Dyskontowanie w czasie i w przestrzeni społecznej

Dyskontowanie nagród odroczonych (delay discounting, temporal discounting, time discounting) Dyskontowanie społeczne (social discounting)

Dyskontowanie nagród odroczonych (delay discounting, temporal discounting, time discounting) Problem odwrócenia preferencji (preference reversal): Wybór pomiędzy 100 PLN dostępnymi jutro a 200 PLN dostępnymi za 2 miesiące Gdy oba opóźnienia zostaną zwiększone jednakowo, rośnie prawdopodobieństwo wyboru nagrody większej, ale bardziej opóźnionej Dyskontowanie w czasie w życiowych wyborach: 1. pójść do gorzej opłacanej pracy zaraz po szkole średniej czy iść na studia, aby następnie dostać lepiej opłacaną pracę, 2. wybrać papier wartościowy, który zapada wcześniej, czy taki, który zapada później, ale przynosi wyższy zwrot

Dyskontowanie nagród odroczonych (delay discounting, temporal discounting, time discounting) Stopa dyskontowania w czasie jako miara impulsywności oraz samokontroli decydenta – stosowana w badaniach z zakresu ekonomii behawioralnej, psychologii, psychiatrii (Ainslie, 1975; Rachlin, 1974; Loewenstein i Elster, 1992) Jaki kształt ma indywidualna krzywa dyskontowa? Dyskontowanie wykładnicze: V = A * exp(-kD) Dyskontowanie hiperboliczne: V = A/(1+kD) (por. Mazur, 1987) V – subiektywna wartość nagrody, A – obiektywna wartość nagrody, D – opóźnienie, k – parametr modelujący tempo dyskontowania nagród odroczonych (wyższe k, bardziej impulsywna osoba)

Dyskontowanie nagród odroczonych (delay discounting, temporal discounting, time discounting) Krzywa wykładnicza – homo oeconomicus, pełna samokontrola, odwrócenie preferencji nie występuje (stosunek dwóch wartości pozostaje stały, gdy są one przesuwane w czasie o taki sam odcinek) Krzywa hiperboliczna – homo sapiens, brak pełnej samokontroli, odwrócenie preferencji występuje (stosunek dwóch wartości zmienia się, gdy są one przesuwane w czasie o taki sam odcinek)

Dyskontowanie w czasie w teorii ekonomii: model zdyskontowanej użyteczności Zdyskontowana użyteczność odnosi się do zdyskontowanej wartości dla decydenta, która płynie z usług dóbr konsumpcyjnych w perspektywie czasowej (Gowdy i in., 2013). Takie rozumienie zdyskontowanej użyteczności znaleźć można w kanonicznych już pracach Ramseya (1928) i Samuelsona (1937). W świetle modelu zdyskontowanej użyteczności odpowiedzialność decydentów wobec przyszłych pokoleń sprowadza się do wyboru optymalnej stopy dyskonta. Zgodnie z modelem zdyskontowanej użyteczności decydenci powinni dążyć do zmaksymalizowania sumy wartości obecnego i przyszłego (zdyskontowanego) dobrobytu społecznego. Wartość przyszłego dobrobytu jest zazwyczaj dyskontowana stałą stopą, której wartość odzwierciedla m.in. stopień cierpliwości społeczeństwa, tj. stopień preferowania korzyści krótkookresowych przy jednoczesnym odroczeniu stosownych kosztów (Gowdy i in., 2013).

Takie przedstawienie stopy dyskonta zakłada, że gospodarka jest pojedynczym decydentem (Gowdy i in., 2013). Stopa dyskonta w modelu jest stała (między okresami, między osobami) Liczne prace empiryczne z zakresu ekonomii behawioralnej wskazują na międzyosobowe zróżnicowanie stóp dyskontowych (Urminsky i Zauberman, 2015; Delton i Robertson, 2015). Badania przeprowadzone na dużych próbach (Reimers i in., 2009, N=42 863; Warner i Pleeter, 2001, N=55 000) pokazują, że stopy dyskontowania w czasie są wyższe dla osób młodych, mniej wykształconych oraz o niższych dochodach. Shamosh and Gray (2007) zaobserwowali, że osoby z niższym ilorazem inteligencji charakteryzują się wyższymi stopami dyskontowania w czasie (a więc mniejszą cierpliwością). Osoby o niższych stopach dyskontowania w czasie osiągają wyższe oceny (Kirby i in., 2005; Lee i in., 2012) oraz lepsze wyniki w testach standaryzowanych (Benjamin i in., 2013).

