Uczenie się przez wgląd a percepcja Adriana Schetz Instytut Filozofii Uniwersytet Szczeciński

Człowiek należy do gromady ssaków, rzędu naczelnych – zatem jest jednym spośród zwierząt; Pytając o to na czym polega uczenie się i jaki jest jego związek z percepcją odnoszę się do zagadnienia poznania u zwierząt w ogóle (a nie tylko u homo sapiens); Poznanie nie jest wyłącznie zjawiskiem zarezerwowanym dla ssaków czy ewentualnie ptaków (może gadów?), ale dotyczy także np. insektów.

Uczenie się zwierząt często definiuje się w kategoriach modyfikacji zachowania nie wynikającej z samej aktywności na linii receptor-efektor, ale spowodowanej włączeniem nowego doświadczenia do repertuaru ugruntowanych w pamięci długotrwałej reprezentacji poznawczych otoczenia i własnego ciała (Sadowski 2007, s. 466).

Uczenie się jakie? Wśród wielu sposobów nabywania wiedzy i umiejętności (czyli uczenia się) wyróżnia się wiedzę przez wgląd – rozpoznanie intuicyjne Teoria uczenia się przez wgląd ma swoje opracowanie w psychologii postaci, głównie za sprawą W. Köhlera (Köhler 1925);

Uczenie się przez wgląd Nie ma pewności co do tego jak rozumieć samo pojęcie wglądu w kontekście rozwiazywania przez zwierzę problemu lub podejmowania decyzji o działaniu. Niektórzy są skłonni wiązać uczenie się przez wgląd z uczeniem się percepcyjnym (np. Rubin, Nakayama, Shapley 2002), inni zaś widzą w nim rodzaj rozumowania (np. Ash, Jee, Wiley 2012).

Percepcja czy rozumowanie? Wiadomo, że nabywanie wiedzy i umiejętności przez wgląd; ma charakter natychmiastowy (tzw. efekt Aha!), zdobyta informacja modyfikuje dotychczasową wiedzę i/lub umiejętności, nie poprzedzają jej wyraźne analizy czy jawne rozumowania, aczkolwiek wymaga zrozumienia sytuacji.

Percepcja czy rozumowanie? Najpoważniejsze dyskusje, które z tych mechanizmów najlepiej oddają możliwości nabywania nowych doświadczeń i umiejętności przez zwierzęta, toczyły się do tej pory między dwoma paradygmatami eksplanacyjnymi: opartym na kategorii asocjacji bodźców paradygmacie behawiorystycznym oraz opartym na kategorii reprezentacji umysłowej paradygmacie psychologii poznawczej mającej swój początek w psychologii postaci.

Rozumowanie oparte na śledzeniu stałych percepcyjnych Warto uzupełnić je o trzeci paradygmat: (3) oparty na kategorii wiedzy sensomotorycznej, gdzie uczenie się przez wgląd jest przeze mnie definiowane w kategoriach uczenia się percepcyjnego.

Wadliwe, „stare” neobehawioryzmy Interesujące jest dynamiczne podejście do kwestii uczenia się u zwierząt. Teorie bazujące na modelu S-R oraz podejście postaciowe mówią coś istotnego na temat uczenia się przez wgląd u zwierząt, ale nie są kompletne, a nawet w wielu punktach błędne. Nieco lepiej wypadają nowsze teorie uczenia się bazujące na (1) i (2) paradygmacie, tj. teoria Rescorli-Wagnera, Mackintosha, czy Pearce’a-Halla, choć również daleko im do doskonałości.

Teoria Rescorli-Wagnera Teoria Rescorli-Wagnera angażuje model S-R z jednoczesnym podkreśleniem roli zaskoczenia w uczeniu się relacji między bodźcem a reakcją.

Teoria Mackintosha Podobnie jest w teorii Mackintosha tyle, że tu relacja S-R zostaje utrwalona przez zwierzę dzięki temu, że bodziec stanowi dla niego dobrą predykcję istotnych czynników: pożywienia, albo kryjówki itp. W związku z tym zwierzę zaczyna być postrzegane na jej gruncie jako aktywnie eksplorujące otoczenie dzięki mechanizmom wyuczonej irrelewancji oraz selektywnej asocjacji.

Teoria Pearce’a-Halla W odróżnieniu od tych podejść, teoria Pearce’a-Halla raczej nie skupia się na kategorii reakcji, ale na kategorii bodźca. Pearce i Hall uznali, że ważniejszy dla zwierzęcia jest sam bodziec, a nie oczekiwana reakcja. Jeśli bodziec jest dużym zaskoczeniem dla zwierzęcia, to natychmiast go zapamiętuje, bez względu na ewentualną nagrodę lub karę.

Wszystkie te teorie muszą wyjaśnić jak możliwe jest u zwierząt zaskoczenie; Zatem musza wyjaśnić rolę: uwagi, oczekiwań czy nastawień, preferencji oraz emocji w nabywaniu wiedzy i umiejętności

Modele neobehawiorystyczne nie są bezwartościowe, ale… Trudno przystać mi na łączenie w jednej teorii idei uczenia się asocjacyjnego z podkreślaniem roli mechanizmów uwagi i roli zaskoczenia. Mechanizmy uwagowe dobrze jest widzieć w parze z zachowaniami preferencyjnymi, zaś rolę zaskoczenia w nabywaniu nowych umiejętności wyjaśniać w kategoriach stawiania przez zwierzę hipotez na temat tego, co może się w danych okolicznościach zdarzyć, czyli w kategoriach wiedzy na mocy wyobraźni (por. Williamson, w druku).

Wiedza dzięki wglądowi percepcyjnemu To, że wyobraźnia pełni rolę wiedzotwórczą pokazali już postaciowcy, jednakże bardziej przekonujące wydaje się usytuowanie kategorii wyobraźni wiedzotwórczej w kontekście sensomotorycznego podejścia do uczenia się. Tu zwierzę rozpoczyna od zapamiętania korelacji między napływającymi wrażeniami zmysłowymi a ruchami własnego ciała. Na przykład ta sama prostokątna płaszczyzna będzie zmieniała dla zwierzęcia swój wygląd w zależności od tego, czy będzie ono podchodziło do niej od przodu (trapez) czy z boku (romb). Następnie w wyniku interakcji z nieustannie dynamicznym otoczeniem, zwierzę posługuje się hipotezami bazującymi na zdobytej przez nie wiedzy sensomotorycznej.

Jaki jest status wiedzy sensomotorycznej? Trisha Striano: obecne badania Eleanor J. Gibson: Visual Cliff experiment – 1960 r. : dzieci w wieku 6-14 miesięcy

Dziękuję za uwagę