FONETYKA nauka o głoskach: Fon – dźwięk Fonem – głoska Fonacja – wydawanie głosu.

NARZĄDY MOWY BIORĄCE UDZIAŁ W POWSTAWANIU GŁOSEK *Płuca *tchawica z krtanią *jamy: gardłowa, nosowa oraz ustna wraz ze znajdującymi się w niej narządami – wiązadła głosowe, języczek, język, podniebienie twarde i miękkie, dziąsła, zęby, wargi.

GŁOSKA, LITERA, SYLABA

LITERA – graficzny znak głoski, najmniejsza pisana część wyrazu. GŁOSKA – najmniejsza słyszalna i mówiona część wyrazu. W j.polskim mamy 44 głoski. LITERA – graficzny znak głoski, najmniejsza pisana część wyrazu. PAMIĘTAJ: Alfabet polski składa się z 32 liter. Głosek jest znacznie więcej, bowiem często na oznaczenie jednej głoski potrzeba dwóch lub trzech liter, np.: sz – jedna głoska, dwie litery (s+z), podobnie: rz, ch, cz, dz, dzi, dź, itp. (dwuznaki)

Uwaga na literę „i” !!! Litera „i”: - Może być znakiem graficznym samogłoski ( w pozycji przed spółgłoską) malina (głoski: m – a – l’ – i – n – a) - może być znakiem miękkości poprzedzającej głoski (w pozycji przed samogłoską) wioska (głoski: w’ – o – s- k –a)

ĆWICZENIA: Wzór: pies litery: P-I-E-S (4) głoski: P’ – E- S (3) Nieść litery: N –I-E-Ś-Ć (5) głoski: N’-E-Ś-Ć (4)

SYLABA (inaczej zgłoska) – część wyrazu zawierająca samogłoskę. Rodzaje sylab: - otwarte – zakończone na samogłoskę, np.: pa –ni; mysz – ka. - zamknięte – zakończone na spółgłoskę, np.: war-kot; In-sty-tut

PAMIETAJ: - „i” nie musi tworzyć sylaby - także „u” nie tworzy sylaby, gdy występuje w połączeniach samogłoskowych au, eu w wyrazach obcych, np.: Eu-ro-pa; Au-to-bus. Przyjmuje wówczas cechy litery „ł”

PRZENOSZENIE WYRAZÓW: - dzielimy wyrazy w tym miejscu, w którym kończy się sylaba (jednosylabowych nie dzielimy, np.: dom, kot) - pojedynczą spółgłoskę zawartą miedzy dwiema samogłoskami zawsze przenosimy do następnej linijki: np. Fra – nek, a nie Fran –ek - rozdzielamy zawsze dwie jednakowe spółgłoski, np.: wan-na, pan-na, mięk-ko. - grupę spółgłosek albo przenosimy w całości, albo dzielimy w dowolnym miejscu: i-skra lub is-kra; i-gła, Ig-ła

PODZIAŁ GŁOSEK SAMOGŁOSKI SPÓŁGŁOSKI a, ą, e, ę, i, o, u, ó, y pozostałe ( 9 )

SPÓŁGŁOSKI MIĘKKIE TWARDE powstają, gdy przy ich wymawianiu środkowa część języka unosi się w kierunku podniebienia twardego. W języku polskim głoskami miękkimi są: ć, ń, ś, ź, dź, a także j. powstają, gdy środkowa część języka spoczywa na dnie jamy ustnej. Większość spółgłosek w języku polskim to głoski twarde.

Dźwięczne (brak bezdźwięcznych odpowiedników) Głoski dźwięczne i bezdźwięczne dźwięczne b b’ d d’ g g’ w w’ bezdźwięczne p p’ t t’ k k’ f f’ dźwięczne z ź ż h h’ dz dź dż bezdźwięczne s ś sz ch ch’ c ć cz Dźwięczne (brak bezdźwięcznych odpowiedników) m m’ n n’ r r’ ł l l’ j

KLASYFIKACJA GŁOSEK Ze względu na udział wiązadeł głosowych: - Głoski dźwięczne – b,b’,d,g,g’,ź,ż,dz,dź,dż,w,w’ - Głoski bezdźwięczne – p,p’,t,k,k’,s,ś,c,ć,cz,sz,f,f’ 2. Ze względu na ruch podniebienia miękkiego: - Głoski nosowe: m,m’,n,ń - Głoski ustne: pozostałe 3. Ze względu na ruch środkowej części języka: - Głoski miękkie: ś,ć,ń,ź,dź,ń - Głoski twarde: pozostałe

Upodobnienia pod względem dźwięczności

Np. przyszłość, wtorek, kwiat, jakby, prośba, trzeba, słodki Różnice między wymową a pisownią powodują zjawisko fonetyczne, które nazywamy upodobnieniem pod względem dźwięczności. Np. przyszłość, wtorek, kwiat, jakby, prośba, trzeba, słodki

Zjawisko upodobnienia pod względem dźwięczności zachodzi na początku i w środku wyrazu.

Jeśli spółgłoska dźwięczna traci swoją dźwięczność pod wpływem sąsiadującej z nią głoski bezdźwięcznej, mówimy o ubezdźwięcznieniu.

upodobnieniu (ubezdźwięcznieniu) postępowym. Jeżeli ubezdźwięczniająco działa głoska poprzedzająca, na przykład: przyszłość (pszyszłość) kwiat (kfiat) trzeba (tszeba) mówimy o upodobnieniu (ubezdźwięcznieniu) postępowym. 

upodobnieniu (ubezdźwięcznieniu) wstecznym. W przypadkach, gdy utrata dźwięczności zachodzi pod wpływem głoski następnej: wtorek (ftorek) słodki (słotki) mówimy o upodobnieniu (ubezdźwięcznieniu) wstecznym.

Zjawisko fonetyczne zwane udźwięcznieniem zachodzi wtedy, gdy spółgłoska bezdźwięczna pod wpływem sąsiedniej spółgłoski nabiera dźwięczności. Ilustracją tego zjawiska jest wymowa takich wyrazów, jak: prośba (proźba), jakby (jagby).

Zjawisku upodobnienia pod względem dźwięczności nie podlegają (nie tracą dźwięczności nie wpływają na dźwięczność lub bezdźwięczność sąsiadujących z nimi głosek) spółgłoski: m, m’ , l, l’, n, n’, r

Zjawisko upodobnienia pod względem dźwięczności zachodzi także na granicy dwóch wyrazów.

utratą dźwięczności w wygłosie. Na końcu wypowiedzi (wyrazu) lub przed pauzą spółgłoski dźwięczne tracą swoją dźwięczność: ostry nóż (ostry nusz) proszę, spójrz (proszę, spujsz) ładny samochód (ładny samochut) Takie zjawisko fonetyczne nazywamy utratą dźwięczności w wygłosie.

chodź tutaj (choć tutaj) chodź z nami (chodź z nami) sok cytrynowy (sok cytrynowy) sok bananowy (sog bananowy) bieg sylwestrowy (biek sylwestrowy) Bieg Gwarków (bieg gwarków)

Mówimy wtedy o upodobnieniach międzywyrazowych. W takich wypadkach głoska kończąca pierwszy wyraz upodabnia się pod względem dźwięczności do głoski rozpoczynającej drugi wyraz. Mówimy wtedy o upodobnieniach międzywyrazowych. Dzieje się tak dlatego, ponieważ podczas szybkiej wymowy wiązadła głosowe wcześniej zmieniają swoje położenie, by przygotować się do wymowy kolejnej głoski.