Różnice w tempie dyskontowania w czasie zaobserwowano też pomiędzy społeczeństwami krajów świata oraz narodowościami (Poulos i Whittington, 2000; Castillo i in., 2011). Alkoholicy, palący papierosy, uzależnieni od heroiny lub kokainy charakteryzują się wyższymi stopami dyskonta niż osoby wolne od uzależnień (Bickel i Johnson, 2003) Badania empiryczne (eksperymentalne) wskazują także na zmienność stopy dyskontowania w czasie dla pojedynczego decydenta (Loewenstein i Prelec, 1992; Laibson, 1997). Słabo, ale istotnie statystycznie (wartości współczynnika korelacji Pearsona od 0,05 do 0,13).

Dyskontowanie społeczne – dyskontowanie w przestrzeni społecznej, na wymiarze dystansu społecznego V = A/(1+sN) (por. Rachlin i Raineri, 1992) V – subiektywna wartość nagrody A – obiektywna wartość nagrody N – miara dystansu społecznego s – parametr modelujący tempo dyskontowania społecznego (wyższe s, bardziej egoistyczna osoba)

Dyskontowanie społeczne – dyskontowanie w przestrzeni społecznej, na wymiarze dystansu społecznego Eksperyment Jonesa i Rachlina (2006): 310 studentów studiów licencjackich, 153 M, 157 K, uczestnicy kursu „Wprowadzenie do psychologii” , Stony Brook University, NY Procedura: The following experiment asks you to imagine that you have made a list of the 100 people closest to you in the world ranging from your dearest friend or relative at position 1 to a mere acquaintance at 100. The person at number one would be someone you know well and is your closest friend or relative. The person at 100 might be someone you recognize and encounter but perhaps you may not even know their name.

Procedura: You will be asked to make a series of judgments based on your preferences. On each line you will be asked if you would prefer to receive an amount of money for yourself versus an amount of money for yourself and the person listed. 155 USD for you alone B. 75 USD for you and 75 for the person number … on the list 145 USD for you alone B. 75 USD for you and 75 for the person number … on the list … 75 USD for you alone B. 75 USD for you and 75 for the person number … on the list

Procedura: N = 1, 2, 5, 10, 20, 50 and 100 Wyniki: Pomiędzy 155 USD a 75 USD istnieje punkt zwrotny , gdzie decydenci przestaną wybierać opcję A (wybór egoistyczny), zaczną zaś wybierać opcję B (wybór prospołeczny) Punkt zwrotny obliczono dla każdego uczestnika dla każdej wartości N: np. jeśli ktoś wolał opcję A 155 i 145, zaś B 135, to punkt zwrotny obliczano jako średnia pomiędzy dwoma granicznymi punktami (145 oraz 135), czyli tu 140 Uwaga! Różnica pomiędzy punktem zwrotnym a 75 USD, dla dowolnego poziomu N, była maksymalną kwotą poświęcenia przez decydenta w zamian za 75 USD dla osoby na pozycji N na liście dystansu społecznego

[pokazać rysunek z tekstu Jonesa i Rachlina, 2006] Wyniki: [pokazać rysunek z tekstu Jonesa i Rachlina, 2006]

Wyniki: Decydenci poświęcają nagrody dla siebie, aby przekazać innym 75 USD. Kwota poświęcana zmienia się i zależy od bliskości społecznej (dystansu społecznego) osoby, na rzecz której przekazywana jest nagroda

