowe lub Wydział Krajowy, a w sprawach poruczonych nadzór sprawował starosta, starosta miał możliwość badania działalności gminy w zakresie spraw własnych, ale tylko w obszarze legalności,

Samorząd terytorialny: Samorząd gminny miejski: jednolitość ustrojowa gmin wiejskich i miejskich, z wyjątkiem Lwowa (własny statut z 1870 r.) i Krakowa (statut z 1866 r.), w 1889 r. uregulowano ustrój 30 miast większych, a 1896 r. uregulowano odrębnie ustrój 140 kolejnych miast i miasteczek, w pozostałych obowiązywały zasady z 1866 r. , władze samorządowe: rady miejskie: organ uchwałodawczy i nadzorczy, liczba członków od 18-36 (Kraków 60, Lwów 100), kadencja 6 lat, po 3 latach ustępowała połowa członków rady na miejsce których wybierano nowych radnych, magistraty: kolegialny organ władzy wykonawczej, wybierany spośród członków rady na 6 lat, w miastach mniejszych i miasteczkach funkcje te pełniły zwierzchności gminne, w miastach większych na czele magistratu stał burmistrz, a w Krakowie i Lwowie prezydent,

Samorząd terytorialny: ścisłe rozgraniczenie kompetencji między magistratem, a prezydentem /burmistrzem, nadzór nad samorządem miejskim: nie był tak silny jak nad wiejskim; burmistrza lub prezydenta można było usunąć tylko w postępowaniu dyscyplinarnym, Samorząd powiatowy: wprowadzony razem z gminami w 1866 r., liczba powiatów – 80, organami powiatowymi były: rady powiatowe i wydziały powiatowe, rady powiatowe: 6-letnia kadencja, 26 członków wybieranych w wyborach kurialnych, organ uchwałodawczy, zajmowała się sprawami wewnętrznymi powiatu: budowa dróg, zdrowie, bankowość, dobroczynność, oświata, kultura, zarząd majątkiem i uchwalanie dodatków do podatków bezpośrednich,

Samorząd terytorialny: wydziały powiatowe: wybierane z członków rady powiatowej na 6 lat, organ zarządzający i wykonawczy, na czele wydziału stał prezes (marszałek powiatu), w skład wchodzili zastępcy prezesa i 6 członków, brak własnych środków egzekucyjnych (zwracano się z prośbą o pomoc do starostwa), obowiązkiem rad i wydziałów powiatowych był nadzór nad gminami, z urzędu nadzorowały majątek gmin, z własnej inicjatywy mogły kontrolować resztę spraw, nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy, który badał decyzje pod względem legalności i celowości.