Badania empiryczne wskazują także na międzyosobowe zróżnicowanie stóp dyskontowania w przestrzeni społecznej (Delton i Robertson, 2015). Osoby o niższych stopach dyskontowania społecznego częściej współpracują w grach przedstawiających konflikt interesu prywatnego i społecznego (dylemat więźnia, dylemat dóbr publicznych, zob. Jones i Rachlin, 2009; Safin, Locey i Rachlin, 2013; Locey, Safin i Rachlin, 2013). Tempo dyskontowania w przestrzeni społecznej jest ponadto ujemnie skorelowane z poziomem inteligencji płynnej (Osiński i in., 2014) oraz ugodowości (Osiński, 2009; Kirkpatrick i in., 2015) decydenta, dodatnio natomiast z jego poziomem neurotyczności (Osiński, 2009).

Badania eksperymentalne pokazują również, że w przypadku dyskontowania w przestrzeni społecznej zachodzi analogiczny do procesu dyskontowania w czasie efekt odwrócenia preferencji (Osiński i in., 2015). W cytowanym badaniu uczestnicy byli proszeni o wyobrażenie sobie listy 100 osób uporządkowanych według rosnącego dystansu społecznego (pierwszą pozycję na liście miała zajmować osoba im najbliższa, ostatnią pozycję osoba znana tylko z widzenia), następnie dokonywali wyborów między nagroda pieniężną dla siebie a nagrodą dla osoby zajmującej określoną pozycję na wyobrażonej liście. Przyjmując tezę o analogii między samokontrolą w wymiarze czasowym oraz społecznym, oczekiwano, że przesunięcie pary beneficjentów (zajmujących różną pozycję na wymiarze dystansu społecznego) o taką samą odległość zwiększy względną atrakcyjność nagrody dla bardziej oddalonej z tych osób. Oczekiwanie to można zilustrować następującą parą propozycji: „50 zł dla siebie lub 100 zł dla osoby nr 1 na liście” vs „50 zł dla osoby nr 10 lub 100 zł dla osoby nr 11). Prawdopodobieństwo wyboru 100 zł powinno być wyższe w przypadku drugiej propozycji. Decydent może jednocześnie preferować „50 zł dla siebie” wobec „100 zł dla osoby nr 1 na liście” oraz „100 zł dla osoby nr 11” wobec „50 zł dla osoby nr 10”. Taki też wynik (wskazujący na odwrócenie preferencji w dyskontowaniu społecznym) uzyskali Osiński i współpracownicy (2015).

[zmień slajdy na „Dyskontowanie społeczne a inteligencja płynna”]

Eksperyment w ekonomii i psychologii

Na podstawie: Madsen, D., Stenheim, T. (2015). Experimental methods in economics and psychology: A comparison. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 187, 113-117. Locey, M., Jones, B., Rachlin, H. (2011). Real and hypothetical rewards. Judgment and Decison Making, 6(6), 552-564.

Nagroda Nobla z ekonomii w 2002 roku dla Daniela Kahnemana i Vernona Smitha – wiedza i metody psychologiczne zostają zaakceptowane przez „mainstream” Ekonomiści nie byli i nie są (?) zbyt chętni sięgać po metody, podejścia oferowane przez pozostałe nauki społeczne, chętnie za to sięgali i sięgają po metody oraz podejścia charakterystyczne dla nauk przyrodniczych (McCloskey, 1985) Ariely and Norton (2007): „at their core, economics and psychology share a common and overriding desire to understand human nature, but communication between the two is still in its infancy”

Trafność wewnętrzna jest najważniejsza w projektowaniu eksperymentów ekonomicznych (określone bodźce prowadzą do określonych zachowań niezależnie od kontekstu sytuacji czy też cech indywidualnych decydentów) W eksperymentach ekonomicznych znaczenie kontekstu jest mniej istotne niż w eksperymentach psychologicznych Eksperymenty ekonomiczne są bogatsze w założenia, np. założenie racjonalności decydentów, a uzyskiwane w badaniu zachowania nieracjonalne mogą zostać potraktowane jako „szum” Eksperymenty ekonomiczne cechują się relatywnie niską trafnością zewnętrzną (co utrudnia uogólnianie wyników) ze względu na ścisłą kontrolę czynników kontekstualnych (znacznie ściślejszą niż w eksperymentach psychologicznych)

Struktura eksperymentu ekonomicznego: Bodźce Mechanizm rynkowy Powtarzanie Rekrutowanie uczestników Kontekst Oszukiwanie

Struktura eksperymentu ekonomicznego: Bodźce – monetarne, jasno przedstawione, aby decydent mógł w wyborach eksperymentalnych dokonać niezbędnych obliczeń, kwoty powinny być realistyczne, odpowiednio wysokie w stosunku do kosztu alternatywnego udziału w eksperymencie Uwaga! Psycholodzy są znacznie bardziej sceptycznie, jeśli idzie o surowe wymogi nakładane na bodźce eksperymentalne (w realnym świecie bodźce nie są tak jasno zdefiniowane jak w eksperymencie ekonomicznym, tym samym eksperymenty ekonomiczne tracą na trafności zewnętrznej). Słabiej zdefiniowane bodźce pozwalają osiągnąć większą wariancję zachowań decydentów, co bliższe jest realiom życia (Ariely i Norton, 2007)

Struktura eksperymentu ekonomicznego: Bodźce – monetarne, jasno przedstawione, aby decydent mógł w wyborach eksperymentalnych dokonać niezbędnych obliczeń, kwoty powinny być realistyczne, odpowiednio wysokie w stosunku do kosztu alternatywnego udziału w eksperymencie W eksperymentach psychologicznych bodźce monetarne są zazwyczaj niezależne od wyborów dokonywanych w eksperymencie (fixed sum), psycholodzy uważają, że bodźce nie są jedynym generatorem ludzkich zachowań (inne generatory: normy społeczne, wartości, czynniki sytuacyjne, osobowościowe dyspozycje). Zdaniem psychologów anonimowość w eksperymencie nie wyłącza tych pozostałych generatorów (Schlenker, 1980)

Struktura eksperymentu ekonomicznego: 2. Mechanizm rynkowy – zachowanie optymalne jest nagradzane, a suboptymalne karane, ten mechanizm dyscyplinuje uczestników i ogranicza „nieracjonalne zachowania” Psycholodzy krytykują wprowadzanie takich mechanizmów: w realnym życiu nie ma takich natychmiastowych mechanizmów nagradzania oraz karania, które modelują ludzkie zachowania 3. Powtarzanie – w eksperymentach ekonomicznych znacznie częściej niż psychologicznych stosuje się powtarzanie (sytuacja decyzyjna jest powtarzana wielokrotnie); z kolejnymi powtórzeniami zachowanie staje się zbliża się do optymalnego (Loewenstein, 1999)

Struktura eksperymentu ekonomicznego: 4. Kontekst – context-free experiment as an ideal, kontekst produkuje „szum” i sztuczną wariancję wyników Psycholodzy manipulują kontekstem (w ten sposób pokazują wpływ kontekstu na wyniki uzyskiwane) 5. Uczestnicy eksperymentu – w eksperymentach ekonomicznych właściwie każdy (teorie mają być uniwersalne, niezależne od cech osobowościowych i sytuacyjnych), uczestnicy są rekrutowani i opłacani (ochotnicy) W przypadku psychologii uczestnicy często nie są opłacani i są to zazwyczaj studenci psychologii (element zaliczenia zajęć) 6. Oszukiwanie – bardzo rzadko wykorzystywane w eksperymentach ekonomicznych, stosunkowo często w psychologicznych

Problem hipotetycznych versus realnych wypłat – istnieje dość obszerna literatura, która w spójny i konsekwentny sposób pokazuje, że nie ma istotnych statystycznie różnic pomiędzy wynikami eksperymentalnymi uzyskiwanymi z użyciem realnych a hipotecznych wypłat (Locey i in., 2011)

Eksperymenty „na studentach” versus „na nie-studentach” Belot, Duch i Miller (2012) Druckman i Kam (2009)